ئامادەكردنی یاسای نەوت و غاز بە هاوبەشی لە نێوان حكومەتی عێراق و هەرێمی كوردستان دادەڕێژرێت

 

 

دانوستانەكانی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێمی كوردستان و عێراق و گفتوگۆكردن لەسەر دۆسێیەكانی ماددەی 140 و نەوت و غاز و بودجە و شایستە داراییەكانی هەرێم، گرنگییەكی زۆری بۆ خەڵكی كوردستان و ئابووریی هەرێم هەیە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند تەوەرێكی دیكەی پەیوەندیدار گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر نەرمین مەعرووف ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق و شارەزا لە بواری ئابووری ساز دا.

 

 

* وەكو ئەندام لە لێژنەی دارایی و ئابووریی ئەنجومەنی وەزیران و پسپۆڕ و شارەزای ئابووری، ئایا پێت وایە حكومەتی محەمەد شەیاع سوودانی دەتوانێت هەموو ئەو ستراتیژیەت و پلان و پڕۆژە گەورانە لە ماوەی تەمەنی كورتی كابینەكەدا جێبەجێ بكات، بەتایبەتی كە دۆخی دارایی عێراق باش بووە، بەڵام دۆخی ئابووریی عێراق هێشتا خراپە؟

- حكومەتی عێراق بەهۆی بەرزیی نرخی نەوت و درێژیی ماوەی حكومەتی پێشووی كاربەڕێكەری كازمی كە دەستی كراوە نەبوو بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژەی گەورە و گۆڕانكاریی لە نرخی دینار بەرانبەر دۆلاری ئەمریكی، هەموو ئەمانە وایان كردووە دۆخە داراییەكەی عێراق باش بێت، بە ڕاددەیەك یەدەگی دراوی قورسی بانكی ناوەندی عێراق گەیشتووەتە 89 ملیار دۆلار و 130 تۆن قاڵبی ئاڵتوونیشی هەیە، ئەمەش پاڵپشتیەكی باشە بۆ بەهای دیناری عێراقی و دۆخی دارایی، بەڵام هێشتا دۆخی ئابووری عێراق بەدەست كۆمەڵێك گرفت و كێشەی گەورەی ئابوورییەوە دەناڵێنێت، وەكو كێشەی بێكاری و هەژاری كە ڕێژەی بێكاری 18%ـە و 25%ی دانیشتووانی عێراقیش لەژێر هێڵی هەژاریدان، واتا لە 40 ملیۆن كەسی ژمارەی دانیشتووانی عێراق 10 ملیۆن كەسی هەژارە، لەلایەكی دیكەوە ڕێژەی نرخ هەڵاوسان بە هۆی هەڵاوسانی هێنراوەكانەوە زیادی كردووە و گرانبوونی كەلوپەل لەسەر ئاستی جیهان كاریگەریی زۆر خراپی لەسەر نرخەكان هەیە. بەرزیی بەهای دۆلاری ئەمریكی بەرانبەر دیناریش كاریگەریی زۆری لەسەر بژێوی ژیانی هاووڵاتیان و بەتایبەتی مووچەخۆران و خانەنشینان بووە. لەبەر ئەم هۆكارانەیە حكومەتەكەی سوودانی كارنامەی حكومەتەكەی بە شێوەیەك داڕشتووە چارەسەری ئەم كێشانەی لە ڕیزبەندی پێشەوەی كارەكانی داناوە.  

* چارەسەركردنی ئەم كێشە و گرفتە دارایی و ئابوورییانە بەستراوەتەوە بەجێبەجێكردنی كارنامەی حكومەتی نوێ، دەكرێت هەوێنی داڕشتنی كارنامەكەی حكومەتی نوێی عێراقمان پێ بڵێیت؟

- دوای تێپەڕبوونی ساڵێك بە سەر هەڵبژاردنی پێشوەختە لایەنە سیاسییەكانی عێراق كە كوردیش لایەنێكی سەرەكییە لەو هاوكێشەیە، لەسەر حكومەتی نوێی عێراق ڕێككەوتن و وەرەقەیەكی سیاسییان واژوو كرد، لە 13/10 لە پەرلەمان متمانە بەخشرایە حكومەتەكەی محەمەد شەیاع سوودانی، بەمەش حكومەتی نوێی عێراق پابەندە بە جێبەجێكردنی ئەو وەرەقەیەی كە لەلایەن لایەنە سیاسییەكانەوە لەسەری ڕێككەوتوون و بە پڕۆگرامی وەزاریی ناودەبردرێت، لەسەر ئەم بنەمایەش هەوێنی داڕشتنی كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق داڕێژدراوە.

* كەواتە لە كارنامەی لایەنە سیاسییەكان كە واژوو كراوە باسی چارەسەری كێشە هەڵپەسێردراوەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراقیش كراوە، ئایا تا چەند ئەم بوارەی تایبەت بەمافی هەرێمی كوردستان لە تەوەری جێبەجێكردن(تنفیزی) بە ڕوونی ئاماژەی پێ كراوە؟

- كارنامەی لایەنە سیاسییەكان لە دوو تەوەری سەرەكی پێكهاتووە، تەوەری جێبەجێكردن و تەوەری تەشریعی، لە تەوەری جێبەجێكردن 29 خاڵ هاتووە لەناو ئەم بەشەدا خاڵەكانی 20 و 23 تایبەتە بە مافی هەرێمی كوردستان و، بە ڕوونی جەخت لەسەر هەماهەنگیی نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق دەكاتەوە بۆ چارەسەركردنی كێشە هەڵپەسێردراوەكان، خاڵی 23 وردەكاریی زیاتری تێدایە و باس لەوە دەكات بە ڕەزامەندیی ئەو پلانەی لەسەر ئەم میساقە واژوو كراوە، هەر یەك لە حكومەتی فیدراڵی و حكومەتی هەرێمی كوردستان گفتوگۆ لەسەر (بودجە و دۆسێی نەوت) دەكەن، تاوەكو دەرچوونی یاسای نەوت و غاز لە ماوەی شەش مانگی دەستبەكاربوونی حكومەتی نوێ، بۆ ئەم مەبەستەش لێژنەی هاوبەش لە پسپۆڕی یاسایی و دارایی و نەوت لە نێوان هەردوو حكومەتی هەرێم و حكومەتی عێراق پێك دەهێنرێت، بۆ ئەوەی چەند ئەركێك لەئەستۆ بگرن كە لە چوار خاڵی سەرەكی خۆی دەبینێتەوە:

1. پێداچوونەوە بە هەموو دۆسێی نەوت و غاز لە ماوەی ڕابردوودا، دیدگایەك پێشكەش بكەن بە ڕەزامەندیی هەردوو لا و لە چوارچێوەی دەستووردا بۆ چۆنیەتی پاكتاوكردنی ئیلتزاماتەكانی ڕابردوو.

2. ئەم لێژنەیە هەڵدەستێت بە پێشنیاركردنی چارەسەرێك لە چوارچێوەی دەستووردا بۆ پاراستنی مافی عێراقییەكان بە خەڵكی هەرێمی كوردستانیشەوە، بۆ داڕشتنی ڕەشنووسی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی و دواتر لە ڕێگەی ئەنجومەنی وەزیرانەوە بۆ پەسەندكردنی بۆ پەرلەمانی عێراق بەرز بكرێتەوە.

3. دانوستاندن و ئامادەكاریی بكرێت بۆ داڕشتنەوەی ڕەشنووسی یاسای بودجەی فیدڕاڵیی 2023ی عێراق.

4. پەلەنەكردن و ڕاگرتنی هەر ئیجرائاتێك كە لە ماوەی ڕابردوو بەرانبەر حكومەتی هەرێمی كوردستان و كۆمپانیا نەوتییەكان دراوە، بەمەش سەرجەم بڕیارەكان لە ئێستادا هەڵدەسپێردرێن تا دەرچوونی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی بۆ ئەوەی زیان بە ئابووریی نیشتمانی نەگەیەنرێت.

* باست لە دوو تەوەری سەرەكی كرد لە كارنامەی لایەنە سیاسییەكان، ئایا جگە لە تەوەری جێبەجێكردن، تەوەری تەشریعی چی لەخۆی دەگرێت، بەتایبەتی كە باس لە دەركردنی یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵی دەكرێت؟

- تەوەری تەشریعی زیاتر باس لەو یاسا و ڕێسایانە دەكات كە پێویستە لە تەمەنی كابینەكەی سوودانی دەربچێت، كە گرنگترینیان بۆ ئێمەش دەركردنی یاسای نەوت و غازی فیدڕاڵی و یاسای ئەنجومەنی فیدڕاڵییە، ئەو ئەنجومەنەی كە یاسای بۆ دەربكرێت و پێكبهێنرێت بۆ ئێمەی كورد لە هەرێمی كوردستاندا تا ڕاددەیەكی زۆر سوودی دەبێت.

* وەكو ئاماژەت پێ دا، كارنامەی حكومەتی نوێی عێراق لەسەر هەوێنی كارنامەی لایەنە سیاسییەكان داڕێژراوە، دەكرێت گرنگترین، یان تەوەرە سەرەكییەكانی كارنامەكەمان بۆ باس بكەیت؟

- بەڵێ، كارنامەی لایەنە سیاسییەكانی بەشدار لە حكومەتەكەی سوودانی، هەوێنی كارنامە 23 تەوەرەكەی حكومەتی نوێ پێك دەهێنێت كە چەند تەوەرێكیان ڕیزبەندی پێ دراوە، واتا كەوتوونەتە پێشینەی كارەكانی ئەم حكومەتە نوێیەوە كە بریتین لە:

- كەمكردنەوەی هەژاری.

- كەمكردنەوەی بێكاری.

- پێشكەشكردنی خزمەتگوزارییە سەرەكییەكان.

- چاكسازیی لە سێكتەرە ئابوورییەكان.

سەرجەم ئەم تەوەرانەش لەسەر چەند بنەمایەك داڕێژراون كە بریتین لە:

1. ئەم كارنامەیە بەرپرسیاریەتییەكی هاوبەشە، واتا بەرپرسیارێتی هەموو لایەنەكانە.

2. ئەم كارنامەیە باس لە شەفافییەت دەكات و پێویستە هەموو كار و ئیجرائاتەكان بە ڕوونی و ئاشكرا بكرێت.

3. ئەم كارنامەیە دەبێتە بنەمای داڕشتنی ستراتیژیەت و پلانی حكومەت و وردەكاریی كارەكان.

4. ئەم كارنامەیە ئەگەری هەیە ساڵانە پێداچوونەوەی پێدا بكرێت، بەپێی بارودۆخ و ئەو ڕووداو و ئەگەر و پێشهاتانەی كە ڕوودەدات.

واتە كارنامەكە قاڵبێكی كۆنكرێتی نییە و ئەگەری هەیە بەپێی بارودۆخەكان پێداچوونەوەی پێدا بكرێت، ئەمەش خوێندنەوەی وا بۆ دەكرێت كە هەندێك لەو خاڵ و بڕگە و ئامانجانەی لە كارنامەكەدا هاتووە، ڕەنگە جێبەجێی نەكات، یان نەتوانێت جێبەجێی بكات بە پاساو و بیانووی جۆراوجۆر .

* ئایا دەتوانین شیكردنەوەی ئابوورییانە بۆ ئەو 23 تەوەرەیەی كارنامەكە بكەین و ڕەهەندە ئابوورییەكانی دیاری بكەین؟

- 23 تەوەری كارنامەكە دەكرێت بۆ چەند بەشێك پۆلێن بكرێت، كە پەیوەندی بە ژیان و بژێویی هاووڵاتیان و ناڕەزایەتییەكانی شەقامەوە هەیە، هەژاری و بێكاری و گەندەڵی و زیادبوونی ژمارەی دانیشتووان و كێشەی ئاوارەیی ناوخۆ و وێرانبوونی ژێرخانی ناوچە ئازادكراوەكانی ژێر دەستی داعش، خزمەتگوزارییە گشتییەكانی كارەبا و ئاو و ئاوەڕۆ و ڕێگاوبان و ئاوەدانكردنەوە، تەوەرێكی دیكەیە كە پلان و پڕۆژەی بۆ تەرخان كراوە، هاوكات سێكتەرە سەرەكییەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری و گواستنەوە و گەیاندن و كەرتی نەوت و بازرگانی و پڕۆژە ستراتیژییەكان و چاكسازییەكان بەشێكی گرنگی كارنامەكەیە، جگە لەمانە پەیوەندییەكانی عێراق لەگەڵ جیهانی دەرەوە بەشێكی دیكەی كارنامەكەیە.

ئەوەی بۆ ئێمە لە هەرێمی كوردستان و ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی ئیدارەی هەرێم گرنگە، پەیوەندیی نێوان هەرێمی كوردستان و بەغدایە كە لە خاڵی 20 ڕاستەوخۆ بە ناوی ناوەند و هەرێم ئەم بابەتە ورووژێنراوە و جەختی لە چارەسەركردنی دۆسێ هەڵپەسێردراوەكان كردووە، لێرەدا تێبینییەكیان هەیە، ئەویش ئەوەیە لە كارنامەی لایەنە سیاسییەكان و بۆ چارەسەركردنی كێشەكان كات دیاری كراوە، كەچی بۆ جێبەجێكردنی پڕۆژە و كارەكانی حكومەت كات و خشتەی زەمەنی دیاری نەكراوە.

ئەوەی بۆ ئێمە گرنگە جێبەجێكردنی داخوازییەكانی گەلی كوردستانە لە هەرێم و ناوچە جێناكۆكەكان كە زۆر بە ڕوونی لە هەر دوو كارنامەی لایەنە سیاسییەكان و كارنامەی حكومەت دەستنیشان كراوە، خۆشبەختانە سەلیقەی سیاسییەكانی كورد و تیمی هەرێم وای كردووە حزب و لایەنە سیاسییەكانی كوردستان بتوانن مومارەسەری كاروچالاكیی خۆیان بكەن و بارەگاكانیان لە پارێزگاكانی كەركووك و دیالە و نەینەوا و سەڵاحەدین بەدەست بهێننەوە و خوێندنی كوردی و تێچوون و خەرجییەكانی بخرێتە سەر بودجەی فیدڕاڵ و ئەوانەش بارگرانی لەسەر بودجەی هەرێم كەم دەكاتەوە. دۆسێی ئاڵۆزی نەوت و غازیش كە بۆ ئێمەی كورد دۆسێیەكی گرنگە و بەو داهاتە زۆربەی بودجەی هەرێم و مووچەی هاووڵاتیان و پڕۆژە خزمەتگوزارییەكانی پێ دابین دەكرێت، بە پاساوی سوودوەرگرتن لەم داهاتە پشك و بودجە و مافە دەستوورییەكانی خەڵكی كوردستانیان بڕیوە، لەگەڵ دەركردنی ئەو بڕیارە ناهەقییەی دادگای فیدڕاڵیش دژ بە هەرێم دۆخەكەی ئاڵۆزتر كرد، ئەمە لە كاتێكدا دادگای فیدڕاڵی خۆی بە شێوەیەكی دەستووری یاسای بۆ دەرنەچووە، بۆیە ئەگەر یاسایەكی فیدڕاڵی بۆ نەوت و غاز بە پرس و ڕێككەوتنی نێوان هەرێم و عێراق دەربچێت، ئەو كات كۆتایی بەو ناكۆكییانە دەهێنرێت و سوود لە بودجەی ڕاستەقینە و كۆمەڵێك مافی دارایی و شایستەی دارایی وەردەگرین.