دوای پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق، كەشێكی تا ڕاددەیەك ئومێدبەخش دروست بووە و، ئێستا سەرەڕای بوونی چەندین گرفت و تەحەددی، هەر دوو حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان لە هەوڵی ئەوەدان كێشەكان بە ئاراستەی خاوبوونەوە و چارەسەركردن ببەن. ئەم پرسانە بوونە تەوەری دیدارێكی گوڵان لەگەڵ د. سەباح سوبحی ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و لێردا دەقی دیمانەكە بڵاو دەكەینەوە.

 

 

* سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە هەفتەی ڕابردوو دوو جار سەردانی بەغدای كرد و، جیا لەوەی لەگەڵ سەركردەی سەرجەم لایەنە سیاسییەكان كۆبووەوە، لەگەڵ سەرۆك وەزیرانی عێراق و ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانی عێراقیش كۆبووەوە، ئایا لەم كاتەدا سەرۆكی هەرێمی كوردستان بۆچی دوو جار سەردانی بەغدای كرد و ئامانج لەم سەردانەی چی بوو؟

- بەڕێز نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان لە چەند ڕۆژی ڕابردوودا بۆ چەند مەبەستێك دوو جار سەردانی بەغدای كرد، یەكەم، بۆ پیرۆزباییكردن لە محەمەد شیاع سوودانی بە بۆنەی وەرگرتنی پۆستی سەرۆك وەزیرانی عێراق، كە ئەمە هەنگاوێكی گرنگ بوو وەك دەرهاوێشتەی هاوپەیمانیی ئیدارەی دەوڵەت كە ئەو حكومەتەی پێ دامەزرا و بەپێی ئەو هاوپەیمانییەش ئێمە ئیستیحقاقی خۆمان هەیە كە دەستنیشانمان كرد لە میانەی هاوپەیمانیەتییەكەدا وەك مەرجێك بۆ دامەزراندنی، دووەم: بۆ جەختكردن لەسەر ئەو خاڵانەی كە كۆك بوون لەسەری لە میانی هاوپەیمانیەتییەكە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا ئەو قۆناغە هەستیارە، چونكە هەندێك دەوڵەت دەستتێوەردانی ناوخۆی عێراقیان كردووە، بەڵكو لەوەش زیاتر هێرشیان كردووەتە سەر هەرێمی كوردستان كە ئەمەش پێویستی بە هەڵوێستێكی جددییە بۆ ئەوەی ئەم بارودۆخە لەدەست دەرنەچێت و هیچ دەوڵەتێك نەتوانێت چ بە هەڕەشە و چ بە دەستدرێژی كاریگەری بخاتە سەر بڕیارەكانی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی، سێیەم: سەردانەكە لەم بارودۆخە هەستیارەدا بۆ ئەوە بوو كە هاوبەشییەك دروست بكەن لە نێوان حكومەتی هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراقی لەسەر نارەزایی دەربڕین لەسەر ئەو دەستدرێژیكردنانەی كە دەكرێتە سەر هەرێمی كوردستان وەك ئەوەی كە هەرێمی كوردستانیش خاكی عێراقی فیدڕاڵییە و بەرپرسیاریەتیی پاراستنی سنوورەكانیش دەكەوێتە سەر شانی بەرگری عێراقی فیدڕاڵ.

* بەرنامەی حكومەتەكەی محەمەد شیاع سوودانی لە پەرلەمانی عێراق متمانەی پێ دراوە، دوو بەشە (تەنفیزی و تەشریعی)، ئەوەی پەیوەندیدارە بە كوردستانەوە، دەر‌كردنی یاسای نەوت وگاز و یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵییە، ئایا وەك پەرلەمان ئامادەن لەو كاتەی بۆی دیاری كراوە، ئەم یاسایانە تەواو بكەن؟

- یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵی پڕۆژەكەی ئامادەیە كە لە خولی چوارەم لەلایەن فراكسیۆنی پارتی دیموكراتی كوردستان پێشكەش بە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كراوە، بەڵام بە هۆكاری سیاسی ئەو پڕۆژەیە نەهاتووەتە ناو پەرلەمان و دەكرێت ئەوە ببێتە بنەمایەك بۆ كاركردن لەسەر پڕۆژەكە ئەمە خاڵێك. خاڵی دووەم پەیوەستە بە یاسای نەوت و غازەوە، كە بێگومان لە ساڵی 2007ـەوە تاوەكو ئێستا ئێمە كێشەمان لەگەڵ حكومەتی عێراق هەیە، بۆیە ئێستا كاتی ئەوەیە یاسایەكی نەوت و غازی بێلایەن و فیدڕاڵی دابنرێت بۆ نەهێشتن و بنبڕكردنی ئەو كێشەیەی كە تا ئێستا بە هەڵواسراوی لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمی كوردستان ماوەتەوە. دەبێت سیاسەتی نەوتی سیاسەتێك بێت بۆ هەموو گەلی عێراق بێت، ئێمە بۆ دانانی یاساكان سەقفێكمان داناوە، چونكە بارودۆخی عێراق زۆر هەستیارە و لە لێواری داڕمانی پرۆسەی سیاسییە و ئەوانیش دەرك بەو بارودۆخە خراپە دەكەن. بۆیە عێراق بەرگەی دواكەوتنی یاساكان ناگرێت و پێویستە سیاسەتمەدارانی عێراق دەست بكەن بە نەهێشتنی هەموو كێشە و گرفتەكان و ئەمەش لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و نەتەوە یەكگرتووەكانیش جەختی لەسەر دەكرێتەوە و لە چەندین بۆنە و كۆبوونەوەدا تەئكید لەوە دەكرێتەوە كە دەبێت پەیوەندییەكانی هەرێمی كوردستان و بەغدا ئاسایی بكرێتەوە و كێشەكان بەرەو نەمان بچێت.   

* ئێستا شاندێكی حكومەتی هەرێمی كوردستان بۆ دانوستاندن لەسەر پرسی بودجەی 2023 لە بەغدان و چاوەڕێ دەكرێت لە بودجەی 2023 گرفتەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدا چارەسەر بكرێت. ئایا پڕۆژە یاسای بودجەی 2023 بۆ هەرێمی كوردستان چۆن دەبێت؟

- ئەو پێوەرانەی بۆ دانانی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لەبەرچاو دەگیرێن لە یاسای بودجە، یەكەم ڕێژەیە كە بۆ هەرێمی كوردستان ڕێژەی (12.67) دانراوە كە ئێمە ئەو ڕێژەیە بۆ هەرێمی كوردستان بە دادپەروەری دانانین، چونكە ئەمە پێوانەیەكی ڕاستەقینەیی نییە بۆ هەرێمی كوردستان، بەڵكو ئەمە بە شێوەیەكی هەڕەمەكی دانراوە، بۆیە ئێمە داوای زیاتر لەو ڕێژەیە دەكەین. خاڵی دووەم: پێدانی بودجە بەبێ هیچ فشارێكی سیاسی و ئێمە نابێت بەپێی میزاجی حكومەتی عێراقی هەڵسوكەوت بكەین و چاوەرێی ڕێككەوتنی سیاسی بكەین، بەڵكو یاسا هەیە و دەبێت یاساكە وەك خۆی جێبەجێ بكرێت و بەشە بودجە و بڕی پارەی مووچەی هەرێمی كوردستان بەبێ هیچ بەربەست و ڕێگرییەك بگاتە هەرێمی كوردستان. 

* كۆمەڵێك پۆست كە ئیستحقاقی كوردە و پێشتر لای كورد بوون، بەڵام بە هەر هۆكارێك بێت، ئێستا ئەو پۆستانە لای كورد نین، ئایا وەك پەرلەمان بەرنامەتان هەیە ئەو پۆستانە وەك ئیستحقاق بۆ كورد بگێڕنەوە؟

- لە ڕاستیدا دەستە سەربەخۆكان و چەندین پۆستی گرنگ وەك سوپاسالاری سوپای عێراق و چەندین پۆستی باڵای دیكە كە لەلای كوردبوو، لە دوای ساڵی 2017 ئەو پۆستانە زیاتر بەرەو تەعریبكردن چوون و هەموو هەوڵیان بۆ ئەوە بووە پێكهاتەی كورد لەو پۆستانە دوور بخەنەوە. بۆ وەرگرتنەوەی ئەو پۆستانە ئێمە داواكاریی خۆمان پێشكەش بە محەمەد شیاع سوودانی كردووە، ئەویش خۆشبەختانە هاتووەتە پێشەوە و ڕاوبۆچوونی ئیجابی لەسەر ئەو بابەتە هەبووە. لەو پۆستانەی زیاتر لەلای ئێمە گرنگە دەستە سەربەخۆكانە كە دەبێت سەرۆكی دەستەكان پشكی كوردی تێدا بێت، وەك ئەوەی چۆن حكومەت پێكهاتەوە بەپێی پشكی هەر پێكهاتەیەك ئەوە دەبێت دەزگا سەربەخۆكانیش بە هەمان شێوە نوێنەرایەتیی ئێمەی تێدا بێت، چونكە پەیوەندییەكی پتەو هەیە لەنێوان دەستە سەربەخۆكان لەگەڵ بارودۆخەكە و ئەو كێشە و گرفتانەی لە هەرێمی كوردستان هەیە، هاوكات پشكی كورد لە سوپادا زۆر گرنگە كە پێشتر سوپاسالاری سوپا و چەندین پلەی باڵای گرنگی سوپا لە پشكی كورد بوون، بەڵام بەداخەوە زوڵمیان لە ئێمەی كورد كرد و بەرە بەرە پۆستەكانیان لە ئێمە وەرگرتەوە. ئەگەرچی ئێستا نیازی عێراق ئاوایە كە كورد بێتەوە ناو سوپاوە و پۆستی گرنگ و باڵا وەربگرینەوە، ئەمەش بۆ ئەوەیە كە زۆر بەرژەوەندیی هاوبەشمان لەگەڵ یەكتر هەیە، لەوانە بە نموونە پاسەوانیی سنوور و ناوچە كێشە لەسەرەكان و بەرەنگاربوونەوە داعش و تیرۆریستان كە هەموو ئەمانە و لە زۆر لایەنی دیكەش لە ڕووی سەربازییەوە پێویستیمان بە هەماهەنگی و هاریكاریی یەكتر هەیە.  

* لە خولەكانی پێشوودا لەناو پەرلەمانەوە زۆر دژایەتی مافەكانی هەرێمی كوردستان دەكرا، ئایا لە دوای ڕێككەوتنی هاوپەیمانی «ئیدارەی دەوڵەت»، ئەو ژینگەیە گۆڕانكاری بەسەردا هاتووە و وەك پێشان دژایەتیی مافەكانی هەرێمی كوردستان ناكرێت؟

- دەتوانم بڵێم دژایەتیكردن هەر ماوە، بەڵام كەمترە و دژایەتیكردنەكە لەبەر چەند هۆكارێكە كە گرنگترینیان بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە یەكەم: لە كاتی گەندەڵیكردن لەلایەن كەسانی دەسەڵاتداری عێراق بۆ شاردنەوەی گەندەڵییەكانیان هانا دەبەنە بەر دژایەتیكردنی هەرێمی كوردستان بۆ ئەوەی تەركیزەكەیان لەسەر نەمێنێت. خاڵی دووەمیان: تێڕوانین و عەقڵییەتی شۆڤینی هەیە، بۆیە هەندێك جار وەك دژایەتی بەرانبەر ئێمەی كورد بەكاری دەهێنن. سێیەم: بوونی عەقڵییەتی شۆڤینی و قەومی، لە لایەكی دیكەوە بارودۆخی ناو پەرلەمان تا ڕاددەیەك باشتر و ئارامترە لە بەر ئەوەی بارودۆخێكی مەترسیدار لەناو ماڵی شیعەدا هەیە، كە ئەمەش فشاری خستووەتە سەر قەوارەكانی شیعە كە لەگەڵ كورد باش بن، چونكە لە كاتێكدا پێكهاتەی كوردیان لە دەست بچێت، ئەوە پڕۆسەی سیاسی لە عێراق بە تەواوی لە دەست دەچێت، لەلایەكی دیكەوە ئێمە لەگەڵ سوننە پەیوەندیمان باشە و كێشە و گرفتەكانی نێوانمان چارەسەر بووە، تەنیا چەند وردەكارییەك نەبێت، هاوكات كە هاوسنوورین لەگەڵ شار و پارێزگاكانی سوننە، بۆیە دەبێت هەندێ بەرژەوەندیی هاوبەش لە نێوانمان هەبێت، هەر بۆیە دەتوانین بڵێین ئێستا ژینگەكەی ناو پەرلەمان ئارامە و لە جاران باشترە و لە هەوڵ و ئومێدی ئەوەشداین زۆربەی كێشەكانی نێوانمان كۆتایی پێ بێت.   

* پرسی ماددەی 140ی دەستوور كە كلیلی چارەسەری ئەو ناوچە كوردستانییانەیە كە پێی دەڵێن «كێشە لەسەر» جارێكی دیكە خەریكە تەفعیل دەكرێتەوە و بودجەی بۆ تەرخان كراوەتەوە، ئایا تاچەند گەشبینین بەوەی ئەم ماددە دەستوورییە جێبەجێ بكرێت؟

- بڕیاری دادگای فیدڕاڵییە لە ساڵی 2019 بە ڕاشكاوانە باس دەكات كە ماددەی 140 تا ئێستا بوونی هەیە و كارایە و هیچ كێشەیەكی لەسەر نییە و ئێمەش پشت بەو بڕیارە دەبەستین كە دووبارە ماددەی 140 بچێتەوە بواری جێبەجێكردنەوە، كە ئێستا بودجەی بۆ تەرخان كراوەتەوە، بۆیە لە چاوەڕوانیی ئەوەداین كە ئەو ماددەیە قۆناغەكانی وەك ئاساییكردنەوە و سەرژمێری و ڕاپرسی جێبەجێ بكرێت، لەم بارەیەوە ڕێككەوتنی شنگاڵیش كە بەستراوەتەوە بە ماددەی 140ئەوە نەتەوە یەكگرتووەكان زۆر جەختی لەسەر دەكەنەوە كە بچێتە بواری جێبەجێكردنەوە، بەتایبەتی بوونی ئەو چەكدار و میلیشیاتانەی كە لە شنگاڵ و هەندێ شوێن هەن بوونەتە هۆكاری كێشە و ناكۆكییەكان، هەر بۆیە لەم خولەی پەرلەماندا جەخت لەسەر ئەوە دەكەینەوە كە ڕێگایەكی باش كراوەتەوە بۆ جێبەجێكردنی ماددەی 140.

* یەكێك لەو كێشە گرنگانەی نێوان هەرێم و بەغدا، كێشەی مامەڵەی بانكییە لە نێوان هەرێم و بەغدا و، بانكەكانی حكومەتی فیدڕاڵی لقیان لە كوردستان نییە، بەمەش هاووڵاتیانی كوردستان لە چەندین ئیمتیاز بێبەش بوون، ئایا ئەم پرسە بووەتە بەرنامەیەك بۆ ئەوەی لە پەرلەمانەوە كاری لەسەر بكەن؟

- شاندی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە هاتنیان بۆ بەغدا لەگەڵ پارێزگاری بانكی ناوەندی دانیشتن و باسی ئەو بابەتەشیان كرد، لەبەر ئەوەی ئەو بابەتە زۆر گرنگ و هەستیارە و باش دەزانین ئەنجومەنی بانكی ناوەندیی عێراق لە ئێستادا ئەنجومەنێكی سەربەخۆیە، بەڵام لە دەسەڵاتی سەرۆك وەزیرانیشە دەتوانێت فشاریان لەسەر بكات، لە كاتێكدا ڕێككەوتنێكی سیاسیشی لەسەر بكرێت، ئەوە دەتوانرێت لقی ئەو بانكانە لە هەرێمی كوردستانیش بكرێتەوە. لەلایەكی دیكەوە لەو كاتەی بەشە بودجەی هەرێمی كوردستان لە یاسای بودجەی عێراقی فیدڕاڵ دیاری كرا و بودجە بۆ هەرێمی كوردستان هات، ئەوە دەتوانرێت ئەو كاتەش لقی ئەو بانكانە لە شارەكانی هەرێمی كوردستان بكرێنەوە و هاووڵاتیانی هەرێمیش لێی سوودمەند بن.