كەرتی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستاندا پێشكەوتنی زۆری بە خۆیەوە بینیوە، وێڕای ئاستەنگ و بەربەستەكان، هەرێمی كوردستان بووەتە ژمارەیەكی گرنگ لە ناو وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوتدا و ڕۆژئاوا پاڵپشتیی بەردەوامبوونی هەناردەكردنی دەكەن. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی دكتۆر گۆڤەند شێروانی پسپۆڕی بواری وزە كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* سەرەتا وەكو پسپۆڕێكی بواری جیولۆجیی نەوت و گاز، دەكرێت لەو پرسیارەوە دەست پێ بكەین، هەرێمی كوردستان و عێراق لە ڕووی ئەم دوو سامانەوە لە كوێی نەخشەی وزەی جیهاندان؟

- مێژووی دەرهێنان و پیشەسازیی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستاندا بەراورد بە زیاتر لە 100 ساڵی عێراق مێژوویەكی دوور و درێژ نییە، بەڵام ئاستی گەشەسەندن و پەرەپێدان لە هەرێمی كوردستان زۆر خێراترە و، بگرە هەرێم لە ماوەیەكی زۆر كەمدا بە هەوڵی حكومەتی هەرێمی كوردستان چووە سەر نەخشەی جیهانیی نەوت و گاز. بە شێوەیەكی گشتی یەدەگی نەوتی عێراق بە 153 ملیار بەرمیل و هەرێمی كوردستان بە 20-30 ملیار بەرمیل دەخەمڵێندرێت و لە بواری گازی سرووشتیدا عێراق نزیكەی 130 تریلیۆن پێ سێجا و هەرێمی كوردستان 10-20 تریلیۆن پێ سێجا یەدەگی گازی سرووشتی هەیە، بەمەش عێراق و هەرێمی كوردستان پێكەوە لە ناو وڵاتانی ئۆپێكدا بە پلەی دووەم دێن لە ئاستی هەناردەكردنی نەوت و، چوارەم یەدەگی نەوتیشی هەیە، لەسەر ئاستی جیهاندا لە بواری كەرتی گازی سرووشتیدا عێراق و هەرێمی كوردستان لە پلەی یانزدەیەمین دێن.

ئەم ئامار و داتایانە ئەوە دەردەخەن، كە عێراق و هەرێمی كوردستان پێكەوە چ هێزێكی ئابووری و دارایی پێك دەهێنن، ئەگەر ئەم سامانە بە شێوەیەكی زانستی و ڕێكوپێك وەبەرهێنانی تێدا بكرێت.

* ئەگەر باسێكی گازی سرووشتی بكەین، بەو پێیەی لە دوای شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیاوە قسە و باسێكی زۆر لەسەر ئەم سامانە دەكرێت، كەچی لە عێراق و هەرێمی كوردستانیشدا بەپێی پێویست نەتوانراوە پەرەپێدان لە كێڵگەكانی گازدا بكرێت، ڕێژەیەكی زۆری گازمان بەفیڕۆ دەچێت و دەسووتێت، ئەمە بۆچی دەگەڕێتەوە؟

- گازی سرووشتی یەكەمین بەدیلی نەوتە لە ڕووی تێچوون و پاراستنی ژینگەوە، لە دوای شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا و سەپاندنی گەمارۆ لەسەر كەرتی گازی ڕووسیا، بەهای گازی سرووشتی لە جیهاندا چوار هێندەی ساڵی 2020 زیادی كردووە، جیهانیش لە ئێستادا لە دوای لووتكەی كۆنگرە نێودەوڵەتییەكان بۆ پاراستنی ژینگە، ڕوو لە بەكارهێنانی وزەیەك دەكەن كە دۆستی ژینگە بێت و بە وزە پاك و خاوێنەكان ناو دەبرێت، ئەمە جگە لەوەی توانای گازی سرووشتی زیاترە بەراورد بە وزەكانی دیكەی وەكو نەوتی خاو، هەموو ئەمانە بەهای جیهانیی گازی سرووشتییان بەرز كردەوە، بەو پێیەی گازی سرووشتی بۆ دوو سێ مەبەست بەكار دەهێنرێت، یەكەم، وەكو سەرچاوە بۆ وزە، دووەم، وەكو سەرچاوەیەكی هەرزان بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا، سێیەمیان، وەكو سەرچاوەیەك بۆ بەرهەمهێنانی پەینی كیمیاوی، چونكە گۆگردیان تێدایە. هەموو سەردان و گفتوگۆكانی شاندە ئەمریكی و ئەوروپاییەكان بۆ دوو مەبەستی سەرەكییە، ئەویش بەردەوامبوون لەسەر بەرهەمهێنانی نەوت و پەرەپێدانی كێڵگەكانی گازی سرووشتی، بەداخەوە لە عێراقدا كەمتەرخەمییەكی زۆر لە بواری گازی سرووشتیدا هەیە و ئەو دەرفەتە زێڕینەی لەدەست داوە، ئەم وڵاتە ساڵانە 18 ملیار پێ سێجا گاز دەسووتێنێت، وێڕای ئەو یەدەگە گەورەیەی گازی سرووشتی كە هەیەتی و دەتوانێت هەموو وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا كاری پێ بكرێت، كەچی كەمتەرخەمییەكی زۆر هەیە، لە هەرێمی كوردستانیش بە هۆی ئاستەنگ و بەربەستەكانی بەغداوە نەتوانراوە سامانی گازی سرووشتی وەكو پێویست سوودی لێ وەربگیرێت، هەرچەندە بۆ یەكەمین جار توانرا لە گازی بەفیڕۆچووی كێڵگەی نەوتی گەرمیان 350 مێگاوات كارەبا بەرهەم بهێنرێت، بڕێك گازیش بۆ بەگەڕخستنی هەر دوو وێستگەی غازی لە هەولێر و سلێمانی بەكار دەهێنرێت، دەكرێت چەند یەكەیەكی دیكەش بە گازی سرووشتی بە گەڕ بخرێت. ئێمە لە پارێزگای دهۆك وێستگەی كارەبامان بە توانای بەرهەمهێنانی 1000 مێگاوات هەیە، ئەگەر بۆریی غازی بۆ تەواو بكرێت، پەرەپێدانێكی گەورە بە خۆیەوە دەبینێت، بەڵام بەردەوام لەلایەن نەیارانی كوردەوە ئاستەنگی بۆ دادەنرێت.

* مەبەستتان لەو ئاستەنگ و بەربەستانەی دادگای بەناو فیدڕاڵیی عێراقە كە بۆ دژایەتیكردنی پەرەپێدانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان بەردەوام دەدرێت؟

- ئاستەنگ و بەربەستەكان زۆرن، یەكێكیان بڕیارە نادەستووری و نایاساییەكانی دادگای فیدڕاڵیی عێراقە دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان، خۆ تا ئێستا لە عێراق یاسایەكی نەوت و گازمان نییە، تاوەكو بەپێی ئەو یاسایە كەرتی نەوت و گاز لە عێراق و هەرێمی كوردستان ڕێك بخرێت، لە كاتێكدا لە هەرێمی كوردستان یاسایەك هەبوو بە ناوی یاسای ژمارە 20ی ساڵی 2007 و ڕۆڵی لە پەرەپێدانی كێڵگە نەوتییەكان و زیادكردنی ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت هەبوو، كەچی لە شوباتی ساڵی ڕابردوو دادگای فیدڕاڵی ئەم یاسایەی بە نادەستووری لە قەڵەم دا، لە كاتێكدا زۆر ڕوونە كە مەرامی سیاسیی لە پشتەوە بووە، ئەمە وێڕای ئەوەی لەسەر ئاستی عێراق تەنیا سێ ماددە هەیە لە دەستووردا ئاماژە بە چۆنیەتی بەڕێوەبردنی كەرتی نەوت و گاز دەكات، ئەویش ماددەكانی 111 و 112 و 115 هەموو ئەم بڕگانەش زۆر بە كورتی باس كراون، بۆیە ناكرێت هەموو كێشەكانی ناوەند لەگەڵ پارێزگاكان و هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای ئیجتیهادات بۆ ئەو سێ بڕگەیە چارەسەر بكرێت.

لە ساڵی 2007 ڕەشنووسی یاسای نەوت و گازی فیدڕاڵی هەبوو، بەڵام پەسەند نەكرا و دەرنەچوو، بەمەش بۆشاییەكی یاسایی دروست بووە و دەبێت بگەڕێینەوە سەر ماددە دەستوورییەكان، بەتایبەتی بڕگەی 112 كە ماف دەداتە پارێزگا و هەرێمەكان، واتا هەرێمی كوردستان بۆ بەهاوبەشی بەڕێوەبردنی كێڵگە نەوتی و گازییەكانی كە پێش ساڵی 2005 هەبووە، لە هەمان كاتدا ماددەیەك هەیە (115) كە دەڵێت ئەگەر لە دوای ساڵی 2005 كێڵگەیەكی نەوت و گازی تازە دۆزرایەوە، ئەوا بە كێڵگەی نوێ هەژمار دەكرێت و ناكەوێتە ژێر دەسەڵاتی حەسریی حكومەتی فیدڕاڵییەوە، ئالێرەدا ئەوان بۆ بەرژەوەندیی خۆیان ئاماژە بەم بڕگەیە ناكەن، بە واتایەكی دیكە بڕیارەكەی دادگای دەستووری دژی بە هاوبەشی بەڕێوەبردنی كێڵگەكانی نەوتە، واتا دژی دەستووری هەمیشەیی عێراقیشە و هیچ پێگەیەكی دەستووریی بۆ دەستووری هەرێمی كوردستانیش نەهێشتووەتەوە، واتا عێراق لە ناوەڕۆكی فیدڕاڵییەتەكەی بەتاڵ دەكاتەوە.

* لە ڕێككەوتنی پێكهێنانی حكومەتدا لەگەڵ لایەنەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەت (تحالف ادارة الدولة) باس لەو خاڵانە كراوە كە لە ماوەی شەش مانگدا بە هەماهەنگی لە نێوان ناوەند و هەرێمدا یاسایەكی نوێی نەوت و گاز دەربچێت، ئایا ئەم هەنگاوە چارەسەری دۆخەكە ناكات؟

- لە ناو ڕێككەوتنی سیاسیی نێوان حزب و لایەنە سیاسییەكانی هاوپەیمانیی بەڕێوەبردنی دەوڵەتدا وردەكاریی چۆنیەتی هەماهەنگی و دەركردنی یاسای نەوت و گاز هەیە، بە ڕاددەیەك تا دەرچوونی ئەم یاسایە هیچ بارگرژی و كردەوەیەكی دژایەتیكردن نەبێت، ئەمەش لە بەرنامەی كابینە وەزارییەكەی سوودانی ئاماژەی پێ داوە و دواتر پەرلەمانی عێراق لە 27ی 10ی ساڵی 2022 پەسەندی كرد، ئێستا سێ مانگ تێپەڕی و دواتر ڕەشنووسەكە كە لە حكومەت هاتە ناو پەرلەمان، دەبێت لایەنەكانی ئیتاری تەنسیقی پشتگیریی بكەن و لە وردەكاریدا بیروڕای جیاواز دروست نەكرێت و گۆڕانكاری بە ڕێككەوتن لەگەڵ حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بكرێت.

لە عێراقدا دوو یاسای گرنگ دەبێت لەم خولەی پەرلەماندا دەربچێت، كە گرنگیی زۆری دەبێت، پێویستە هەموو حزب و لایەنە سیاسییەكانی كورد و بە سوننەشەوە لە پڕۆژە یاسای بودجە و پڕۆژە یاسای نەوت و گازدا یەكگرتوو بن و، هەردوو یاساكە ئیشكالیاتی لەسەر یەك هەیە، ناكرێت ڕێگە بدرێت بە بێ یاسا دادگای فیدڕاڵی هەر بڕیار بیەوێت دەری بكات.

* باسی ئەو پەرەپێدانەت كرد كە لە كەرتی نەوت و گاز بەراورد بە عێراق لە هەرێمی كوردستاندا ڕووی داوە و خێراترە، ئایا ناكرێت لەپێناو سوودوەرگرتنی زیاتری ئەم سامانە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا و دابینكردنی پێداویستییەكانی نەوت و بەنزین و گاز لە نێوخۆدا هەنگاوی زیاتر بنرێت؟

- هەرێمی كوردستان ڕۆژانە 420-430 هەزار بەرمیل نەوت لە بۆریی نەوتی كوردستان – توركیاوە لە ڕێگەی بەندەری جیهانی توركیاوە ڕەوانەی دەرەوە دەكات، ئەم بڕە نەوتەش بەراورد بە تەمەنی كورتی پیشەسازیی نەوت لە هەرێمی كوردستاندا قورسایی خۆی هەیە لە بازاڕە جیهانییەكاندا، لە ئاستی گازیشدا بەرهەمی بۆ كارپێكردنی وێستگەكانی كارەبا هەیە، ئەمە لە كاتێكدا عێراق ڕۆژانە 50 – 70 ملیۆن پێ سێجا لە ئێران دەكڕێت و ساڵانە دوو ملیار دۆلار بۆ ئەم بوارە دەچێت، هەرێمی كوردستان ڕۆژانە گازی سرووشتی لە كێڵگەی كۆرمۆر و گەرمیان و میران بەرهەم دەهێنێت، كەچی عێراق ئامادەیە لە ئێرانی بكڕێت و ئامادە نییە لە هەرێمی كوردستانی بكڕێت، كە لە ڕوانگە ئابوورییەكەیەوە چەندین سوودی زیاترە و تەنانەت لە ڕووی كڕینی كارەباشەوە ئێمە چەندین وێستگەی كارەبامان هەیە بە هۆی كەمیی سووتەمەنییەوە بە تەواوی توانای خۆی كار ناكات، دەكرێت عێراق سوودیان لێ وەربگرێت، بەتایبەتی وێستگەی كارەبای دهۆك كە توانای بەرهەمهێنانی 1000 مێگاوات كارەبای هەیە.

ئێمە و عێراقیش لەسەر ئاستی نەوتی سپی و بەنزین و گازی ماڵان كورتهێنانمان هەیە و زۆر تەركیز نەكراوەتە سەر بڕ و كوالێتی، لەكاتێكدا عێراق گەورەترین پاڵاوگەی هەبوو (پاڵاوگەی بێجی) كە ڕۆژانە 300 هەزار بەرمیل نەوتی دەپاڵاوت و بە دەیان بەرهەمی لێ دەردەهێنا، كەچی دوای 20 ساڵ تەنیا توانرا یەك پاڵاوگەی نوێ لە كەربەلا دروست بكەن بە توانای 120 هەزار بەرمیل، منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام، پێش ئەوەی بیر لە هەناردەكردنی نەوتی خاو بكرێتەوە، پێویستە ڕیزبەندی بدرێتە ناوخۆ كە كەڵكی ئابووری و قازانجەكەی زۆر زیاترە. لە هەموو حاڵەتێكدا بەرهەمهێنان و پەرەپێدانی نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان وێڕای تێبینی و سەرنجەكانمان هەنگاوی دڵخۆشكەرن و دەكرێت بۆ پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆش هەنگاوی گەورە بنرێت.