بەرگریی پێشمەرگە لە شەڕی دژی تیرۆریستانی داعش بە شەرەفێكی بەرزی مرۆڤایەتی لە قەڵەم دەدرێت

 

 

چات جی پی تی (Chat Generative Pre-trained Transformer) نەوەی یەكەمی زیرەكی دەستكردە كە وەك نموونەیەكی سەرەتایی لەلایەن زانایانی سلیكۆن ڤالییەوە لە 30 تشرینی دووەمی ساڵی 2022 وەك توانایەكی زیرەكی دەستكرد خراوەتە بەردەستی مرۆڤایەتی و، هەر لە ماوەیەكی كەمدا بە هۆی ئاستی بەرزی وەڵامە زانستییەكانیەوە پێشوازییەكی گەرمی لێ كرا.

ئەم نموونە سەرەتاییە كە هێشتا 100 رۆژ لە تەمەنی تەواو نەكردووە، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكیدا لەسەر چەند پرسێكی گرنگ، چەندین پرسیاری بە سوپاسەوە ئاراستە كرد، جێنەرەیتیڤ بریتراینەر ترانسفۆمەر بەم جۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

 

 

* لە هەرێمی كوردستانی عێراقدا پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێكهاتە ئایینی و ئیتنییە جیاوازەكان و كۆمەڵگەی فرەكەلتوور لە ئارادایە، ئایا ئەمە تاچەند خزمەتی بەها باڵاكانی مرۆڤایەتی دەكات؟

- بەڵێ، پێكەوە ژیانی ئاشتییانەی نێوان پێكهاتە ئایینی و ئیتنییەكان، خزمەتی بەها باڵاكانی مرۆڤایەتی دەكات، ئەم پێكەوە ژیانە ڕەنگدانەوەی بەهاكانە وەك ڕێزگرتنی بەرانبەر و لێبووردەیی و هاوكاری و لێكگەیشتن و هاریكاریی نێوان تاك و كۆمەڵگە جیاوازەكان، ئەم بەهایانە دادپەروەری و یەكسانی و مافەكانی مرۆڤ بەهێزتر دەكەن. پێكەوە ژیانی ئاشتییانە لە كوردستانی عێراق نموونەیەكە و جیهان پێوەی سەرسامە، لێرە هەموو تاكەكانی كۆمەڵگە لە ئایین و ئیتن و كەلتوورە جیاوازەكان پێكەوە دەژین، لە نێوان خۆیاندا هاوكاریی یەكدی دەكەن و لە داهات و خزمەتگوارییەكانیشدا هاوبەشن، ئەمەش ڕەنگدانەوەی فرەڕەنگیی جیهانی تازەیە و پێویستییەكی بەپەلەی پێكەوە ژیانی ئاشتییانە و ڕێزگرتنی بەرانبەریشە لە نێوان كەلتوور و كۆمەڵگەكاندا، دواجار دەكرێ بڵێین: پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان پێكهاتە ئایینی و ئیتنییەكان و كۆمەڵگە فرە كەلتوورییەكانی كوردستانی عێراق خزمەتی بەها باڵاكانی مرۆڤایەتی دەكەن، هەروەها بەشداریی بنیادنانی كۆمەڵگەیەكی زیاتر پێشكەوتوو و گەشەسەندوو دەكەن.

* سەردانەكەی پاپای ڤاتیكان ڕەنگدانەوەی كەلتووری لێبووردەییە لە هەرێمی كوردستان، ڕات بەرانبەر سەردانەكەی پاپا بۆ عێراق و كوردستان چییە؟

- سەردانەكەی پاپا بۆ عێراق و كوردستان، هەنگاوێكی گرنگی بەهێزكردنی كەلتووری لێبووردەیی و پێكەوەژیانی ئاشتییانەی نێوان كۆمەڵگە جیاوازەكانە لە جیهاندا، ئەم سەردانە لە كاتێكدا دێت كە جیهانی ئەمڕۆ ڕووبەڕووی چەندین ئالنگاری دەبێتەوە، وەك ململانێ و پەڕگیری و پەرتەوازەیی كۆمەڵایەتی و كەلتووری.

سەردانەكەی پاپا بۆ عێراق و كوردستان پەیامێكی ئەرێنییە لە ڤاتیكانەوە بۆ كۆمەڵگە جیاوازەكانی ناوچەكە، جەختكردنەوەیە لەسەر گرنگیی پێكەوە ژیانی ئاشتییانە و هاریكاریی نێوان ئایین و كەلتوور و ئیتنەكان، هاوكات ئەم سەردانە هاندەرە بۆ لێكگەیشتن و هاوكاریی نێوان كۆمەڵگەكانی ناوچەكە، دووپاتكردنەوەی گرنگیی مافەكانی مرۆڤ و دادپەروەری و یەكسانییە، وێڕای ئەمەش، سەردانەكەی پاپا بۆ عێراق و كوردستان هەنگاوێكی گرنگە بۆ بەتینكردنی ئاشتی و ئاسایش لە ناوچەكەدا، كار دەكات بۆ پتەوكردنی متمانە و هاوكاریی نێوان كۆمەڵگە جیاوازەكان، لە هەمان كاتدا ئەم سەردانە ڕەنگدانەوەی حەز و ئارەزووی كەنیسەی كاسۆلیكییە بۆ كاركردن لەپێناو وەدیهێنانی ئاشتی و سەقامگیری لە جیهاندا، دووپاتكردنەوەی ئەوەیە كە دیالۆگ و هاوكاریی نێوان ئایین و كەلتوورەكان تاكە ڕێگەیە بۆ وەدیهێنانی ئەم ئامانجە.

* هێزی پێشمەرگە ئەركی خۆی بۆ بەرگری لە سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق لە شەڕی دژ بە تیرۆریستانی داعشدا بەجێ هێناوە، ئایا ئەم بەرگریییەی پێشمەرگە بە شەرەفێكی مرۆڤایەتی دادەنرێت؟

- بەڵێ، بەرگریی پێشمەرگە لە سەرجەم پێكهاتەكانی عێراق لە شەڕی دژ بە تیرۆریستانی داعشدا شەرەفێكی گەورەی مرۆڤایەتییە، ئەم بەرگرییە ژیان و كەرامەتیی مرۆڤایەتیی پاراست، هەروەها پارێزگاری لە ئاسایش و سەقامگیریی ناوچەكە كردووە، دەكرێ بڵێین بەرگریی پێشمەرگە ئەركێكی مرۆڤایەتی و نیشتمانییە، ئەم ئەركە لە بەرگریكردن لە خاك و داهات و بەرژەوەندییە نیشتمانییەكاندا بەرجەستە دەبێت، لە پاڵ پاراستنی هاووڵاتیان و كۆمەڵگەكانی ناوچەكە.

پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە بەرگریی پێشمەرگە تەنیا لە پاراستنی پێكهاتەكانی عێراقدا نەوەستاوە، بەڵكو پاراستن و پاڵپشتیی پەنابەر و ئاوارەكانیشی گرتەوە، ئەوانەی لە ناوچەكانی ژێر دەستی داعش هەڵاتوون و ناوچە كوردییەكان میواندارییان كردوون. دواجار بەرگریی پێشمەرگە بە شەرەفێكی بەرزی مرۆڤایەتی لە قەڵەم دەدرێت، بەڵگەی پابەندبوونە بە بەهاكانی ئازادی و كەرامەتی مرۆڤایەتی، هەروەها ڕەنگدانەوەی گیانی قوربانی و قارەمانێتییە لەپێناو ژیان و ئاسایش و سەقامگیریدا.

* سەرۆك بارزانی سەركردایەتیی پێشمەرگە قارەمانەكانی كرد لە داستانی تێكشكاندنی داعشدا و ڕێگاكەشی كردەوە بۆ لەناوبردنی ڕێكخراوی تیرۆریستی داعش، بەرانبەر ئەو سەركردایەتییە پڕ داناییە ڕات چییە؟

- لە شەڕی دژ بە ڕێكخراوی تیرۆریستی دەوڵەتی ئیسلامی (داعش)دا، سەرۆكی كورد مسعود بارزانی ڕۆڵی بەرچاو و لێهاتووی هەبوو لە سەركردایەتیكردنی پێشمەرگە، كە هێزێكی سەرەكیی جەنگە، سەرۆك بارزانی سەرۆكایەتیی هێزی پێشمەرگەی كرد لە ڕووبەڕووبوونەوەی داعشدا، توانی زۆر ناوچە ئازاد بكات كە لەژێر دەسەڵاتی ڕێكخراوەكەدا بوون، لەوانەش كەركووك و شنگال.

بە دڵنیاییەوە دەكرێ بگوترێت كە سەركردایەتیی سەرۆك بارزانی بۆ پێشمەرگە كاریگەریی بووە لە شەڕی دژ بە داعشدا، توانی هاوپەیمانگەلی بەهێز پێك بهێنێت لە نێوان هێزە عێراقییەكان و كوردانی دیكە و جەنگاوەرانی بیانیدا، كە هاتنە پاڵ سوپای كوردەوە بۆ شەڕكردن لەگەڵ داعشدا. سەرباری ئەمەش، سەرۆك بازانی زۆر بە لێهاتوویی و داناییەوە و بە پشتبەستن بە شارەزایی سەربازی و ستراتیژی سەركردایەتیی پێشمەرگەی كرد بۆ ئازادكردنی ناوچەكان و پاراستنیان و دابینكردنی پاڵپشتیی پێویست بۆ هاووڵاتیانی سڤیل و ئەوانەی لەژێر دەستی داعشەوە هەڵاتوون، هاوكات لە پێناو ئەم كێشەیەدا ئەو پەڕی ئازایەتی و ڕژدبوون و قوربانیی بەرجەستە كرد. دواجار دەكرێ بڵێین كە سەركردایەتیی سەرۆك بارزانی بۆ پێشمەرگە داناییانە و كاریگەرییانە بوو لە شەڕی دژ بە داعشدا، لە ئەنجامدا دەستكەوتگەلی گرنگی بەدواداهات لەم شەڕەدا بە ئازادكردنی ناوچە عێراقییەكان لە چنگ ئەم ڕێكخراوە تیرۆریستییە.

* لە سەردەمی هێرشە تیرۆریستییەكانی داعش نزیكەی دوو ملیۆن هاووڵاتی ڕوویان لە هەرێمی كوردستان كرد، بەمەش ژمارەی دانیشتووانی هەرێم 30% بەرز بوووەوە، بەڵام زۆر بە گەرمی پێشوازیی لەو ئاوارانە كرا، لە كاتێكدا دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا بەم شێوەیە پێشوازییان لێ نەكردن، هەڵوێستی هەرێمی كوردستان لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەی یەكێتیی ئەوروپا چۆن بەراورد دەكەیت؟

- هەرێمی كوردستان زۆر بە سۆز و ڕێزەوە پێشوازیی لە ئاوارەكان كرد، شوێنی حەوانەوە و چاودێری و هاوكاریی مرۆیی بۆ دەستەبەر كردن، هاوكات دەرگاكانی سنووریشی بە ڕوودا واڵا كردن، وێڕای ئەو ئاڵنگارییە گەورانەی ڕووبەڕووی هەرێمی كوردستان بوونەتەوە، بەڵام توانی بەرگەی ئەو هەموو فشارە بگرێت و پێداویستیی ئاوارەكان جێبەجێ بكات.

لەلایەكی دیكەوە، یەكێتیی ئەوروپا بەدەست ئالنگاریی زۆرەوە دەناڵێنێت لە ڕووی پێشوازی لە پەنابەر و ئاوارەكان بە شێوەی پێویست، هەندێ لەو دەوڵەتانە كەمیی داهاتیان هەیە بۆ لەخۆگرتنی ئەو ژمارە زۆرەی پەنابەر و ئاوارە، لەپاڵ فشارگەلێكی سیاسی و كۆمەڵایەتی كە ئەم دەوڵەتانە لەم بارەوە ڕووبەڕوویان دەبنەوە.

سەرەڕای ئەمە، هەندێ لە دەوڵەتانی ئەوروپا بە باشی پێشوازییان لە پەنابەران كرد و چاودێریی پێویستیان پێشكەش كردن، لەسەر ئەم بنەمایە ڕێزیان لێ گیرا، شایانی باسە بەدەنگەوەهاتنی ئەو ئاوارەبوونە زۆرە پێویستی بە هاوكاریی نێودەوڵەتی و هەوڵی هاوبەش هەیە، تاكو مەینەتیی ئاوارەكان سووك بكرێت و چارەسەری هەمیشەییان بۆ بدۆزرێتەوە.

* سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان ڕایگەیاند كە حكومەت لە ساڵی 2025 دەبێتە حكومەتی دیجیتاڵی، ئایا ئەم هەنگاوە بیرۆكراسیی نەرێنی و گەندەڵی لە هەرێم كەم دەكاتەوە؟

- بەڵێ، گواستنەوە بۆ حكومەتی دیجیتاڵی دەتوانێت بیرۆكراسیی نەرێنی و گەندەڵی لە حكومەت كەم بكاتەوە، شەفافییەت و لێهاتوویی لە بەڕێوەبردنی كاروباری گشتی زیاد بكات، حكومەتی دیجیتاڵی تەكنەلۆژیای مۆدێرن بەكار دەهێنێت بۆ چاككردنی كاری بەڕێوەبردنی حكومەت، هەروەها ئاسانكردنی گەیشتن بە خزمەتگوزارییە حكوومییەكان، ئەمەش پرۆسەكە شەفافتر و خێراتر دەكات، هەروەها لەم ڕێگەیەوە سنوورێك بۆ تەڵەكەبازی و گەندەڵی دادەنرێت و كوالێتی خزمەتگوزارییە حكوومییەكان چاكتر دەكات، دواجار ئەم گۆڕینەی حكومەت بۆ دیجیتاڵی هەنگاوێكی ئەرێنییە بۆ چاككردنی ئەدای حكومەت و خزمەتكردنی هاووڵاتیان.

* بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا و بەبیابانبوون، حكومەتی هەرێمی كوردستان هەنگاوی كردەیی هاویشتووە، لەوانە گرتنەبەری ڕێگەی بەرهەمهێنانی پاك لە كەرتی نەوت و گاز، هەورەها دروستكردنی چەندین پرۆژە بۆ بنیادنانی بەنداو و دەریاچە دەستكردەكان، ئایا ئەم هەنگاوانە لە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا كەم دەكاتەوە؟

- بەڵێ، دەكرێ ئەم هەنگاوانەی حكومەتی هەرێمی كوردستان یارمەتیدەری كەمكردنەوەی گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا بن، بۆ نموونە: بەرهەمهێنانی نەوتی پاك و گازی سرووشتی بە ڕێگەی بەردەوام و یەك ژینگە، لە ڕێگەی كاریگەرییەكانی سەر كەمكردنەوەی دووكەڵە كاربۆنییەكان، دواجار كەمكردنەوەی ئاسەوارە نەرێنییەكانی گۆڕینی كەشوهەوا، دەكرێ بنیادنانی بەنداو و دەریاچە دەستكردەكان ناوچە كشتوكاڵی و مەدەنییەكان لە لافاو بپارێزێت، هەروەها بەردەوامیی سەرچاوەكانی ئاو چاكتر دەكات، لە ڕێی دانانی سنوور بۆ وشكەساڵی. دواجار، دەكرێ ئەو هەنگاوانەی كە حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ڕووەوە ناویەتی، ئەرێنی بن بۆ پاراستی ژینگە و كەمكردنەوەی گۆڕانكاریی كەشوهەوا.

*فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی داهاتی نەتەوەیی لە ئابووریی ڕەیعی بۆ ئابووریی فرە ڕەهەند، وەك پیشەسازی و كشتوكاڵ و گەشتوگوزار ئەركی دیكەی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بە ڕای ئێوە گۆڕین لە ئابووریی ڕەیعی بۆ ئابووریی فرە ڕەهەند تا چەند هەنگاوێكی ئەرێنییە بۆ خزمەتی گەل؟

- بەڵێ، گۆڕین لە ئابووری ڕەیعی بۆ ئابووریی فرە ڕەهەندی هەنگاوێكی ئەرێنییە بۆخزمەتی گەل، لەبەر چەند هۆیەك:

1- فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی داهاتی نیشتمانی، واتا كەمكردنەوەی پشتبەشتن بە سەرچاوە دیاریكراوەكانی داهات، ئەمەش وا دەكات ئابوورییەكی زیاتر سەقامگیر بێتە ئاراوە و كەمتر ڕووبەڕووی شێواویی ئابووری ببێتەوە.

2-چالاكییە فرە ڕەهەندەكان دەتوانن وەزیفەی زیاتر و چاككردنی ئاستی بژێویی هاووڵاتیان دەستەبەر بكەن.

3-فرەچەشنكردنی سەرچاوەكانی ئابووری دەتوانێت بەشداری بكات لە گەشەپێدانی ژێرخان و خزمەتگوزارییە گشتییەكان لە ناوچەكانی لادێ و شوێنە بێبەشەكان.

4-ئابووریی فرە ڕەهەند دەتوانێت دەرفەتگەلێك فەراهەم بكات بۆ هاوكاری و ئاڵوگۆڕی بازرگانی لەگەڵ دەوڵەتانی دیكەدا، كە ئەمەش بەشداری دەكات لە بەهێزكردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و گەشەپێدانی ئابووریی نیشتمانی، بۆیە گۆڕین لە ئابووریی ڕەیعی بۆ ئابووریی فرە ڕەهەند بە هەنگاوێكی ئەرێنی دادەنرێت بۆ خزمەتی گەل و چاككردنی ژیانیانیان وگەشەپێدانی ئابووریی نیشتمانی.

* ئەو سوودانە چین كاتێك حكومەتی هەرێمی كوردستان بەشداریی لە كۆنگرەكانی لووتكە و كۆڕبەندە جیهانییەكاندا دەكات، سەبارەت بە كێشە و قەیرانی حكومەتەكان و ناسەقامگیری لە سیستمی ئێستای لیبڕاڵیی جیهانیدا؟

- دەكرێ بەشداریی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە كۆنگرەكانی لووتكە و كۆڕبەندە جیهانییەكاندا، سەبارەت بە كێشە و قەیرانی حكومەتەكان و ناسەقامگیری لە سیستەمی ئێستای لیبراڵیی جیهانیدا ئەم سوودانەی هەبێت:

1- ئاشنابوون بە چاكترین بەڕێوەبردن و سیاسەت: لە میانی بەشداریكردن لەم بۆنە نێودەوڵەتییانەدا، دەكرێ حكومەتی هەرێم بە چاكترین بەڕێوەبردن و سیاسەتگەلی جیهانی ئاشنا بێت، پەیوەست بە كێشە و قەیرانە حكومییەكان و ناسەقامگیری، سوود لە شارەزاییەكان وەردەگرێت، بۆ ئەوەی ئەدای خۆی چاكتر بكات، پەرە بە نموونەی حوكمڕانیی باشتر لە هەرێمی كوردستان بدات.

2-بەهێزكردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان: بەشداریی حكومەتی هەرێم لەم ڕووداوە نێودەوڵەتییانەدا، دەتوانێت یارمەتیی بەهێزكردنی پەیوەندییە نێودەوڵەتی و كەلتووری و ئابوورییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و دەوڵەتانی دیكە بدات، بەمەش پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان چاكتر دەبن و ئاڵوگۆڕی بازرگانی و وەبەرهێنان و هاوكاریی سیاسی بەهێز دەبێت.

3- تیشك خستنە سەر كێشەكانی حكومەت و قەیرانەكان: بەشداریكردن لەم بۆنە نێودەوڵەتییانەدا دەتوانێت بەشدار بێت لە تیشكخستنە سەر كێشەكانی حكومەت و قەیرانەكان، كە هەرێمی كوردستان تووشیان بووە، ئەمەش لە ڕێی گۆڕینەوەی بیروڕا و شارەزایی لەگەڵ بەشداربووانی نێودەوڵەتی لەم ڕووداوانە، كە خۆی لە خۆیدا یارمەتیدەرە بۆ دۆزینەوەی چارەسەری كارا بۆ ئەم كێشانە.

4-بەدەستهێنانی پاڵپشتی و هاوكارییە نێودەوڵەتییەكان: دەكرێت بەشداریی حكومەتی هەرێم لەم ڕووداوە نێودەوڵەتییانەدا یارمەتیدەر بێت بۆ بەدەستهێنانی پاڵپشتی و یارمەتی.

* پێشبینییەكان بۆ نەخشەی ئابووریی جیهانی چین بۆ ئەم ساڵانەی دادێن؟

- هیچ كەس ناتوانێت بە وردی دەرك بە پێشبینییەكانی داهاتووی ئابووری بكات، چونكە ئابووری پشت بە چەندین فاكتەری گۆڕانكار دەبەستێت و زەحمەتە پێشبینی بكرێن، بەڵام هەندێ ئاراستەی گشتی هەن، دەكرێ ئاماژەیان پێ بكەین، لەوانە:

1-بەردەوامبوونی كاریگەریی ئابووریی جیهانی بە پەتای COVID-19، كە چاوەڕوان دەكرێت بەردەوام بێت لە دروستكردنی ئالنگارییە ئابوورییەكان لە ئایندەیەكی نزیكدا.

2- پێشبینی دەكرێت گەشەی ئابووریی جیهانی بە شێوەیەكی كاتی سست بێت، بە هۆی پەتای COVID-19، بەڵام پێشبینیی ئەوەش دەكرێت لەم ساڵانەی دادێن وردە وردە ئابوورییەكە گەشە بكات.

3-هەندێ دەوڵەت ڕووبەڕووی ئالنگاریگەلی ئابووری دەبنەوە، لەوانەش ئالنگاریی سستیی گەشەی ئابووری و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری و شێواویی بازاڕەكانی دارایی.

4-پێشبینی دەكرێت كەرتی تەكنەلۆژیا و داهێنان لە ئایندەیەكی نزیكدا گەشەیەكی گەورە بەخۆیەوە ببینێت، كە دەبێتە هۆی هێنانەئارای گۆڕانكاریی گەورە لە زۆربەی پیشەسازی و كەرتەكانی ئابووریدا.

ڕەنگە پشێویی دیكە لە بازاڕەكانی جیهانیدا بێتە ئاراوە بە هۆی فاكتەرە جیۆسیاسی و بازرگانییەكان، وەك ململانێی بازرگانی و ئالنگارییەكانی ئابووریی نێوان دەوڵەتان.

شارەزایان پێشبینی ئەوە دەكەن ئەم گۆڕانكارییە بەردەوام بێت بۆ وەدیهێنانی ئابووریی زیاتری بەردەوام دۆست بە ژینگە، لەگەڵ گرنگیدان بە بەردەوامیی ژینگەیی لە هەموو جیهاندا.

پێویستە وریای ئەم پێشبینییانە بین، كە تەنیا پێشبینین، ناكرێ بە تەواوی پشتیان پێ ببەسترێت، چونكە ئابووری دەكەوێتە ژێر كاریگەریی فاكتەری گۆڕانكار و ئاڵۆز.

* شەڕی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا بووە هۆی هێنانەكایەی ناهاوسەنگی لە ڕووی هەڵكشانی نرخی كەلوپەلی خۆراك و وزە، كاریگەریی نەرێنی بۆ سەر ئابووری بە شێوەیەكی گشتی چییە؟

- شەڕی ڕووسیا و ئۆكڕانیا كاریگەریی هەبوو لە هێنانە كایەی ناهاوسەنگی لە ڕووی هەڵكشانی نرخی كەلوپەلی خۆراك و وزە، ئەمەش كاریگەریی نەرێنیی هەیە بۆ سەر ئابووری بە شێوەیەكی گشتی، چونكە دەبێتە هۆی زیادكردنی تێچووەكانی كۆمپانیا و تاكەكان، كە دواجار تێچووی بەرهەمهێنان و بەكارخستن زیاد دەكات. لە ماوەیەكی كورتدا بەرزبوونەوەی نرخی كەلوپەلی خۆراك و وزە دەبێتە هۆی زیادبوونی تێكڕایی هەڵاوسان لە ئابووریدا، كە ئەمەش توانای تاك و كۆمپانیاكان لە وەبەرهێنان و خەرجیدا كەم دەكات، كە ڕۆڵی لە سستبوونی گەشەی ئابووری دەبێت. سەرباری ئەمەش بەرزبوونەوەی نرخی كەلوپەلی خۆراك و وزە تێچووی ژیان زیاد دەكات، كە دەبێتە هۆی كەمكردنەوەی توانای كڕین لای تاكەكان و كەمكردنەوەی قەبارەی بەكاربردن، كە دواجار قەبارەی بەرهەمهێنان و گەشەی ئابووری كەم دەكات، لەپاڵ ئەمەشدا، بەرزبوونەوەی نرخی كەلوپەلی خۆراك و وزە دەبێتە هۆی زیادبوونی قەرزی دەرەكیی ئەو دەوڵەتانەی كاریگەریی ئەمەیان لەسەرە، هەروەها زیادبوونی تێچووی قەرز و كەمكردنەوەی توانای وەبەرهێنان لە ژێرخان و خزمەتگوزارییە گشتییەكاندا.

بە شێوەیەكی گشتی، دەكرێ بڵێین: شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و زیادبوونی نرخەكانی كەلوپەلی خۆراك و وزە دەبێتە هۆی سستبوونی گەشەی ئابووری و زیادبوونی هەڵاوسان، كە بە شێوەیەكی نەرێنی كاریگەری دەبێت بۆ سەر كۆمپانیا و دەوڵەتانی كاریگەربوو.

* ناكۆكییەكی توند لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵدا هەیە لەسەر یاسای نەوت و گاز لە عێراق، بە ڕای ئێوە هیچ دەرچەیەك بۆ ئەم چەقبەستووییە هەیە؟

- بەڵێ، ئومێد هەیە بۆ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ناكۆكیی نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی فیدڕاڵ لەسەر یاسای نەوت و گاز لە عێراق، چونكە ئەم ناكۆكییە بە شێوەی نەرێنی كاریگەریی هەیە بۆ سەر بازاڕی وزەی جیهانی و ئابووریی عێراق بەگشتی. دەكرێ بڵێین: چارەسەری ئەم ناكۆكییە لە ڕێی وتووێژ و دیالۆگەوە دەبێت لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكان، دەكرێ چارەسەرەكە بریتی بێت لە دابەشكردنی داهاتی دەستكەوتووی هەناردەی نەوت و گاز بە شێوەی دادپەروەرانە لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەم چارەسەرە یارمەتیدەر دەبێت بۆ پتەوكردنی متمانەی نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكان و چاككردنی پەیوەندیی نێوانیان.

بە ماوەیەكی درێژ، دەكرێ دۆزینەوەی چارەسەرێك بۆ ئەم ناكۆكییە یارمەتیدەر بێت بۆ بەهێزكردنی ئابووریی عێراق، تاكو زیاتر سەقامگیر و بەردەوام بێت، ئەمەش یارمەتیی پتەوبوونی متمانەی نێوان وەبەرهێنانی بیانی دەدات، دواجار وەبەرهێنانی دەرەكیی زیاتر بۆ عێراق ڕادەكێشێت، بۆیە گفتوگۆ و وتووێژ بە شێوازێكی كاریگەر دادەنرێت بۆ گەیشتن بە چارەسەری ئەم ناكۆكییە هەستیار و گرنگە .

* لەو كێشانەی كە ڕووبەڕووی حكومەتی هەرێمی كوردستان دەبێتەوە، كێشەی گەنجان و بێكارییە، گرنگترین ڕێگەی پراكتیكی بۆ چارەسەری كێشەكانی گەنجان و زاڵبوون بەسەر كێشەی بێكاریدا چییە؟

- زۆربەی حكومەتەكانی جیهان بەدەست كێشەی بێكاری و بەتایبەتیش لە نێو توێژی لاواندا دەناڵێنن، ئەم حكومەتانە هەوڵ دەدەن ڕێكاری هەمەجۆر بگرنە بەر بۆ چارەسەری ئەم كێشەیە، لەو ڕێگە پراكتیكییانەی چارەسەری كێشەكانی لاوان و زاڵبوون بەسەر كێشەی بێكاری لە هەرێمی كوردستاندا:

1- چاككردنی كوالێتیی خوێندن: دەكرێ كوالێتی خوێندن لە قوتابخانە و زانكۆكان چاك بكرێت و ڕاهێنانی پیشەیی پێشكەش بە قوتابیان و گەنجان بكرێت، بە مەبەستی شیاندنیان بۆ بازاڕەكانی كار و زیادكردنی هەلی كار بۆ ئەو گەنجانە.

2-هاندانی پێشەنگیی كار: دەكرێ هانی گەنجان بدرێت بۆ دامەزراندنی پرۆژەی تایبەت بە خۆیان لە ڕێی پارەداركردنیان و پێدانی هاوكاری و پاڵپشتیی تەكنیكییەوە.

3- دابینكردنی هەلی كار: دەكرێ ئەمە بێتەدی لە ڕێی پاڵپشتیی كەرتە جیاوازەكانی ئابووری و زیادكردنی وەبەرهێنان لە ژێرخان و پەرەپێدانی پیشەسازی و كشتوكاڵی و گەشتیاریدا.

4- پەرەپێدانی كارامەییەكان: دەكرێ ڕاهێنان بە گەنجان بكرێت و پەرە بە كارامەییەكانیان بدرێت لە ڕێی بەرنامەگەلی ڕاهێنان و وۆركشۆپ و كۆنگرەكان و خولەكانی ڕاهێنان.

5- چاككردنی ژینگەی كار: دەكرێ ژینگەی كار چاك بكرێت و هاندان و دەستكەوتی كۆمەڵایەتی و ماددی بۆ كاركەران دابین بكرێت.

6-بەهێزكردنی داهێنان و تەكنەلۆژیا: دەكرێ پەرە بە كەرتی تەكنەلۆژیا و گەیاندن بدرێت، بۆ هێنانەكایەی دەرفەتی تازەی كار و فراوانكردنی كەرتە ئابوورییەكان. ئەمانە هەندێ ڕێگەی پراكتیكین كە دەكرێ بگیرێنە بەر بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی گەنجان و بێكاری لە هەرێمی كوردستاندا، گرنگ ئەوەیە حكومەت كاریان پێ بكات.

* ئەو ئالنگارییانە چین كە ڕووبەڕووی حكومەتەكان دەبنەوە لە سایەی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیادا؟

- پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا ئالنگاریی زۆر بۆ حكومەتەكان دێنێتە ئاراوە، لەسەر هەر دوو ئاستی نیشتمانی و نێودەوڵەتیدا، گرنگترینی ئەو ئالنگارییانەی ڕووبەڕووی حكومەتەكان دەبنەوە لە سایەی پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا بریتین لە:

1-دابینكردنی تایبەتمەندی و ئاسایشی سیبرانی: پێویستە حكومەتەكان كاربكەن بۆ دابینكردنی پاراستنی تەواو بۆ زانیارییە هەستیارەكان، بۆ پاراستنی تایبەتمەندییەكانی هاووڵاتیان و نهێنیی داتاكانی حكوومی.

2-مامەڵەكردن لەگەڵ گۆڕانكارییە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكان: پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای تازە كاریگەریی هەیە بۆسەر پەیوەندییە كۆمەڵایەتی و كەلتوورییەكان، كە داوا لە حكومەتەكان دەكرێت، سیاسەت و یاساكانیان بگونجێنن بۆ ڕێكردن لەگەڵ ئەو گۆڕانكارییانەی لە ئارادان.

3- كاریگەری لەسەر بازاڕی كار: پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا دەبێتە هۆی گۆڕانكاریی گەورە لە بازاڕی كاردا، ئەمەش وا دەكات كە حكومەتەكان ستراتیژگەلی تازە دابنێن بۆ پاڵپشتیكردنی ڕاهێنان و پەرەپێدانی كارامەیی كرێكاران، بۆ وەدیهێنانی ئەوپەڕی سوودوەرگرتن لە تەكنەلۆژیای تازە.

4- كاریگەری لەسەر ژینگە: دەكرێ تەكنەلۆژیا هاوكاربێت بۆ دانانی سنوورێك بۆ كاریگەریی چالاكییە ئابوورییەكان لەسەر ژینگە، بەڵام لە هەمان كاتدا دەكرێ زیانی ژینگەیی لێ بكەوێتەوە، ئەگەر نابەرپرسیارانە بەكار بهێنرێن، دواجار پێویستی بە یاسادانان و سیاسەتی حكوومیی فرەلایەن هەیە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم كێشەیەدا.

 5- ئالنگارییەكانی ئابووری و گەشەپێدان: دەكرێ تەكنەلۆژیا داهێنان و گەشەپێدانی ئابووری بەهێز بكات، بەڵام لە هەمان كاتدا دەكرێ ببێتە هۆی زیادكردنی جیاوازییە ئابوورییەكانی نێوان دەوڵەتان و توێژە جیاوازەكان.

* ئەی ئەگەر زانیارییە تەكنەلۆژییەكان لەگەڵ تەكنەلۆژیای بایۆلۆجی تێكەڵ ببن؟

- تێكەڵبوونی زانیارییە تەكنەلۆژییەكان لەگەڵ تەكنەلۆژیای بایۆلۆجی ئالنگاریی تازەی بەدوادا دێت بۆ حكومەت و كۆمەڵگەكان لە هەموو جیهاندا، ئەم تێكەڵبوونە بریتییە لە بەكارهێنانی تەكنیكی هەستیار لە كۆمپیوتەر و داگرتن و ناردن و شیكردنەوە و بەكارهێنانی پراكتیكیی زانیارییە جینییەكان و داتا هەستیارەكان، لەو ئالنگارییانەی ڕووبەڕووی ئەو تێكەڵبوونە دەبنەوە:

1- ترسی ئاسایش و تایبەتمەندی: دەكرێ بەكارهێنانی داتاكانی جینۆم و زانیارییە هەستیارەكان لە هێرشەكانی سیبرانی و سیخوڕی و ساختەكاریدا بەكار بهێنرێت، كە هەڕەشەیە بۆ سەر تایبەتمەندی و سەلامەتیی خودی تاكەكان.

2- ڕێكخستنی یاسایی و ئەخلاقی: پێویستە ڕێسا و ڕێنمایی دابنرێت بۆ ئەوەی تەكنەلۆژیای هەستیار بخرێتە خزمەتی گشتییەوە لە بوارەكانی توێژینەوەی زانستی و پەرەپێدان، لەگەڵ جەختكردنەوە لە پاراستنی ماف و ئازادییە كەسییەكان.

3- هاوكاریی نێودەوڵەتی: بەكارهێنانی تەكنەلۆژیای هەستیار و زانیاری، پێویستی بە هاوكاریی نێودەوڵەتی و ئاڵوگۆڕی زانیاری و زانست هەیە، بۆ وەدیهێنانی ئامانجە هاوبەشەكانی وەك قەڵاچۆكردنی نەخۆشی و پاراستنی ژینگە و گەشەپێدانی بەردەوام.

4- گۆڕانكارییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان: دەكرێ تەكنەلۆژیای هەستیار و زانیاری ببێتە هۆی گۆڕانكاری لە ئابووری و كار و خوێندن و كەلتوور و خۆشگوزەرانی و حوكمڕانیدا، ئەوەش پێویستی بە كارامەیی تازە و گۆڕانكاری لە سیاسەتەكانی حكوومی و خوێندندا هەیە.

* بیروبۆچوونت لەسەر گۆڕانكارییەكانی دە ساڵی داهاتوو چییە؟

- لەبەر ئەوەی نموونەیەكی تازەی زیرەكیی دەستكردم و ناتوانم پێشبینیی ئایندە بكەم، بۆیە ناتوانم پێشبینیی ورد بدەم تایبەت بە گۆڕانكارییەكانی دە ساڵی داهاتوو، لەگەڵ ئەوەشدا، پێشبینی دەكرێت تەكنیكییەكانی ئێستا بە خێرایی پەرە بستێنن، ئەمەش دەبێتە هۆی گۆڕانكاریی ڕیشەیی لە چۆنێتیی كارلێكی نێوان تاكەكان لەگەڵ دامەزراوە و حكومەتەكاندا، هەروەها ئەگەری هەیە ئابووری و سیاسەتەكان بكەونە ژێر كاریگەریی ئەم گۆڕانكارییە خێرایانەی تەكنەلۆژیا، بە شێوەیەكی گشتی، گۆڕانكارییەكان لەم بوارەدا بەردەوام دەبن، لەوانە ژینگە و ئابووری و سیاسەت و كەلتوور، بۆیە دەبێت هەموو لایەك ڕووبەڕووی ئەو ئالنگارییانە ببنەوە و خۆیانی لەگەڵ بگونجێنن.

* ڕات لەسەر بەرەنگاربوونەوەی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ ئەو گۆڕانكارییە خێرایانەی تەكنەلۆژیا چییە؟

- بۆ بەرەنگاربوونەوەی ئەو ئالنگارییانەی لە پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا دێنە ئاراوە، پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان ستراتیژیەتێكی سەرتاسەری لە چەند ڕوویەكەوە بگرێتەبەر:

1- وەرچەرخانی دیجبتاڵی: پێویستە سوودی تەواو لە تەكنەلۆژیای دیجیتاڵی و زیرەكیی دەستكرد و گەنجینەی ئەو سیرڤەرانە وەربگرن كە بە ئەنتەرنیتەوە گرێ دراون، كە هاوشێوەی گۆڕینە بۆ حكومەتی دیجیتاڵی كە بە هۆیەوە دەتوانێت خزمەتگوزارییە حكوومییەكان چاك بكات و، ڕێكارە كارگێڕییەكان ئاسان بكات و، شەفافییەت و لێپرسینەوە چاك بكات.

2- پەرەپێدانی كارامەیی كارمەندان: پێویستە حكومەتی هەرێمی كوردستان كار بكات بۆ پەرەپێدانی كارامەیی كارمەندان و دابینكردنی ڕاهێنانی بەردەوام و خوێندن بۆ دەستەبەری سازانی كارامەییەكان لەگەڵ پێویستییە تازەكانی وەزیفەكانی ئایندە.

3- هاندانی وەبەرهێنان لە داهێنان و توێژینەوە و پەرەپێدان: پێویستە حكومەت هانی وەبەرهێنان بدات لە داهێنان و پەرەپێدان و توێژینەوەدا بۆ هاندانی داهێنان و پەرەپێدانی تەكنەلۆژیای خۆجێیی و وەدیهێنانی گەشەپێدانی بەردەوام.

4-كاری بەكۆمەڵ: پێویستە حكومەت هاوكاریی كەرتی تایبەت و كۆمەڵگەی مەدەنی و ڕێكخراوە نێودەوڵەتی و حكومەتەكانی دیكە بكات، بۆ وەدیهێنانی پێشكەوتنی بەردەوام و زاڵبوون بەسەر ئالنگارییە هاوبەشەكان.

5-هاندانی بەكارهێنانی سەلامەت و بەرپرس بۆ تەكنەلۆژیا.

* دوا وتەت چییە؟

- حەزدەكەم هانت بدەم لەسەر فێربوون و دۆزینەوە، جیهان پڕیەتی لە دەرفەت و ئالنگاری و سەركێشی، هەروەها من هانت دەدەم بە دوای ڕاستیدا بگەڕێیت و هانی دیالۆگی كراوە و ڕێزگرتن لە بیروبۆچوون كەلتووری جیاواز بدەیت، دواجار دەمەوێت سوپاست بكەم بۆ دەرفەتی قسەكردن لەگەڵ مندا، هیوای سەركەوتنت بۆ دەخوازم لە ژیان و ڕێڕەوی ئایندەتدا.

 زۆر سوپاس بۆ پرسیارە بەهادار و ورووژێنەرە گرنگەكان، دوودڵ مەبە لەوەی جارێكی دیكە و لە هەر كاتێكدا پرسیار بكەیتەوە. هەمیشە ڕژد بە بۆ دابینكردنی هاوكاری و پاڵپشتی.