قەزای بەردەڕەش، هەڵكەوتەیەكی گرنگی هەیە و چەندین تایبەتمەندیی هەیە كە بوونەتە هۆی ئەوەی بتوانرێت وەبەرهێنانی زۆری تێدا بكرێت، بەتایبەتی لە بواری كشتوكاڵیدا، لە ئێستاشدا ئەگەرچی حكومەت كاری كردووە بۆ ئەوەی پڕۆژەی گرنگی تێدا جێبەجێ بكرێت، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا هێشتا پێویستی بە ئاوڕدانەوەی زیاتر هەیە. ئەم پرسانە بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ ئیسماعیل مستەفا ڕەشید قائیمقامی قەزای بەردەڕەش كە بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* قەزای بەردەڕەش چەند ناحیە و شارەوانی لەخۆ دەگرێت و ژمارەی دانیشتووانەكەی بەگشتی چەندە و بە چی بەناوبانگە و خەڵكەكەی بە چ كار و كاسبییەكەوە سەرقاڵن؟

- قەزای بەردەڕەش سەنتەری قەزا و ناحیەكانی (كەلەك و دارەتوو و ڕۆڤیا) و شارەوانیی (بشیریان، بەنێنان) لەخۆ دەگرێت، ژمارەی دانیشتووانی سنوورەكە بەگشتی زیاتر لە (150)هەزار كەسن، سنووری قەزاكە خاوەنی ڕووبەرێكی زۆر و بەرفراوانی زەویی كشتوكاڵیی بەپیت و بەرەكەتە، هەر بۆیە بە كشتوكاڵ بەناوبانگە و خەڵكەكەی بەشێكی بە كاری كشتوكاڵی و ئاژەڵدارییەوە خەریكن، بەشێكیش وەك هەموو خەڵكی كوردستان فەرمانبەرن و لە هێزی پێشمەرگەی كوردستانن.

* ئایا لە ماوەی ڕابردوودا، بەتایبەت لە كابینەی نۆیەمدا لە ڕووی ڕێگەوبان و قیرتاوكردنەوە تاچەند گرنگی بە سنوورەكە دراوە و پڕۆژە گرنگ و ستراتیژییەكان لەم بوارەدا چی بوون، هەر لە بواری ڕێگەوبان بۆ ئەمساڵ بەرنامە و پلانەكاتنان چۆنە؟

- كابینەی نۆیەم لە كار و بەرنامەكانیدا بە بێ جیاوازی گرنگییەكی زۆر و تایبەتی بە بواری ڕێگەوبان داوە، لەدەڤەری قەزای بەردەڕەشیشدا چەندین پڕۆژەی ستراتیژی و گرنگی جێبەجێ كردووە، جگە لە ڕێگەی جووت سایدی سەرەكیی دهۆك كە هەر بە سنووری بەردەڕەشدا دەڕوات و سوودێكی زۆری بەو سنوورە گەیاندووە، ڕێگەی (قەرەناس – دارەتوو – بشیریان)یش كە ڕێگەیەكی زۆر پێویست و ستراتیژییە دوو ناحیە و 25 گوند و كۆمەڵگە لێی سوودمەند بوون و بە شێوەیەكی زۆر سەردەمییانە دروست كراوە، كە ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی كوردستان لە ساڵی 2021 ڕەزامەندی لەسەر دا و بڕی 19 ملیار و 750 ملیۆن دیناری بۆ تەرخان كرد، ئەو ڕێگەیە ئێستا لە خزمەتی خەڵكی سنوورەكەدایە. هەروەها ماوەی ساڵێكە بۆ دروستكردن و قیرتاو و پەرەپێدانی ڕێگەوبانی گوندەكانی سنوورەكە، گوژمەی 32 ملیار و 500 ملیۆن دینار تەرخان كراوە، كە چەندین گوند پڕۆژە و كاری ڕێگەوبانەكانیان بۆ تەواو كراوە، چەندین گوندی دیكەش ڕێگەوبانەكانیان لە بەرنامەی ئەمساڵدایە و لە چاوەڕوانی ئەوەداین لە پارێزگای دهۆكەوە ڕابگەیەندرێن و دەست بە جێبەجێكردنیان بكرێت. هەروەها ڕێگەی نێوان ناحیەی (كەڵەك – بەردەڕەش) زۆر خراپ و یەك ساید و مەترسیدارە و یەكێك لە كار و پڕۆژەكانی وەزارەتی ئاوەدانكردنەوە و نیشتەجێكردن ئەوەیە كە بكرێتە ڕێگەیەكی هاوچەرخ و بە پێی ئەو كەشف و دەرخستەیەی بۆی ئەنجام دراوە، ئەوە بڕی 80 ملیار دیناری پێویستە، بۆ جێبەجێكردنی ئەو ڕێگەیەش گفتوگۆمان لەگەڵ وەزارەت و لایەنی پەیوەندیدار كردووە و پێیان ڕاگەیاندین كە ئەو پڕۆژەیە یەكێك لە پڕۆژە ستراتیژییەكانیانە و لە ئەولەوییەتی كار و بەرنامەكانیان دایانناوە.

* وەك دەزانین پەروەردە و فێركردن لایەنێكی زۆر گرنگی هەموو كۆمەڵگەیەكە، لەو بوارەدا كەموكورتیتان چییە و ئایا بینایەی قوتابخانەكانی سنوورەكە پێویستیان بە نۆژەنكردنەوە هەیە؟ لە ساڵی ڕابردوو چەند بینایەی قوتابخانە دروست كراون و نۆژەنكراونەتەوە و تا چەند گرفتی میلاكات هەیە؟

- لە سنووری قەزای بەردەڕەش (182) قوتابخانە هەیە، بەشی زۆری ئەو قوتابخانانە بیناكانیان كۆنن، هەر بۆیە ئێمە كێشەمان لە كۆنیی بینایەی قوتابخانەكان هەیە، هەرچەندە لە ساڵی 2021دا 15 بینایەی قوتابخانەكانمان بۆ نۆژەنكراوە و، لە چەندین قوتابخانەدا پۆلی نوێ دروست كران، ئێستاش چەندین قوتابخانە لە قۆناغی ڕاگەیاندنن، كە نۆژەن بكرێنەوە، پێویستمان بە قوتابخانەی زیاتریش هەیە كە لە سنوورەكە دروست بكرێت، هەروەها دوو قوتابخانە كە یەكێكیان 12 پۆلییە و ئەوەی دیكە شەش پۆلییە بۆ گوندەكانی سنوورەكە لەژێر جێبەجێكردندان، لەو ماوەیەدا داوای دروستكردنی چەندین قوتابخانەمان كردووە بۆ سنوورەكە، كە ڕەزامەندی لەسەریان دراوە، لەوانەش بینایەكی 24 پۆلی بۆ سەنتەری قەزای بەردەڕەش دروست دەكرێت، چونكە ژمارەی قوتابیان لە ناو سەنتەری قەزاكە یەكجار زۆر بووە، لەلایەكی دیكەوە تا ئێستا لە سەنتەری قەزای بەردەڕەش سێ دەوامی لە قوتابخانەكاندا ماوە، هاوكات لەسەر میلاكات ئێمە گلەیی و كێشە و گرفتی گەورەمان هەیە كە (1483) مامۆستای هەمیشەییمان هەیە، ئەگەرچی مامۆستای وانەبێژمان (1974) مامۆستان، كە زۆرترین ڕێژەی مامۆستای وانەبێژ لە سنووری پارێزگای دهۆك لە سنووری قەزای بەردەڕەشە، واتە ئێمە پێویستمان بە مامۆستای پسپۆڕ و هەمیشەیی هەیە بۆ پڕۆگرام و وانە جیاجیاكان. لەلایەكی دیكەوە لە قەزای بەردەڕەش پەیمانگەی تەكنیكی و پەیمانگەی وەرزشیمان هەیە، كە خەڵكی سنوورەكە زۆر سوودیان لێ وەرگرتووە، بەڵام ئەگەر كۆلێژێك بۆ پێگەیاندنی مامۆستا بكرێتەوە، زۆر گرنگ و بەسوودە بۆمان.

* كەرتی كارەبا لە قەزای بەردەڕەش و سنوورەكە لە چ دۆخێكدایە؟ ئایا هیچ وێستگەیەكی وەبەرهێنانتان هەیە، یان هێڵی گواستنەوەی 132 و 33 كەی ڤی بۆ گواستنە و دابەشكردنی كارەبا بەپێی پێویستە؟

- لە سنووری بەردەڕەش هیچ وێستگەیەكی بەرهەمهێنانی كارەبا نییە، بەڵكو سنوورەكە بە تۆڕی نیشتمانی وەك هەموو قەزا و شارەكانی دیكە بەستراوەتەوە، بەڵام هێڵی 132 و 33 كەی ڤی 12 هێڵ و پێنج وێستگەی دابەشكردنی كارەباشمان هەیە، دۆخ و كاتی دابەشكردنی كارەباكەش لە سنووری قەزای بەردەڕەش هەر وەك هەموو شار و شوێنێكی دیكەی هەرێمی كوردستانە.

* كەرتی تەندروستی لەو سنوورە چۆنە و ئایا پێویستیتان بە بنكە و نەخۆشخانەی دیكە نییە؟

- لە سنووری قەزای بەردەڕەش كەرتی تەندروستی زۆر گلەیی و گازاندەی لەسەرە، چونكە ئەو كەرتە كەموكووڕی و كێشە و گرفتی زۆرە، كە دەگەڕێتەوە بۆ نەبوونی هیچ نەخۆشخانەیەك چ فریاكەوتن، یان قەرەوێلەیی و گشتی و بنكەی تەندروستیش بەپێی پێویست نییە، هەر بۆ چارەسەری ئەو كەرتە چەندین ساڵ پێش ئێستا بەردی بناغەی نەخۆشخانەیەكی قەرەوێڵەیی بۆ قەزای بەردەڕەش دانرا، بەڵام لەبەر هاتنی شەڕی تیرۆریستانی داعش و قەیرانی دارایی و بڕینی بودجە و مووچەی خەڵكی هەرێمی كوردستان لەلایەن حكومەتی عێراقییەوە، نەتوانرا ئەو نەخۆشخانەیە دروست بكرێت، بەڵام لە ساڵی 2021 بڕیار درا كە نەخۆشخانەیەكی فریاكەوتن بۆ قەزای بەردەڕەش دروست بكرێت، كە ئێستا لە قۆناغی كۆتاییدایە، ئێمە داوامان كردووە لە وەزارەتی تەندروستی و بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تەندروستیی دهۆك و دەزگای خێرخوازیی بارزانی بە زووترین كات نەخۆشخانەی بەردەڕەش لە ڕووی ئامێر و پێداویستیی تەندروستی و پزیشك و كارمەندەوە ئامادە بكەن و بكەوێتە خزمەتی خەڵكی سنوورەكە، كە ئەوەش كێشە و گرفتی گەورەی كەرتی تەندروستیمان بۆ چارەسەر دەكات. هەروەها بۆ دامەزراندنی كارگەی ئۆكسجین لە قەزاكەمان لەلایەن پارێزگای دهۆكەوە بڕی 200 ملیۆن دینار تەرخان كراوە، هاوكات ئێمە كێشەمان لە میلاكاتی پزیشك و كارمەندیش هەیە، پاش چەندین دانیشتن و گفتوگۆ بۆ چارەسەركردنی میلاكاتی تەندروستی، بەڕێوەبەرایەتیی گشتیی تەندروستیی دهۆك چەند كارمەند و پزیشكی بۆ داناوین، بەڵام هێشتا لەو بارەوە كێشەمان هەر ماوە. لەلایەكی دیكە داوامان كردووە و بڕیاریشە نهۆمێكی دیكە لە سەر باڵەخانەی نەخۆشخانەی فریاكەوتنەكە دروست بكەن، لەگەڵ چەند خانوویەك بۆ پزیشكان، بەو كار و پڕۆژەیەش دەگەینە ئەنجامێك كە بەشێكی باش لە كێشەكانی بواری تەندروستیمان كەم دەبێتەوە، ئێستا تەنیا بنكەیەكی تەندروسیمان هەیە، بۆیە نەخۆش و خەڵكی سنوورەكەمان زیاتر سەردانی نەخۆشخانەی ئاكرێ و پارێزگای دهۆك دەكەن.

* وەك دەزانین قەزا و سنووری بەردەڕەش خاوەنی خاك و زەویی كشتوكاڵیی زۆر بە پێت و بەرەكەتە، لەم ڕووەوە تاچەند گرنگی بە كەرتی كشتوكاڵ و ئاژەڵداری دراوە و كەموكووڕییەكان چین؟ ئایا هیچ كارگە و ساردكەرەوە و پڕۆژەیەكی ئاودێری لەو سنوورە هەیە؟

- زەوی و كێڵگەكانی سنووری قەزای بەردەڕەش باشترین خاك و ەزوین بۆ كاری كشتوكاڵی، جگە لەوەی زەوەییەكان بەگشتی بەپێت و بەرەكەتن، هاوكات ڕێژەیەكی كەم پێویستی بە ئاوە لە چاو زەویی سنوورەكانی دیكەی هەرێمی كوردستان، هەموو جۆرە چاندن و بێستانێك لەو سنوورە دەكرێت، ماوەی دوو ساڵە ڕۆشنبیرییەكی زۆر باش و گونجاو لە بواری چاندن لەم سنوورەدا دروست بووە، دەوڵەمەند و وەبەرهێنەرانی سنوورەكە بە گوڕ و تێنێكی زۆر باشەوە هاتوونەتە پێش لە بواری كشتوكاڵیدا و، دەستیان بە دانانی كارگە و ساردكەرەوە كردووە. لەلایەكی دیكەوە چاندنی پەتاتە بووەتە یەكێك لەو كار و پیشانەی كە لەو سنوورە زۆر پەرەی پێ دراوە، ئێستا بۆ زیاتر چاندنی پەتاتە كارگەیەكی هاوچەرخی چپس لەلایەن وەبەرهێنەرێكی سنوورەكە لە قۆناغی دامەزراندندایە، كە ئەم جۆرە كارگانە دەبێتە ڕێگەیەكیش بۆ بەدەستهێنانی هەلی كار بۆ خەڵكی سنوورەكە، هاوكات چەندین ساردكەرەوەی گەورە و سەردەمیانە لە سنوورەكە دانراون و هەشە لە قۆناغی جێبەجێكردندایە، كە ئەم جۆرە پڕۆژانەش ڕێگەیەكی دیكەی دۆزینەوەی هەلی كارە. بەداخەوە پڕۆژەی ئاودێری لەو سنوورە تا ئێستا نییە، بۆیە جگە لە ئاوی باران پشت بە ئاوی بیر و بیری ئیرتوازی دەبەسترێت، كە ئەمەش كاریگەرییەكی زۆر لەسەر دابەزینی ئاوی ژێرزەوی دروست دەكات. هەروەها ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بڕیاری دا بە دروستكردنی سایلۆیەكی مەزن لە سنووری ناحیەی ڕۆڤیا بە گوژمەی 18 ملیار دینار جێبەجێ كراوە، كە ئێستا لە قۆناغی كۆتاییدایە و قەبارەی 40 هەزار تۆن گەنم دەتوانرێت لێی هەڵبگیرێت، بەڕێوەبەرایەتی و ستافیشی بۆ دانراوە و ئامادەیە بۆ كاركردن نەك تەنیا بەردەڕەش، بەڵكو سنووری دیكەش دەتوانن سوودی لێ وەربگرن.

* ئایا پڕۆژەی ستراتیژیی ئاوی خواردنەوە بۆ ئەو سنوورە هەیە؟ تاچەند كێشە و گرفتی ئاوی خواردنەوەتان هەبووە، بەتایبەت لەو ساڵانەی تووشی وشكەساڵی هاتووین؟

- بەداخەوە تا ئێستا سنووری قەزای بەردەڕەش هیچ پڕۆژەیەكی ستراتیژیی ئاوی خواردنەوەی نییە، بەڵكو تەنیا لە ڕێگەی بیر و بیری ئیرتوازییەوە ئاوی خواردنەوە بۆ هاووڵاتیانی سنوورەكە دابین دەكرێت، بە تەئكید لە كاتی وشكەساڵیدا كێشە و گرفتی كەمئاوی و لە هەندێك شوێنیش بێ ئاویمان بۆ دروست دەبێت، بە هۆی ئەوەی ئاستی ئاوی ژێرزەوی دابەزیوە و چەندین بیر لەو ساڵانەی وشكەساڵیدا هەبووە وشكیان كردووە، ئەگەرچی بە قووڵكردنی بیرەكان، یان لێدانی بیری بەدیل لە جێگەیان كێشەكانمان چارەسەر كردووە، لەو كاتانەشی كە هەندێك گەڕەك و شوێن تووشی كەمئاوی دەبەن، بە ڕێگەی تانكەر ئاوی خواردنەوەیان بۆ دابین دەكەین، داواشمان كردووە كە بەرنامە و پلان هەبێت بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەیەكی ستراتیژیی ئاوی خواردنەوە، كە هەرچەندە ئەو جۆرە پڕۆژانە بودجەیەكی زۆری پێویستە.

* ئایا كێشەی زەویی نیشتەجێبوونتان هەیە، یان ماستەرپلان بۆ سەنتەری قەزای بەردەڕەش دروست كراوە؟

- پێش چەند ساڵێك لە ڕێگەی كۆمپانیایەكەوە ماستەرپلانێك بۆ سەنتەری قەزای بەردەڕەش دانرا، بەڵام ئەو ماستەرپلانە تا ئێستا پەسند نەكراوە و نەتوانراوە سوودی لێ وەربگیرێت، ئەگەرچی لە سنووری بەردەڕەش لە چاو قەزا و سنووری دیكە كێشەی زەویی نێشتەجێبوون زۆر كەمە.