پێشەكی

مەبەستی ئەم ئەم بابەتە شرۆڤەكردنێكی لامەركەزیی كارگێڕییە لە وەدیهێنانی گەشەپێدانی خۆجێیی، بۆیە دەبینین كە پێویستە پێناسەی لامەركەزیی كارگێڕی و مەرجەكانی و، هەروەها لامەركەزیی سیاسی بكەین، دەكرێ سەرەتا بڵێین كە لامەركەزیی كارگێڕی چەمكێكی فرە ڕەهەند و ئاستە، بە گوێرەی قەبارە و جۆری ئەو دەسەڵاتانەی دراونەتە دەزگاكانی حوكمی خۆجێیی.

بەردەوامبوونی هەژموونی دەوڵەتی مەركەزی لە بەڕێوەبردنی حوكمدا ڕووبەڕووی ئاستەنگی زۆر دەبێتەوە، ئەمەش لە ئەنجامی ئەو گۆڕانكارییە گەورانەی لە پەیوەندییەكانی سیاسی و بازرگانی و ئابووری لە نێوان دەوڵەتان هاتوونەتە دی، بە هۆی جیهانگیری و پەرەسەندنی خێرای تەكنیكەوە كە كاریگەرییان هەبووە لە نزیكبوونەوەی نێوان گەلان، دواتر گەشەكردن و كاركردنەوەی ڕۆڵی كۆمەڵگەی مەدەنی لە داكۆكیكردن لە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ و بانگەشە بۆ لامەركەزی لە بەڕێوەبردنی كاروباری حوكمڕانیدا، بە شێوەیەك كە دەوڵەت بەرەبەرە دەستبەرداری هەژموونە تۆتالیتارییەكەی دەبینێت لە هەندێ لە جومگە كارگێڕییەكاندا و لە هەندێ پرۆسەی گەشەپێدان بۆ سوودی دەزگاكانی حوكمڕانی لەسەر ئاستی ئیقلیمی و ناوخۆ، بەمەش گەشەسەندنی خۆجێیی لە ڕێی لامەركەزیی كارگێڕییەوە دەبێتە ئەلتەرناتیڤێكی گونجاو بۆ دەستوەردان و هەژموونی حكومەتی تۆتالیتاریی مەركەزی.

یەكەم: پێناسەی لامەركەزی و مەرجەكانی، چەمكی لامەركەزی لە وڵاتێكەوە بۆ یەكێكی دیكە جیاوازە، ئەمەش لەبەر جیاوازیی ئەو ستراتیژییەتانەی كە دەوڵەتان پەیڕەوی دەكەن، بە گشتی دەتوانین بڵێین كە لامەركەزی بریتییە لە گواستنەوەی هەندێ دەسەڵاتی كارگێڕی و چالاكی دارایی و گەشەسەندن و خزمەتگوزاری لە كۆنتڕۆڵی گشتییەوە بۆ ناوەندی حوكمڕانیی ئەو یەكە كارگێڕییانەی كە گەشەیان كەمە، واتا دەسەڵاتی مەركەزی هەندێك لە دەسەڵات و بەرپرسیارێتیی خۆی بە فەرمی دەگوازێتەوە بۆ یەكە كارگێڕییەكان، كە لە پلەبەندیی سیاسی و كارگێڕییەوە لە خۆی نزمترن، لەگەڵ دەستەبەركردنی هۆكارە داراییەكان كە بۆ گەشەسەندن پێویستن، هەروەها جۆرە سەربەخۆییەكیان پێ دەدرێت كە كاروباری ناوخۆی خۆیان بە سەرپەرشتیی دەسەڵاتی مەركەزی بەڕێوە ببەن.

بۆ وەدیهێنانی لامەركەزی پێویستە چەند توخمێكی بنەڕەتی هەبن:

1-هەبوونی جومگە و دەستەی خۆجێیی كە خاوەن كەسایەتیی مەعنەوی بن و پێشكەشكردنی خزمەتگوزاریی ناوخۆ لەئەستۆ بگرن، وەك دابەشكردنی كارەبا و ئاو و هۆكارەكانی گەیاندن، هەروەها دەزگای كارگێڕی و موڵك و بودجەی تایبەتی و ئەنجومەنێكی هەڵبژێردراوی كارگێڕیی ناوخۆیان هەبێت. 2- نەخرێنە ژێر سانسۆری توندەوە لەلایەن دەسەڵاتی ناوەندەوە، بە شێوەیەك كە دەبێت كارگێڕیی لامەركەزی جۆرێك لە سەربەخۆیی خۆی هەبێت.

شێوەكانی لامەركەزیی كارگێڕی

1- لامەركەزیی خۆجێیی، یان هەرێمی: كە بە ئەنجومەنەكانی شارەوانی، یان خۆجێی لەسەر ئاستی پارێزگا و شارەدێیەكان دەناسرێن، بە شێوەیەك كە هاوشێوەی دەزگاكانی دەسەڵاتی ناوەند دەبن ئەوانەی لە ناو پارێزگا و شارەدێیەكاندا هەن و نابنە بەدیلی ئەوان.

2- لامەركەزیی جومگەیی، یان بەرژەوەندی: مەبەست لەمە ئەو دەستە و دەزگا گشتییانەن كە كەسایەتیی تایبەتیان هەیە و لە ڕووی دارایی و كارگێڕییەوە سەربەخۆن، وەك دەزگای گشتیی كارەبا و دەزگای گشتیی گەیاندن و.. تاد.

لەم دوو شێوەیەدا پێویستە تێبینیی ئەم شتانە بكرێت:

2.1 -لامەركەزیی كارگێڕی پەیوەستە بە سرووشتی سیستمی كارگێڕیی دەوڵەتەوە و هیچ پەیوەندییەكی بە سیستەمی سیاسییەوە نییە.

2.2- نابێت هیچ لامەركەزییەكی كارگێڕیی بێ مەركەزی هەبێت، چونكە مەركەزی ئەسڵەكەیە لە سیستمی كارگێڕیدا.

2.3- لامەركەزی فاكتەرێكی تەواوكەرە بۆ نەهێشتنی كەموكووڕییەكانی مەركەزی، نەك فاكتەرێك بۆ سڕینەوەی دەسەڵاتی مەركەز، ڕۆڵی ئەنجومەنە خۆجێییەكان لە ناو پارێزگا و شارەدێیەكاندا ئەوەیە كە هاوشێوەی دەزگاكانی دەسەڵاتی ناوەندن و بەدیلی ئەوان نین، بەڵكو دەكەونە ژێر سانسۆری دەسەڵاتی ناوەندەوە، كە بریتین لە پارێزگا، یان بەڕێوەبەری شارەدێ.

دووەم: لامەركەزیی سیاسی یان فیدڕاڵی

ئەمەش پەیوەستە بە شێوەی سیاسیی دەوڵەت و سرووشتی سیستمە سیاسییەكەی ئەو دەوڵەتەوە، لە چوارچێوەی بابەتەكانی یاسای دەستووری و سیستمە سیاسییەكاندایە، نەك یاسای كارگێڕی.

لامەركەزیی سیاسی، گرنگی بە دابەشكردنی وەزیفەی سیاسی دەدات، نەك كارگێڕی، واتا دەسەڵاتی یاسادانان و دادوەری و جێبەجێكردنی دەوڵەتی فیدڕاڵ و ئەو ویلایەتانەی پێكی دەهێنن، ئەو دابەشكردنەی وەزیفەی سیاسی ئەوەیە كە بە لامەركەزیی سیاسی ناو دەبرێت، بۆیە زانایانی یاسای دەستووری و سیستمە سیاسییەكان جیاوازی لە نێوان دوو جۆر لەو دەوڵەتانە دەكەن وەك:

ا- دەوڵەتی سادە، یان ئەوەی بە سیستمی دەوڵەتی یەكگرتوو ناسراوە:

 كە ئەو دەوڵەتەیە لەسەر بنەمای یەكێتیی هەرێم و دەسەڵاتی سیاسی دامەزراوە، دەسەڵاتی سیاسی لە نێو ئەو دەوڵەتانەدا دابەش ناكرێت.

ب- دەوڵەتی ئاوێتە:

دەسەڵاتی سیاسی لە نێو ئەو دەوڵەتەدا دابەش دەبێت لە ڕووی جێبەجێكردن و یاسادانان و دادوەرییەوە، واتا لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و نێوان ویلایەت و هەرێمەكاندا.

جیاوازییە جەوهەرییەكانی نێوان لامەركەزیی كارگێڕی (كارگێڕیی خۆجێیی) و لامەركەزیی سیاسی (فیدڕاڵی) بریتییە لە:

1- لە لامەركەزیی كارگێڕیدا وەزیفەی كارگێڕی بەپێی یاسا لە نێوان دەزگا ناوەندییەكان و یەكە كارگێڕییەكانی خۆجێییدا دابەش دەبن و، دەخرێنە ژێر سانسۆری دەسەڵاتی ناوەندەوە، ئەو یەكانە (ئەنجومەنە خۆجێییەكان) یان جومگەییەكان (دەزگا گشتییەكان) هیچ پسپۆڕییەكی سیاسییان نابێت.

2- لامەركەزیی سیاسی پەیوەستە بە سیستمی سیاسی و دابەشكردنی دەسەڵاتەكان لە نێوان دەوڵەتی فیدڕاڵ و ویلایەتەكان، كە بریتین لە یەكەی سیاسی و سەربەخۆیی خۆیان هەیە، بەپێی دەستووری فیدڕاڵ.

3- لە لامەركەزیی كارگێڕیدا پارێزگاكان و هەرێمەكان دەكەونە ژێر باری هەمان ئەو یاسایانەی لە سەرتاسەری دەوڵەتدا جێبەجێ دەكرێن، بەڵام لە لامەركەزیی سیاسیدا هەێم مافی خۆیەتی كە یاسا تایبەتییەكانی خۆی جێبەجێ بكات، كە دەسەڵاتی یاسادانانی خۆی دایناون و سەربەخۆن لە دەسەڵاتی یاسادانانی فیدڕاڵ.

4- لە لامەركەزیی سیاسیدا، هەرێم لە فیدڕاڵدا بەشدار دەبێت لە پێكهێنانی كارگێڕیی گشتیی دەوڵەتی فیدڕاڵدا، كە لە ڕێگەی نوێنەرانییەوە لە ئەنجومەنی ویلایەتەكان لە پەرلەمانی فیدڕاڵ كە یاساكانی فیدڕاڵی دەردەكات بە هاوبەشی لەگەڵ ئەنجومەنی نوێنەران، دەسەتەكانی لامەركەزی تەنیا ئەو پسپۆڕییانە پەیڕەوە دەكات كە دەوڵەت بەپێی یاسای ڕێكخستنی كارەكەی وەك دەسەڵات پێی داوە.

سێیەم: چەمك و ئامانجەكانی گەشەپێدانی خۆجێیی:

ئەركی دانیشتووانی خۆجێیی لە یەكە كارگێڕییەكان لە ڕووی گرنگییەوە لە ئەركی حكومەتی ناوەند كەمتر نییە لە ڕووی وەدیهانانی گەشەپێداندا، بە بەشداریكردن لە دانان و جێبەجێكردنی پڕۆژەكانی گەشەپێداندا، ئەمەش پێویستی بە كۆی ئەركە كارگێڕییەكانی خۆجێیی و ئەو هەوڵانە هەیە كە حكومەتی ناوەند دەیدات بۆ چاككردنی شێوازی ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و شارستانیی كۆمەڵگە خۆجێییەكان.

چەمكی گەشەپێدانی خۆجێیی لەسەر دوو توخمی سەرەكی وەستاوە:

1- بەشداریكردنی دانیشتووان لە یەكە كارگێڕییەكاندا لە هەموو ئەو هەوڵانەی دەدرێن بۆ چاككردنی ئاستی گوزەرانیان و شێوازی ژیان كە پشت بە دەستپێشخەریی ئەوان دەبەستێت.

2-دابینكردنی گشت خزمەتگوزارییەكانی وز و پڕۆژەكانی گەشەپێدانی خۆجێیی دانیشتووانی یەكە كارگێڕییەكان بە شێوەیەكی گونجاو.

بەڵام لە ڕووی ئەو ئامانجانەی لێی دێنە دی، دەبینین كە گەشەسەندنی خۆجێیی ئامانجیان ئەمانەی خوارەوەیە:

1- پەرەپێدانی توخمەكانی ژێرخانی بنەڕەتی وەك ڕێگەوبان و پرد و گواستنەوە و ئاو و كارەبا و پەروەردە و تەندروستی، چونكە پێشخستنی ئەو كەرتانە بناغەیە بۆ پرۆسەی گەشەسەندن و پەرەپێدانی كۆمەڵگەی خۆجێیی.

2- زیادكردنی هاوكاری و بەشداریكردنی نێوان دانیشتووان، كە ئەمەش یارمەتیددەرە بۆ گواستنەوە لە دۆخی گوێپێنەدان بۆ دۆخی بەشداریكردنی كارا لە گەشەپێدانی كۆمەڵگەكانیاندا.

3- زیادكردنی بەدەنگەوەهاتنی هاووڵاتیان بۆ پارێزگاریكردنی ئەو پڕۆژانەی بەشداریی تێدا دەكەن لە پلان و جێبەجێ كردنیاندا، چونكە گەشەپێدانی كۆمەڵە خۆجێیەكان خاڵی دەستپێكردنی گەشەپێدانی سەرجەم كۆمەڵگەیە.

چوارەم: ڕۆڵی لامەركەزی لە وەدیهێنانی گەشەپێدانی خۆجێییدا:

لامەركەزی شێوازێكە لە كاركردن و پشتبەستووە بە پرەنسیپی دابەشكردنی دەسەڵاتی دەركردنی بڕیار، هەروەها ئەو دەسەڵاتانە لە نێوان دەسەڵاتی ناوەند و دەستەكانی دیەی سەربەخۆ لە نێو یەكە كارگێڕییەكان و كۆمەڵگەكانی دانیشتوواندا، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە لامەركەزیی كارگێڕی دەبێتە هۆی كاراكردنی ڕۆڵی دەسەڵاتەكانی هەرێمی و خۆجێی، لە ڕێی ئەركە كارگێڕی و گەشەپێدراوەكانەوە، هاوكات ڕۆڵیان لە لەئەستۆگرتنی بەرپرسیارێتی و دەسەڵاتەكاندا بەهێز دەكات، دواجار سەركەوتن مسۆگەر دەكات، چونكە لامەركەزی چوارچێوەی دروستی پلاندانا و گەشەپێدنی خۆجێییە، كە كاردەكات بۆ:

1- گونجاندنی بەرنامەكانی گەشەپێدان بەپێی پێویستی و داخوازییەكانی دانیشتووانی یەكە كارگێڕییەكان، لەبەر ئەوەی ڕێگە بە بەشداریكردنی كردەییان دەدات لە پرۆسەی ئامادەكردن و جێبەجێ كردنی پلانەكانی گەشەپێدان لە ناوچەكانیان.

2- دەستەبەركردنی پاڵپشتی و كۆكردنەوەی تواناكان لەگەڵ داهاتەكان، وا دەكات، پلانی گەشەپێدانی نیشتمانی ئامانجەكانی وەدی بهێنێت بە شێوەیەكی هاوتەریب، كە دواجار ژیانێكی گونجاو بۆ هەموو دانیشتووان لە سەرجەم ئەو ناوچانە لە ناو دەوڵەتەكەدا مسۆگەر بكات.

3- وەدیهێنانی هاوسەنگی لە نێوان یەكە كارگێڕییەكان و كەمكردنەوەی جیاوازییە هەرێمییە ئابوورییە و كۆمەڵایەتییەكان.

پێنجەم: لامەركەزی و فراوانكردنی بژاردەی بەشداریكردن و دیموكراسیی خۆجێیی:

زۆر لە داڕێژەرانی یاسای كارگێڕی وای دەبینین كە لامەركەزی شێوەیەكە لە شێوەكانی پیادەكردنی حوكمڕانی و بەڵگەنامەیەكی پەیوەندییشە بە سرووشت و پلەی جەختكردنەوەی دەسەڵات و شێوازی پەیوەندییەكانی ئێستای نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی، یارمەتی گرتنەبەری بژاردەی لامەركەزی دەدات لە:

1-چاككردنی ئەدای حكومەت لە ڕێی بەتینكردنی لێپرسینەوە و بەشداریكردن و شەفافییەت، ئەوەش توانای كارگێڕی و دامەزراوەیی حكومەت بەهێز دەكات.

2- سیستمی حكومەتی هۆشمەند پێویستی بە بەشداریكردنی ڕاستەقینە هەیە لە نێوان دەوڵەت و كۆمەڵگەی مەدەنی و كەرتی تایبەتدا لە وێناكردن و دروستكردنی سیاسەتە گشتییەكانی دەوڵەت، ئەمەش لە سایەی سیستەمێكی لامەركەزیی كارگێڕیدا دێتە دی.

3- پاڵپشتیكردنی دەزگاكانی حوكمڕانیی خۆجێیی تاكو بتوانن هەیكەلبەندی یان كارگێڕیی خزمەتگوزارییە گشتییەكان و وەدیهێنانی گەشەپێدانی خۆجێیی ئەنجام بدەن.

4- گەڵاڵەكردنی سیستمگەلی حوكمڕانیی لامەركەزی تاكو توانای بەشداریكردنی یەكە كارگێڕییەكانیان لە بوارە جیاجیاكانی حوكمڕانیدا هەبێت، هەروەها هانی توخمە كارامەكان بدرێت تا بەشداری لە دەسەڵاتەكانی دەوڵەتی ناوەند و خۆجێیدا بكەن.

5-دەزگاكانی حوكمیی خۆجێیی دەتوانن زیاتر بێنە پێشەوە و خۆیان لەگەڵ بارودۆخەكانی ناوخۆدا بگونجێنن، كارگێڕە خۆجێییەكان هەموو خزمەتگوزارییەكانی دامەزراوە حكومییەكان ڕاستەوخۆ ڕادەستی دانیشتووانی یەكە كارگێڕییەكان دەكەن.

 شەشەم: لامەركەزیی كارگێڕی و سیستمی فیدڕاڵی لە عێراقدا:

سیستمی حوكمڕانی لە دەوڵەتی عێراقدا هەر لە ساڵی 2003 وە لەسەر بنەمای لامەركەزیی سیاسی و كارگێڕی دامەزراوە، ماددەی یەكەمی دەستووری ساڵی 2005ی عێراق بە دەق دەڵێت: (كۆماری عێراق دەوڵەتێكی فیدڕاڵیی سەربەخۆیە و خاوەن سەروەریی تەواوە، سیستمی حوكم لەو دەوڵەتەدا كۆماری و نوێنەرایەتیی پەرلەمانی و دیموكراسییە، ئەم دەستوورەش زەمانەتی یەكێتیی عێراقە).

دووەم: ئەو پارێزگایانەی كە بە هەرێمەوە گرێ نەدراون و پشت بە لامەركەزیی كارگێڕی دەبەستێت بەپێی ماددە(22)، كە دەروازەی پێنجەمی دەستوور شێوەی سیستمی كارگێڕی لە عێراق دەستنیشان دەكات(سیستەمی فیدڕاڵ لە كۆماری عێراق لە پایتەخت و هەرێمەكان و پارێزگا لامەركەزی و ئیدارە خۆجێییەكان پێك دێت)، سەرەڕای بڕیاردانی فیدڕاڵی لە عێراقدا لە ڕێی دەستوورەوە، فیدڕاڵی لە عێراقدا ڕووبەڕووی ئالنگاریی زۆر بووەتەوە كە هەڕەشەیە بۆ سەركەوتنی ئەو سیستمە، ئەوەش بەپێی دەقەكانی دەستووری ساڵی 2005، بەڵام وەك بژاردەیەكی ستراتیژی ڕەگی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتیی خۆی لە زۆربەی ناوچەكانی عێراقدا دانەكوتاوە.

بەشداریكردنی پارێزگا گرێنەدراوەكان بە هەرێمەوە لە پیادەكردنی پسپۆڕییەكانی خودی هەرێمەكان، تێكەڵكردنی نێوان لامەركەزیی سیاسی و لامەركەزیی كارگێڕییە، چونكە بڕگەی (یەكەم و چوارەم) لە ماددەی 121ی دەستوور، دەسەڵاتی سیادی بە هەرێمی كوردستان و پارێزگا گرێنەدراوەكان لە هەرێم دەدات، كە ئۆفیسی خۆیان بكەنەوە لە باڵیۆزخانەكان و نێردە دیپلۆماسییەكان بۆ بەدواداچوونی كاروباری ڕۆشنبیری و كۆمەڵایەتی و گەشەپێدانی هەرێم، واتا لە بواری دیپلۆماسیدا هیچ دژبەرییەك نییە لە نێوان دەسەڵاتەكانی حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمی كوردستان و پارێزگاكانی گرێنەدراو بە هەرێمی فیدڕاڵییەوە.

لامەركەزیی كارگێڕی بنەمایەكی سەرەكییە لە سیستمی فیدڕاڵیدا، چونكە هۆكارێكی كاریگەرە بۆ وەدیهێنانی گەشەپێدان لە ئیدارەكانی لامەركەزی لە ڕێی بەشداریكردنی میللییانەی دانیشتوان و كاراكردنی ڕۆڵی ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، لە دانانی پلانەكانی گەشەپێدان و كۆكردنەوەی سەرچاوەكانی مرۆڤ و داهات و سامانی سرووشتی، هەروەها دابینكردنی ئاسایشی خۆراك و دەستەبەركردنی هەلی كار و كەمكردنەوەی كۆچ بۆ شارەكان كە بە مەبەستی كاركردن ئەنجام دەدرێت، بەم شێوەیە بەرەبەرە جیاوازییە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان كەمتر دەبێتەوە لە نێوان یەكە كارگێڕییەكان و شارە گەورەكاندا و هاوسەنگی و نزیكبوونەوە دێتە ئاراوە.

گرتنەبەری سیستمی لامەركەزیی كارگێڕی لەلایەن حكومەتی ئێستاوە، دەبێتە هۆی چاككردنی بەردەوامی بەڕێوەبردنی حوكمڕانی و، بەشداریكردنی جەماوەر و لێپرسینەوە و شەفافییەت و وشككردنی سەرچاوەكانی گەندەڵیی دارایی و كارگێڕی.

بڕیاری حكومەتی بەڕێز مسرور بارزانی بە پێدانی لامەركەزیی كارگێڕی بە ناوچەكانی زاخۆ و سۆران سنوورێك بۆ بیرۆكراسیی كارگێڕی دادەنێت، هاوكات دەركردنی بڕیاری وەبەرهێنانی گەشەپێدان ئاسان دەكات، دواجار دەسەڵاتی جێبەجێكردن دادپەروەرانە دابەش دەبێت لە پرۆسەی داڕشتنی بڕیارە ستراتیژییەكانی گەشەپێداندا، هەروەها وەدیهێنانی ئامانجەكانی پلانی گەشەپێدانی نیشتمانی، جگە لە پرەنسیپی بەشداریی جەماوەری لە دەركردنی بڕیاری گەشەپێدانی خۆجێیی، كە گیانی ئینتیما بۆ نیشتمان زیاد دەكات، هیوادارین حكومەت دەستپێشخەری بكات بۆ فراوانكردنی ئەم ئەزموونە لە سەرجەم ناوچە ئیدراییەكانی هەرێمی كوردستان.