مامۆستا مەلا عەبدولواحید باڵەكی زانای ئایینی و شارەزایە لە بواری فیقهی ئیسلامی و چەندین ساڵ خزمەتی ئایینی پیرۆزی ئیسلامی كردووە و ڕۆڵێكی گەورەی لە خەباتی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی گەلی كوردستان بینیوە و، لە كۆنگرەی 14ی پارتی دیموكراتی كوردستان سەرۆك بارزانی مەدالیای بارزانی پێ بەخشیوە.

 لەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵان سەبارەت بە پێكەوەژیان و لێبووردەیی ئایینی لەناو گەلی كوردستان و ڕۆڵی ئایینی پیرۆزی ئیسلام لە پاراستنی كەلتووری پێكەوەژیان و گیانی تەبایی و ئاشتیی كۆمەڵایەتی بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی دایەوە.

 

* تەمەنێكی درێژتان لە خزمەتی ئایین و خوداپەرستی و وانەوتنەوە بەسەر بردووە، سەرەتا حەز دەكەین باسێكی ڕەسەنایەتیی ئایینی پیرۆزی ئیسلاممان بۆ بكەن، ئەو ڕەسەنایەتییەی مەلای كورد پێی بەناوبانگە بەتایبەتی لە سەردەمی شۆڕش و خەباتی میللەتی كورددا چ خوێندنەوەیەكتان بۆی هەیە؟

- بە ناوی خوای گەورە و میهرەبان. بە حوكمی ئەوەی من لە نزیك میرگەسۆر لە ناوچەیەكدا ژیاوم كە باڵەكی پێ دەوترێت و ناوەندی هۆزی باڵەكی بووە و لە سەردەمی شۆڕشدا گوندەكەمان ئابڵۆقەی سەربازی درابوو، لە سەردەمی مەلیكیشدا لە نزیك گوندەكەمان سەربازگەیەكی لێ بووە و پێی دەوترا سەربازگەی باپشتیان، بۆیە لە نزیكەوە ئاشنایەتی و بەشداریم لە خەبات و بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كورد وەكو هەموو مامۆستا و مەلاكانی دیكەی كوردستان هەبووە. لەو سەردەمەدا مەلا ئیعتوباراتی تایبەتیی خۆی هەبوو، چ لە ڕووی ڕێزەوە بێت، یان لە ڕووی پرسكردن و بەشداریكردنی لە زۆر وێستگەی گرنگی ژیان و خەباتی نەتەوەكەی بێت. ئەو كاتە مەلا وەكو پێشەوا سەیر دەكران. خودای گەورە كاتێك باسی حەزرەتی ئیبراهیم دەكات، دەفەرمووێت: «وَإِذِ ابْتَلَيٰ إِبْرَاهِيمَ رِبُّهُ بِكَلِمَاتٍ فَأَتَمَّهُنَّ قَالَ إِنِّي جَاعِلُكَ لِلنَّاسِ إِمَامًا...». بەو واتایەی ئەی ئیبراهیم ئێمە تۆمان كردە پێشەوا واتا لە ڕووی سیاسی و ئیداری و سەربازی و كۆمەڵایەتییەوە.  مەلا و زانای كوردیش بەو پێیەی ئایینی پیرۆزی ئیسلامیان زۆر بە ڕەسەنایەتی و ڕاستگۆیی وەرگرتووە، ئەركێكی گەورەیان لەناو كۆمەڵگە لەسەر شان بووە، بۆ نموونە هەر دانوستان و گفتوگۆ و ڕێككەوتنێك بكرایە، ڕاستەوخۆ لەسەر دەستی مەلا دەكرا، لە ڕووی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەریشەوە مەلا هەر پێشەوا بووە و دەرگای مزگەوتی لە خزمەتی پێشمەرگە و خەڵكی زوڵملێكراو هەژار و بێكار واڵا بووە و پشتگیریی خەباتی ئەو سەركردە گەورانەی كوردیشیان كردووە كە دڵسۆزانە لەپێناو كوردی موسڵماندا خەباتیان كردووە و دژی زاڵم بوون، واتا لە 90%ی خەڵكی خوێنەوار لەناو كۆمەڵگەی كوردستاندا بریتی بووە لە مامۆستاو زانای ئایینی، ڕۆڵیشیان لە پارێزگاریكردنی تاك و خێزان و نەتەوە و سیما جوانەكانی كەلتووری كوردەواری هەبووە و لە شۆڕش و ڕاپەرین و خەباتەكاندا دژی زاڵم و داگیركەر بوون، تەنانەت ئایینی پیرۆزی ئیسلامیشیان لە هزر و فكری توندڕەوی و توندوتیژی پاراستووە و شەهید و قوربانیی گەورەشیان داوە.

* باسی سەركردە گەورەكانی كوردت كرد، ئایا كیانی نەتەوەیی و نیشتمانپەروەرییان بۆ ئەو بەرەوپێشچوونی فیكری و دیندارییە دەگەڕایەوە كە لە ڕەسەنایەتی ئایینی پیرۆزی ئیسلامدا هەیانبوو، هاوكات پەروەردەی مزگەوت و تەكیە و خانەقا و حوجرە بوون؟

- بەڵێ، پاكی و جوانی و دڵسۆزی لەناو شۆڕش و فیكری سەركردە گەورەكانی كورد بۆ لایەنی ئایینی پیرۆزی ئیسلام دەگەڕایەوە. ئەوان پەروەردەی مزگەوت و تەكیە و خانەقا و حوجرە بوون، هەر لە شێخ سەعید و قازی محەمەد و شێخ مەحموودی حەفید و شێخ عەبدولسەلامی بارزانی و مەلا مستەفا بارزانی هەموویان پیاوی ئایینی بوون. ئەو سەردەمانە تەنانەت پیاوە گەورەكانی دەوروبەری ئەم سەركردانەش مامۆستا و زانای ئایینی ئیسلامی بوون و خەڵكی حیسابێكی دونیایی و ئایینیشیان بۆ دەكردن. ئەو سەردەمە مەلا بە مانای وشە پێشەوا بووە لە هەموو كاروبارەكانی ناوخۆی وڵات و ژیانی مرۆڤەكان تەنیا پێشنوێژ نەبووە، بەڵكو دەسەڵاتێكی زۆر فراوانی هەبووە و هەر دوژمنایەتی و شەڕێك لە نێوان دوو هۆز و گوند هەبووایە، مەلایەك ڕۆڵێكی گەورەی ئاشتی دەگێڕا و ڕێگای نەدەدا فیتنە و ئاشووب دروست بێت.

سەركردەكانی كورد باش دەیانزانی مەلا چ ڕۆڵ و توانایەكی هەبووە بۆ جووڵاندنی خەڵكی و هاندانیان بۆ پشتگیریكردنی خاك و نیشتمان، مەلا و مامۆستای ئایینیش باشیان دەزانی پارێزگاریكردن لە نیشتمان و خاك و نەتەوە لە ئیمان و باوەڕەكەیانەوەیە و خودای گەورە و میهرەبان و پێغەمبەرمان دروودی خوای لەسەر بێت، فەرمانی پێ كردوون.

* تا چەند مەلای كورد توانیویەتی ڕەسەنایەتیی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و خوداپەرستی بپارێزێت و ڕێگا نەدات هزری توندڕەوی و نامۆ و حزبایەتی بە ئیسلام دروست بێت؟

- لە سەردەمی مەلا مستەفا بارزانی حزبایەتی نەك هەر نەبوو، بەڵكو خەڵكی دوای سەركردەیەك كەوتبوون كە لە پێناو نەتەوە و میللەتەكەیدا خەباتی دەكرد، لێرە و لەوێ هەندێك گرووپ و چینێك هەبوون بە ناوی جۆراوجۆرەوە بە نهێنی سەرقاڵی حزبایەتی بوون و ئەوانیش وەكو ئێستا بارەگای مەكتەب سیاسی و گردبوونەوە و جەماوەریان نەبووە، هەر بۆیە مەلا و زانای ئایینی پیرۆزی ئیسلام پاڵپشتیی پرسە نەتەوەیی و نیشتمانییەكانیان كردووە و باش زانیویانە چ سەركردەیەكی كورد پەیامی كوردایەتی و خوداپەرستی بەرز كردووەتەوە و دژی زاڵم و چەوسانەوەی میللەتەكەی خەباتی كردووە، بۆیە ئەوانیش لەو بەرەیەدا بوون و نەك تەنیا میللەتەكەیان پاراستووە، بەڵكو خوداپەرستی و ڕەسەنایەتیی ئایینەكەیان و ئیعتوباری خۆشیان پاراستووە.

* دەتوانین بڵێین تا ئێستاش ئەم هزرو ڕێبازە بەردەوامی هەیە و هزری نەتەوەیی و ئایینی گرێدراوی یەكترن؟

- دەڵێن مەلا هەڵگری ئاڵای ئایینە؛ بەڵام مەلا كە لە ئیمامەوە هاتووە، واتا پێشەوا و غەدرێكی گەورە لە مەلا كراوە، بەو پێیەی ئایینی پیرۆزی ئیسلام فیكر و واتایەكی زۆر فراوانی هەیە. بەداخەوە لەم سەردەمەدا كەسانێك بە ناوی جیاجیاوە دەیانەوێت زیان بە ئایینەكەمان بگەیەنن و هزری نامۆی ڕۆژئاوا و وڵاتانی بیانی بهێننە ناو كۆمەڵگەكەمانەوە، ئەوانە لە ناوەرۆكی ئایینی پیرۆزی ئیسلام تێ نەگەیشتوون، بەوەی ئایینی پیرۆزی ئیسلام تەنیا دینی دواڕۆژ نییە، بەڵكو دینی دونیاشە و خەباتی ئایینی ئەركی سەرشانی هەموومانە و دەبێت لە ڕووی خوداپەرستی و عیبادەتەوە هەمووان جێبەجێی بكەین، لە ڕووی نیشتمانی و نەتەوەییشەوە ئەركێكی ئایینی دیكەمان لەسەر شانە، ئالێرەدا ناحاڵیبوون و تێكەڵاوییەك و بەلاڕێدابردنی بە ئەنقەست هەیە.

گەلی بەنی ئیسرائیل كۆیلە بوون لە ژێر دەستی فیرعەونەكان، خودای گەورە حەزرەتی مووسای نارد بۆ ئەوەی ئەو میللەتە لەو كۆیلایەتی و چەوسانەوەیە ڕزگار بكات، هەر ئەوەش بوو وای كرد لە سەردەمێكی دیكەدا ببنە خاوەنی دەوڵەتێك كە بەداخەوە ناویان لێ ناوە ئیسرائیل، كە ناسناوی حەزرەتی یەعقووبە. خوای گەورە و میهرەبان لە قورئانی پیرۆزدا باسی ئەو كەسانە دەكات كە دەچەوسێنەوە «إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلائِكَةُ ظَالِمِي أَنفُسِهِمْ...». واتا زوڵم لە خۆیان دەكەن و خودا فریشتەكان دەنێرێت بۆ ڕۆحكێشانیان. ئەم ئایەتە ئەوەمان پێ دەڵێت، مرۆڤەكان نابێت بە ژیانی كۆیلایەتی و ژێردەستەیی ڕازی بن. هەر پێیان دەڵێت: «قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً» واتا زەوی خودا فراوان نەبوو، تاوەكو كۆچ بكەن و بەو ژیانە ڕازی نەبن. بەم شێوەیە ئایینی پیرۆزی ئیسلام سێ خەباتی خوداپەرستی و نیشتمانی و نەتەوەیی باس كردووە. پێغەمبەرمان دروودی خوای لەسەر بێت، كاتێك بە ناچاری مەككە بەجێ دەهێڵێت دەفەرموێت: «واللَّهِ إنَّكِ لخيرُ أرضِ اللَّهِ وأحبُّ أرضِ اللَّهِ إليَّ ولولا أن أَهْلَكِ أخرَجوني منكِ ما خَرجتُ» واتا خۆشەویستترین شوێن لەم دونیایە تۆ بوویت و ئەڵا، ئەگەر دەریان نەكردایەتم، هەرگیز تۆم بەجێ نەدەهێشت. كاتێ لە پێغەمبەریان (د.خ) پرسیوە ئایا یەكێك نەتەوە و هۆزی خۆی خۆش بووێت، دەبێتە دەمارگیری؟ لە وەڵامدا دەڵێت: نەخێر، بەڵام ئەگەر بزانیت نەتەوەكەی تۆ زوڵم لە نەتەوەیەكی دیكە دەكات، ئەو دەمە یارمەتیی نەتەوەی خۆت بدەیت، تۆ زاڵمی، بەپێچەوانەوە نەتەوەی خۆت خۆش بوێت كارێكی باش و دروستە. پێغەمبەرمان (د.خ) دەفەرمووێت: «منْ قُتِل دُونَ مالِهِ فهُو شَهيدٌ، ومنْ قُتلَ دُونَ دمِهِ فهُو شهيدٌ، وَمَنْ قُتِل دُونَ دِينِهِ فَهو شهيدٌ، ومنْ قُتِل دُونَ أهْلِهِ فهُو شهيدٌ..» واتا لەپێناو خۆت و ماڵ و نامووست بڕۆیت، ئەركێكی ئەوەندە گەورەیە كە دەرەجەی شەهیدی هەیە، لە باوك و باپیرانیشمانەوە وتراوە خۆشەویستیی نیشتمان لە ئیمانەوەیە، زانایانی خۆمان وتوویانە: «بە كوردی دەژیم، بە كوردی دەمرم، بە كوردی دەدەم جەوابی قەبرم». 

* جیاوازیی نێوان موسڵمان و ئیسلامی چییە؟ ئایا لە كاتێكدا میللەتی كورد موسڵمانە ئیتر بۆچی بە ناوی حزبی ئیسلامی سیاسەت دەكرێت؟

- موسڵمان لە ژمارەدا ملیارێك و 800 ملیۆنی تێپەڕاندووە و ژمارەی دەوڵەتەكانی موسڵمانان بە ناو گەیشتووەتە 57 دەوڵەت لە كۆی 193 دەوڵەتی جیهان، بۆیە دەبێت جیاوازی لە نێوان ئیسلام و موسڵمان بكەین، بۆیە جیاوازمان كردەوە، چونكە مرۆڤەكان لە ناسنامەكانیاندا نووسراوە موسڵمان، بەڵام هەیانە پەیامی ئیسلام جێبەجێ ناكەن. پرسیاری حزبت كرد. من لێرەدا دەڵێم ئەگەر هەر حزبێك لە كوردستان لە ژێر هەرناوێكدا بێت، ئامانجی ئەوە بێت نەتەوەكەی ڕزگار بكات لە كۆیلایەتی و ژێردەستەیی و كار بۆ خۆشگوزەرانی و هاونیشتمانییەكانی بكات، ئەوا هیچ بەڵایەكی تێدا نییە و پیرۆزە. قورئانی پیرۆز 6236 ئایەتە، ئایا لەم هەموو ئایەتە چەندی جێبەجێ دەكەین؟ بەداخەوە حزبەكان هەریەكەو ناوێكی لە خۆی ناوەو هەیانە ناوی ئیسلامەتیشیان لە خۆیان ناوە، كەچی ڕوخساریان ناشیرینە و زیان بە ئایینی پیرۆزی ئیسلامیش دەگەیەنن. باشە دەوڵەتی بەناو ئیسلامی لە عێراق و شام، لە چ ئایەتێكی پیرۆزی ئیسلامدا هاتووە دیلەكان سەریان ببڕێت، ئەم هەموو توندوتیژییە بەرانبەر موسڵمانەكان بۆچی و لە چییەوە هاتووە؟ ئەمە هەمووی فیتنە و ئاشووب و كوشتن و تاڵانێكە و ئیسلام لێی بێبەرییە.

* میللەتی كورد بە قۆناغێكی هەستیار و ناسكدا تێپەڕ دەبێت، كەچی زۆر لە حزبە سیاسییەكان سەرقاڵی نانەوەی ئاشووب و فیتنە و دووبەرەكین و هەریەكەو لەلایەك گوتاری بۆ دۆخەكە هەیە، ئایا ڕۆڵی مامۆستایانی ئایینی بۆ پاراستنی دۆزی ڕەوای كورد چییە؟

- جارێ دەبێت مەلا و مامۆستای ئایینی لە باشووری كوردستان دەستبەرداری ئەو ململانێ و دووبەرەكییە بن كە لە نێوان خودی مەلاكان هەیە، هەر مەلایەك سەر بە حزبی ڕەش و سەوز و سپی و قاوەیی و زەرد و هزر و تەیار و بۆچوونی جیاوازە، تا ئەو ناكۆكی و جیاوازییانە كەم نەكەنەوە و چارەسەری نەكەن، مامۆستا و مەلای كورد ناتوانێت ڕۆڵێكی كاریگەری بۆ دۆزی ڕەوای نەتەوەكەی هەبێت، كار وای لێ هاتووە، كابرا لە مزگەوت نوێژ دەكات، كەچی تەكفیری دەكەن و دژایەتی دەكەن.

لە سەردەمی مەلا مستەفا كە من چوومەتە خزمەتی لە قەسرێ لەگەڵ ژمارەیەك لە مامۆستا و زانای ئایینی ناوداری كورد، ئەو سەردەمە لێژنەیەكی هەبوو بە ناوی لێژنەی فەتوا، لێژنەی فەتوای مەلا مستەفا لێژنەیەكی شكڵی نەبوو، بەڵكو لە چەند مەلایەكی زانای گەورەی ناوداری كورد پێكهاتبوون و بڕیارەكانیان ئەوەندە بەهێز بوو، هەر بڕیارێكیان بدایە كەس نەبوو ڕەتی بكردایەتەوە. مەلا مستەفا بارزانی بەرگری و پارێزگارییەكی زۆری لە ئەخلاق دەكرد، دەیزانی ئەم بابەتە هەستیارانە چۆن ڕێك بخات، هەرگیز گرنگیی زۆری بە حزبایەتی نەدەدا، تەنانەت حزبایەتی لای ئەو وەسیلە بوو، نەك ئامانج. مەلا مستەفا بارزانی حزبی بۆ بەرگریكردن و پارێزگاریكردن لە نەتەوەكەی دەویست، نەك بۆ بەرژەوەندیی حزبی و كەسی، لە ئیسلامیشدا هەروایە و نابێت حزبایەتی و بیروباوەڕ و نەتەوە و ئایدیۆلۆژیا و بۆچوونە جیاوازەكان بۆ بەرژەوەندیی تەسكی شەخسی و حزب و گرووپ بێت، بەڵكو دەبێت لەپێناو ڕزگاركردنی نەتەوەی كورد و بەرژەوەندییە باڵاكانی گەلی كورد بێت. كاتێك گەلی كورد ڕزگار كرا، دەبێت حزبەكە بخرێتە عەلاگەیەك و بە بزمارێكیەوەی بكەیت، چونكە ئەو كات دەگەینە ئامانجی خۆمان و ئیتر دەبێت دەوڵەت و دەوڵەتمەدار حوكم بكات و پیرۆزی و گەورەیی ئیسلامەتی بپارێزرێت، نەوەكو هەریەكەو لە ئاوازێك بخوێنێت.

* تا چەند گرنگە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە مامۆستایانی ئایینی نزیك بێت و ئەو سەردەمە بگەڕێتەوە كە مەلا و زانای ئایینی كورد لە پێناو نەتەوە و خاك و نیشتمان ڕێزی لێ بنرێت، مامۆستای ئایینی كوردیش تین و گوڕێكی دیكە ببەخشێتە حكومەت لەپێناو خەڵكیدا؟

-  نەك تەنیا گرنگە، بەڵكو ئەركە سەرۆكی حكومەت مانگی جارێكیش بێت لەگەڵ یەكێتی زانایان كۆببێتەوە و ساڵانەش لەگەڵ مامۆستایانی ئایینی پیرۆزی ئیسلام لە ناوچە جیاوازەكان كۆببێتەوە، من لە نزیكەوە بە سەرۆك بارزانیم وتووە و بە ڕاشكاویی زۆر وردەكاری لەسەر خزمەتكردنی میللەت و پارێزگاریكردن لە ئەخلاق و ڕێگەگرتن لە هێنانی فكرو هزری نامۆ بە میللەتی كورد و موسڵمانان، جێگای شانازی بووە، تەنیا دوو ڕۆژی پێ نەچووە، ئەو بابەتانەی پێم وتبوون، بنبڕی كرد و گوێبستی من بوو. ئەمە گەورەیی و شانازییەكی زۆرە بۆ سەرۆك بارزانی. من لە واقیعی ئەمڕۆی كوردستان و دژایەتیكردنی وڵاتانی ئیقلیمی و دەستێوەردان و دووبەرەكی و ئەو ئاشووب و فیتنەیە تێدەگەم كە زۆر قورسە هەموو ئامۆژگاری و خواست و ویستەكانمان لەم قۆناغە بەو شێوەیەی ئێمە دەمانەوێت جێبەجێ بكرێن، بەڵام خۆ دەكرێت هەندێكی جێبەجێ بكرێت و فەرامۆش نەكرێت. بۆ نموونە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستانیش دەبێت بزانێت هەموو ئەو چاكسازییە زۆرەی بانگەشەی بۆ دەكرێت وا بە خێرایی و لەم واقیعە هەمووی ناكرێت، دەكرێت هەندێكی بكەین و وردە وردە بێ پەلەكردن بگەینە نیوەی چاكسازییەكان و ئەو كات ئەو دەستكەوتە گەورەیەمان بۆ دەردەكەوێت كە لەو نیوە چاكسازییە بەدەست هاتووە، نەوەكو ڕەچاوی هەندێك تایبەتمەندی نەكەین. لێرە حزبەكان هەمووی بەرنامەی خۆیان هەیە و لە ژێر چەتری سیاسەت كۆدەبنەوە بە عەلمانی و حزبی ئیسلامی سیاسیشەوە ئەوانیش خواست و ویستی خۆیان هەیە، ئەمڕۆ لە كوردستان تاوەكو سیاسەت لەو دووڕووییە دەربازی نەبێت، زەحمەتە سیاسەت بێتەوە سەر سكەی سرووشتی و ڕاستی خۆی.