جۆزێف ئۆڵمەرت پڕۆفیسۆری زانستی سیاسییە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی، پێشتریش پڕۆفیسۆری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و دیراساتی ئەمنی بووە لە زانكۆكانی (تەل ئەبیب، بار ئیلان لە ئیسرائیل) هەروەها وانەبێژ بووە لە زانكۆی كۆرنێل لە ئەمریكا و زانكۆی یۆرك لە كەنەدا. لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە (مێژووی هاوچەرخی لوبنان و سووریا، كەمینەكان لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پرۆسەی ئاشتی لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، سیاسەتی ئیسرائیل) دەدات. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پەیوەندیدار بوون بە شەڕی ئێستای ڕووسیا و ئۆكرانیا و چەند پرسێكی دیكە.

 

 

* چۆن لە پێشهات و پەرەسەندنەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دەڕوانیت و بۆچی ڕووسیا بیر لەوە ناكاتەوە كە دەروازە و دەرچەیەك بۆ كۆتاییهێنان بە شەڕەكە بگرێتەبەر، بەتایبەتی كە ئاشكرایە ڕووسیا نەیتوانی لە ڕووی سەربازییەوە سەركەوتنێكی گەورە و یەكلاكەرەوە و خێرا بەدەست بهێنێت و، بگرە چەندین خەسارەتی گەورەی كردووە و تووشی چەندین شكست بووەتەوە؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە ڕووسیا هەڵەیەكی ستراتیژیی گەورەی كرد، كاتێك بڕیاری دا كە دەست بە هەڵگیرسان و بەرپابوونی ئەم شەڕە بكات لە دژی وڵاتی ئۆكرانیا، تەنانەت پێش شەڕەكەش خودی سەرۆكی ڕووسیا ڤلادمیر پوتین ڕۆڵی دروستكەری كێشە و گرفت و پشێویی دەبینی لە ئاست جیهاندا، كە لەسەر ئاستی جیهانی باوەڕ بەوە دەكرا، یان لێدوان و قسەكانی پوتین بە جددی وەردەگیران، ئەویش لەبەر ئەوەی كە سەرۆك پوتین وەك كەسێكی بەهێز و خاوەن ئیرادە و توانا خۆی دەخستەڕوو و بۆ چەندین ساڵیش بوو كە مەكینەی پڕوپاگەندەی وڵاتەكەی ئەم وێنە و تێڕوانینەی برەو پێ دەدا و بڵاوی دەكردەوە. دواتر دەبێت ئەوە بڵێین كە هیچ پێویست نەبوو ڕووسیا شەڕ لە دژی ئۆكرانیا بەرپا بكات، لەبەر ئەوەی هیچ بەرژەوەندییەكی ستراتیژیی گرنگ لە ئارادا نەبوو، تاوەكو لە ڕێی ئەم شەڕەوە بەدییان بهێنێت، بەڵام ئیدی ئەوە بوو ڕووسیا شەڕەكەی هەڵگیرساند دواتر ڕوون بووەوە كە ڕاستە ڕووسیا شێرە بەفرینە نەبوو، بەڵام دەركەوت كە هێزێكی باڵا و مەزنی مەترسیدار وسوپەر پاوەریش نییە، بە هۆی ئەم شەڕەوە دەرد و كێشەكانی وەك گەندەڵی، نەبوونی ئیرادە و كەلتووری هەڵخەڵەتاندن بە زەقی دەركەوتن، كە هەموو ئەم لاوازییانەش هۆكار بوون و بوونە خەسڵەتی داڕووخانی ئیمپراتۆریەتی كۆمۆنیستیی سەروەخت و ڕۆژگاری یەكێتیی سۆڤیەت، كەواتە بە چەشنی ڕابردوو بە چاوێكی مەترسییەوە لە ڕووسیا ناڕوانرێت، خۆ ئەگەر پشتبەستنی ڕووسیا بە فڕۆكەی بێفڕۆكەوانی ئێرانی لە بەرچاو بگرین، ئەوا ئەمە شكستێكی كارەساتباری تەواوی سیستمی سەربازی و سیاسیی ڕووسیایە.

من ناڵێم با بە یەكجاری ئەگەری هەڵگیرسانی شەڕی ناوكی نادیدە بگرین، بەڵام با لە هەمان كاتدا واقیعبینانە بین، پوتین چەكی ناوكی بەكار ناهێنێت، واتە سەرەڕای ئەوەی چەندین جار هەڕەشەی پەنابردنەبەر بەكارهێنانی ئەم چەكە دووپات دەكاتەوە، بەڵام پێم وایە ئەمە ئاماژەیە بۆ نائومێدی و لاوازی، نەك بەهێزی. كەواتە لێرەدا دەتوانم ئەوە دووپات بكەمەوە كە من سەرسام نیم بە هەڕەشەكانی بەكارهێنانی چەكی ناوكی كە پوتین پەنای بۆ نابات، ئەو ئەوەی بە ڕوونی ڕاگەیاندووە كە جیاوازی دەكات لە نێوان هێرشكردنەسەر ڕووسیا و شەڕی هەڵگیرساوی نێو ئۆكرانیا. خۆ ئەگەر ناتۆ هێزی پیادە نەنێرێت بۆ نێو شەڕەكە، ئەوا ئەگەرێكی كەم و لاواز هەیە بۆ هەڵگیرسانی شەڕێكی ناوكی، ڕووسیا دیكتاتۆرێكە كە ناتوانێت ددان بە شكستی خۆیدا بهێنێت، لەبەر ئەوە پێداگری دەكات لەسەر پلانی شەڕەكە، چونكە ئەو نیگەرانی ئەو كاردانەوەیەیە كە ڕووبەڕووی دەبێتەوە ئەگەر بێت و ددان بە شكستی خۆیدا بنێت، ڕاستە ئەو دیكتاتۆرە، بەڵام چەندین هێزی دیكە لە نێو ڕووسیادا هەیە كە دەتوانن لە دژی بوەستنەوە، بەتایبەتی ناسیۆنالیستە ڕووسەكان و فەرماندە سەربازییە ناڕازییەكان.

* دەگوترێت سزا سەپێندراوەكان لەلایەن وڵاتانی ڕۆژئاوا و بە دیاریكراوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا نەبوونەتە هۆی ئەوەی دەرئەنجامی خوازراوی لێ بكەوێتەوە، بە چەشنێك نەبوونەتە هۆی ئەوەی ڕووسیا ناچار بكەن سازش لەسەر سیاسەتەكانی بكات و بە بڕیارەكانیدا بچێتەوە لە پەیوەندی بە كۆتاییهێنان بە شەڕەكەوە، تێڕوانین و بۆچوونی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئێمە دەتوانین لەم ڕووەوە ئاماژە بەوە بكەین كە تەنانەت لە پێش هەڵگیرسانی شەڕەكەشدا ڕووسیا یەدەگێكی نەختینەیی زۆری هەڵگرتبوو، لە هەمان كاتدا هێشتا داهاتێكی زۆر بەدەست دەهێنێت بە هۆی فرۆشتنی نەوت و دانەوێڵەوە، بەڵام لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەبێت ئەوە بڵێین كە ئەم سزایانە كاریگەریی خراپیان هەبووە لەسەر ڕووسیا، لەبەر ئەوەی بوونەتە هۆی ئەوەی ڕووسیا پتر پشت بە هاوردەكردن ببەستێت، تەنانەت بۆ چەك و تفاقە سەربازییەكانیشی، لە هەمووشی گرنگتر ئەوەیە كە هەستێكی بەهێز لە نێو دانیشتووان و خەڵكی ڕووسیادا دروست بووە بەوەی كە بارودۆخەكە بەرەو خراپتر دەڕوات، واتە ناڕەزایبوونێك هەیە لە ئاست گۆشەگیریی وڵاتەكەیاندا و ڕووی لە زیادبوونە، لەگەڵ كەمبوونەوە و دابەزینی ئاستی ژیان و گوزەران، دەكرێت لە ماوەی چەند مانگێكدا ئەمە ناڕەزاییەكی بەربڵاو و بەرفراوانی لێ بكەوێتەوە لەسەر شەقامەكاندا، لە شەڕەكەدا ژمارەیەكی زۆر لە سەربازانی یەدەگ كوژراون، ئەمەش كاریگەرییەكی بەرچاوی دروست كردووە لەسەر دانیشتووانی شارنشین بە دیاریكراوی.

* چۆن لە ڕۆڵ و ئەدای ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان دەڕوانیت لە ئاست ئەم شەڕەدا، كە ئاشكرایە ڕۆڵێكی ئەوتۆ و بەرچاوی نەبووە بۆ ئیدارەدان و چارەسەركردن و ڕاگرتنی ئەم شەڕە، مەبەستمان ئەوەیە ئایا ئێوە چۆن لەم لاوازی و ئەدا خراپەی ئەم ڕێكخراوە دەڕوانن؟

- لە ڕاستیدا دەتوانین بڵێین كە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان لە ئاست نزیكەی سەرجەم ناكۆكی و شەڕەكاندا ناكارا و ناكاریگەر بووە، كەواتە ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت شتێكی نوێ نییە، بەڵام لە پەیوەندی بەم شەڕەوە، ئەوا ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان گرنگییەكی ئەوتۆی نییە، ئەوەی گرنگە ڕێكخراوی ناتۆیە، بەڵام با واقیعیبینانە و ڕاستگۆ بین لە بارەی ناتۆوە، كە لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە سەركردایەتی دەكرێت، سەرباری ڕشتنی فرمێسكی تیمساحی لە بارەی نەهامەتی و ناهەمواریی بارودۆخی گەلی ئۆكرانیاوە، بەڵام ناتۆ هیچ بەرژەوەندییەكی ستراتیژیی لە كۆتاییهێنان بەم شەڕەدا نییە، ڕۆژئاوا خوازیاری ئەوەیە كە شەڕەكە ببێتە هۆی خوێنەربوونی ڕووسیا تا ڕاددەی لەناوچوون و كۆتاییهاتن، ڕەتكردنەوەی گفتوگۆكردنیش لەلایەن سەرۆكی ئۆكرانیا (ڤلادمیر زیلینیسكی)یەوە هۆكارێكی دیكە دەبێت بۆ بەردەوامیدان بە شەڕەكە. بەڵام ساتەوەختێك دێتەپێشەوە كە سەرۆك جۆ بایدن زیلینیسكی ناچار بكات بۆ ئەوەی گفتوگۆ ئەنجام بدات، ئەویش كاتێك خەرجییەكانی شەڕەكە كە لەلایەن باجدەرە ئەمریكییەكانەوە دەدرێت زۆر گەورە بن، ڕەنگە ئەوكات ئەنجومەنی نوێنەرانی ئەمریكا لە ژێر دەسەڵاتی كۆمارییەكاندا سەرۆك بایدن كۆت و بەند بكات.

* بەڵام ئەگەر ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان بەم لاوازییە بێت و نەتوانێت لە ئاست شەڕ و ناكۆكییەكاندا ڕۆڵی چاوەڕوانكراو و كارا بگێڕێت، ئایا ئەمە جیهان دەخاتە چ بارودۆخێكەوە؟، ئایا نابێتە هۆی ئەوەی جیهان نائارامتر بێت و پتر كێشە و ناكۆكی باڵی بەسەردا بكێشێت؟

- لە ڕاستیدا جیهان لە بارێكی نائارامتردایە، ئەویش كاتێك دەبینین كە سیاسەتی ڕازیكردن پیادە و پەیڕەو دەكرێت، بۆ نموونە، لە ئاست ئێراندا، هەروەها لە ئاست چیندا لە پەیوەندی بە تایوانەوە، بە هەمان شێوە لە ئاست كۆریای باكووردا، چاكسازیكردن لە ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكاندا خەونێكی لەدەستچووە، ئەمە ڕوونادات.

* ڕووسیا و خودی سەرۆك ڤلادمیر پوتین چەندین جار باسیان لەوە كردووە كە سیستمی جیهانی لەباری ئێستادا تەنیا خزمەت بە وڵاتانێكی دیاریكراو دەكات و پێویستە پێداچوونەوە و گۆڕانكاریی تێدا بكرێت، ئایا پێت وایە ئەم سیستمە پێویستی بە دووبارە داڕشتنەوە هەیە و ئایا بە تێڕوانینی ئێوە دەبێت ئەو دووبارە داڕشتنەوەیە چۆن بێت؟

- لە ڕاستیدا گۆڕانی سیستمی جیهانی تەنیا لە دەرئەنجامی ڕوودانی كارەساتێكی وەك شەڕەوە دێتەئاراوە، كەواتە ئەم شەڕەی ئێستای ئۆكرانیا لەوانەیە دەرفەتێك دەستەبەر بكات بۆ ئەوەی بەو ئاراستەیەدا بیر بكرێتەوە، بەڵام دەبێت چاوەڕێ بكەین و ببینین كێ لە پێشدا چۆك دادەدات، پوتین یان بایدن، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سەروبەندی ئەوەدایە بایەخ بە شەڕەكە نەدات، بەتایبەتی بە هۆی بارگرانییە داراییەكەوە، هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، دەكرێت بایدن گوشار دروست بكات لەسەر زیلینیسكی بۆ ئەوەی دەست لە هەندێ خاكی وڵاتەكەی هەڵگرێت، ئەمەش جۆرێك لە سەركەوتن بۆ ڕووسیا دەستەبەر دەكات، كە هیوادارم ئەمە ڕوو نەدات.