نادر هاشمی بەڕێوەبەری سەنتەری دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە سكووڵی جۆزێف كەربۆڵ بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی دەنڤەر، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك تیۆری سیاسی، پرسەكانی پەیوەست بە سیاسەت و ئایین لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، پەیوەندیی نێوان ئایین و ئیسلام، و سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پەیوەندیدار بوون بە دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كاریگەریی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا لەسەر ئەم ناوچەیە و چەند بابەتێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* چۆن لە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دەڕوانیت، بە تایبەتی لە ڕووی دەرهاویشتە جیهانییەكانی ئەم شەڕە و كاریگەری و دەرئەنجامەكانیشی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و، ئایا پێت وایە كاریگەرییەكی گەورە و درێژخایەنی لەسەر ئەم ناوچەیە هەبووە؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵیێن كە خودی بارودۆخی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە چەشنێكە، كە تاریكی باڵی بەسەردا كێشاوە و ئەوەی جێی داخە ئەوەیە كە شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بووەتە هۆی برەودان بە دەسەڵات و دەستڕۆیشتوویی، یان با بڵێین كاریگەریی وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت لە ناوچەكەدا، بە تایبەتی وڵاتە پاشانشینییەكانی ئەم ناوچەیە و بە دیاریكراوی عەرەبستانی سعودیە لەسەر كاروبارە جیهانییەكان. ئێمە بینیمان كە لە ماوەی ڕابردوودا سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا (جۆ بایدن) ئەو لێدوان و ڕەخنانەی فەرامۆش كرد كە لە دژی شازادەی جێنشینی سعودیە (محەمەد بن سەلمان) دابووی و، تەنانەت سەردانی ئەو وڵاتەی كرد و لەگەڵیدا كۆبووەوە و داوای لێ كرد كە هاوكار بێت بۆ زیادكردنی هەناردەی نەوت لە پێناو دابەزاندنی نرخی نەوت لە جیهاندا. كەواتە ئێستا ئەم وڵاتە بەرهەمهێنەرانەی نەوت هەست دەكەن دەستڕۆیشتووییەكی زیاتریان هەیە لە ئاست وڵاتانی جیهاندا، بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و، ئامادەشن بەكاری بهێنن. كەواتە دەكرێت ئاماژە بەوە بكەین كە یەكێك لە دەرئەنجامەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بەرزبوونەوە و هەڵكشانی نرخی نەوت بوو لە بازاڕەكانی جیهاندا، ئەو وڵاتانەشی كە بەرهەمهێنەری نەوت بوون، لەم بارودۆخە سوودمەند بوون.

* ئەی چۆن لە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا دەڕوانیت؟

- لە ڕاستیدا من پێم وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە سایەی ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن درێژە بە هەمان سیاسەتی پێشوو دەدات لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، مەبەستم ئەوەیە كە قسە و باسێكی زۆر دەكرێت لە بارەی ئەوەی كە ئەمریكا لەم ناوچەیە دەكشێتەوە و جێی دەهێڵێت، بەڵام ئەمریكا دەیان بنكەی سەربازیی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا هەیە، ئەگەرچی بەم دواییە لە ئەفغانستان كشایەوە و پێشتریش هێزێكی زۆری لە عێراق كشاندەوە، ئەمریكا زۆر پابەندە بە پاراستنی بارودۆخی هەنووكەیی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، واتە پشتگیری لە دەوڵەتە دۆستەكانی لە ناوچەكەدا دەكات و پاڵپشتییەكی بێ مەرجی ئیسرائیل دەكات و هەوڵی پاشەكشەپێكردنی دەستڕۆیشتوویی ئێران دەدات لە ناوچەكەدا، لە ڕاستیدا كێشە، یان پرسی سەرەكی بۆ ئیدارەی جۆ بایدن لەم ناوچەیەدا، ئەوەیە بگاتە ڕێككەوتنێك لە بارەی پڕۆگرامە ئەتۆمییەكەی ئێرانەوە، كە ئەگەرچی لە ماوەی ڕابردوودا هەندێك بەرەوپێشچوون بەدی هات لەم ڕووەوە، بەڵام پێم وایە هێشتا ڕێگەیەكی دوور و درێژیان لە پێشە بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتنێك لەم بارەیەوە. كەواتە ئەگەر وەڵامەكە پوخت بكەمەوە، ئەوا پێم وانییە ئەمریكا بە چەشنێكی بەرچاو سیاسەتەكانی لە ئاست ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا گۆڕیبێت، بەڵكو تەنیا گۆڕانكارییەك كە بەدی بكرێت، ئەوەیە كە ئیدارەی پێشوو بە سەرۆكایەتیی دۆناڵد ترەمپ لە ڕێككەوتنە ئەتۆمییەكە لەگەڵ ئێران كشایەوە و دواتر ئیدارەی بایدن هەوڵی دا بگەڕێتەوە بۆ نێو ئەو ڕێككەوتنە، یان ئەنجامدانی ڕێككەوتنێكی نوێ لەگەڵ ئێراندا، بە ئومێدی ئەوەی ڕێككەوتنێكی لەم چەشنە ببێتە هۆی برەودان بە بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا.

* باشە پێت وایە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بتوانێت بە شێوەیەكی بنیادنەر مامەڵە لەگەڵ كێشە و دژواری و تەحەددییەكانی ئەم ناوچەیەدا بكات؟

- سەرەتا پێم وایە پێویستە ئەوەی ئەمریكا دەیڵێت بیكاتە كردار، چونكە ئەوەی تا ئێستا ئەمریكا بانگەشەی بۆ كردووە، بریتییە لە پەرەپێدانی دیموكراسی و برەودان بە مافەكانی مرۆڤ و پابەندبوون بە یاسای نێودەوڵەتی و پاراستنی ئەو سیستمە جیهانییەی لەسەر بنەمای ڕێساكان بنیاد نراوە، بەڵام ئەوەی لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا پیادەی دەكات، تەواو پێچەوانەیە، چونكە لە كێشەی فەڵەستین و ئیسرائیلدا یاسای نێودەوڵەتی تەواو پشتگوێ خستووە، هەروەها پشتیوانی لە ڕژێمە دیكتاتۆرەكانی ئەم ناوچەیە دەكات و داراییان بۆ دەستەبەر دەكات، كەواتە بە داخەوە هەمیشە ئەمریكا لەسەر بنەمای حیساباتی كورتبینانەی بەرتەسك و كورتخایەن سیاسەتەكانی لە ئاست ئەم ناوچەیەدا دادەڕێژێت و پیادەیان دەكات، واتە ستراتیژیەتێكی جیهانیی درێژخایەنی نییە، چونكە دەبێت ئێمە ئاماژە بەوە بكەین كە كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە بنەڕەتدا كێشەی كۆمەڵایەتی و ئابووری و پرسی پەیوەست بە پەرەپێدانەوەن، چونكە دەبێت ئێمە ئەوە بزانین كە ئەم ناوچەیە بە دەست هەژارییەكی بەربڵاوەوە دەناڵێنێت. هەروەها ئێستا كێشەی ژینگەشی هاتووەتە سەر و پلەكانی گەرمە لەم ناوچەیەدا بەرەو بەرزبوونەوە دەچن، بە چەشنێك كە لە چەند ساڵی داهاتوو هەندێك شوێنی ئەم ناوچەیە بە كەڵكی ژیان نامێنن، چونكە پلەكانی گەرما زۆر بەرز دەبنەوە و تووشی بێ ئاوی دەبن.

* لە ڕابردوودا هەمیشە باس لەوە دەكرا كە یەكێك لە كێشە بنەڕەتییەكانی ئەم ناوچەیە كە كاریگەری نەرێنی لەسەر تێكڕای وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست هەبوو، بریتی بوو لە كێشەی فەلەستین و ئیسرائیل، بەڵام ئێستا ئیسرائیل پەیوەندییەكانی لەگەڵ هەندێ لە وڵاتانی عەرەبیی ئەم ناوچەیە ئاسایی كردووەتەوە، ئایا پێتان وایە تا چەند ئەم پەرەسەندنە كاریگەریی باشی لەسەر سەقامگیری و بەرەوپێشچوونی ئابووریی ئەم ناوچەیە هەبووە؟

- ئەگەر وەڵامێكی ڕاستەوخۆ و ڕاشكاو بدەمەوە، ئەوا دەبێت بڵێم: نەخێر، پێم وانییە ئەم ڕێككەوتنانەی ئیسرائیل لەگەڵ ئەم وڵاتانەدا هۆكارێك بووبێت بۆ هێنانەئارای سەقامگیری لە ناوچەكەدا، بەڵكو پێم وایە دەرەئەنجامی پێچەوانەیان لێ دەكەوێتەوە و سەردەكێشن بۆ ناسەقامگیریی سیاسی، لەبەر ئەوەی ئەم ڕێككەوتنانە لە نێوان گەلانی ئەم وڵاتانەدا نەكراون، دواتر كێشەی فەلەستین بە تەواوەتی فەرامۆش كراوە و ئەم ڕێككەوتنانەش هیچ خزمەتێكی بەو كێشەیە نەكرد. هەر چۆنێك بێت، ئەم ڕێككەوتنانە لە بەرژەوەندیی ئیسرائیل و حوكمڕانەكانی ئەو وڵاتانەن كە واژوویان كردووە، بەڵام دووپاتی دەكەمەوە پێم وایە كاریگەری نەرێنییان لەسەر ئاشتی و سەقامگیریی ئەم ناوچەیە دەبێت، لەم ڕوانگەیەوە من پێم وانییە ئەم ڕێككەوتنانە درێژە بكێشن، چونكە هەر كاتێك حوكمڕانەكانی ئەو وڵاتانەی ئەم ڕێككەوتنانەیان لەگەڵ ئیسرائیلدا واژوو كردووە، لە دەسەڵاتدا نەمان، ئەوا ئەم ڕێككەوتنانەش كۆتاییان پێ دێت و لە ئارادا نامێنن.

* كێشەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە چەشنێك ئاڵۆزن و، قەیرانەكان بە ڕاددەیەك قووڵ و قورسن، كە هەندێ جار ئەو تێڕوانینە دروست دەبێت كە ناتوانرێت ئەم كێشانە چارەسەر بكرێت، واتە هەندێك نائومێدی دروست دەبن، بە تایبەتی كە ئاماژە بەوە دەكرێت كە تەنانەت بەهاری عەرەبییش نەبووە هۆی ئەوەی حوكمڕانییەكی باش لەم وڵاتانەدا بەدی بهێنرێت، بەڵكو بە پێچەوانەوە دۆخی هەندێ وڵات بەرەو كوشتار و كاولكاری چوو، بۆچوونی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێ كرد، دۆخەكە تاریكی باڵی بەسەردا كێشاوە و نائومێدی و ناڕەزاییەكی زۆر لە ئارادایە، سەرەڕای ئەوەش كە بەهاری عەرەبییش نەیتوانی دەرئەنجامی خوازراوی لێ بكەوێتەوە، بەڵام تاوەكو حوكمڕانەكانی وڵاتانی ئەم ناوچەیە نەتوانن لە ئاست ئومێد و چاوەڕوانییەكانی خەڵكدا بن و ئایندەیەكی باشتر بۆ گەلەكانیان دابین نەكەن، هەمیشە ئەگەری سەرهەڵدانەوەی بەهارێكی دیكەی عەرەبی لە ئارادا دەمێنێت، چونكە كەس پێشبینی ئەوەی نەدەكرد كە لە ساڵی 2011دا بەهاری عەرەبی سەرهەڵبدات، بەڵام بە هۆی ناڕەزاییە سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتییەكانەوە دۆخەكە بەو شێوەیە پەرەی سەند، دواتر لەبەر ئەوەی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دانیشتووانێكی زۆری گەنجی بێكاری هەیە و لەبەر ئەوەی لە هەموو ڕوویەكەوە گرفتارن، ئەوا دەست دەكەن بە ناڕەزایەتی دەربڕین و خۆپیشاندان، بەو چەشنەی كە ئێستا لە ئێراندا بەدی دەكەین