زۆر گەشبینم بە حوكمڕانیی مسرور بارزانی و ئەگەر لێی بگەڕێن خۆبژێوی و بووژانەوەیەكی گەورە لە كوردستاندا دەبینین

 

بارودۆخی عێراق و مێژووی پڕ لە ئاشوب و پشێویی ئەو وڵاتەی بە زۆر بەیەكەوە لكێنراوە، جگە لە خوێندنەوە سیاسییەكەی، شرۆڤە و خوێندنەوەیەكی هزرییش هەڵدەگرێت، كوردەكان لە شۆڕشی ئەیلوولەوە بە ڕابەرایەتیی مەلا مستەفا بارزانی و، لە ئێستاشدا لە لایەن مەرجەعی كورد سەرۆك بارزانی لە خەباتێكی بەردەوامدان، بۆ ئەوەی ئەو هاوبەشییە جێبەجێ بكرێت كە لەسەر ئەو بنەمایە عێراقی نوێ و عێراقی كۆنی لەسەر بونیاد نراوە، بەڵام زۆر لە عەرەبە بەناو قەومی و مەزهەبییەكانی ئێستا لە دژی ئەم هاوبەشییەن، لەم ڕووەوە گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ دكتۆر محەمەد شەریف شرۆڤەكار و سەرۆكی كۆڕبەندی هزری ئیسلامیی كوردستان ئەنجام دا، لێرەدا پوختەی وتەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* خوێندنەوە و شرۆڤەكردنی مێژوو، كارێكی گرنگە بۆ بەرچاوڕوونی لە واقیعی ئێستا و پێشبینیی ئایندە، بەپێی ئەزموون و شارەزایی ئێوە ئایا تا چەند ئەم بارودۆخەی ئێستای عێراق ڕەنگدانەوەی مێژووی لە سەرە و، ئایا دەكرێت دەستەبژێر و سیاسەتمەدارەكانی ئێستا بتوانن لە و واقیعە تاڵەی ڕابردوو دەربازیان ببێت؟

- هەر چەندە وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە خوێندنەوەیەكی قووڵی پێویستە، بەڵام بەپێی تەمەنم و ئەو ئەزموونەی كە لە عێراقدا تێیدا ژیاوم، دەتوانم تا ڕاددەیەك وەڵامێكی ئەو پرسیارە بدەمەوە. من دوو ساڵی سەردەمی مەلیكیم بینیوە و دواتریش سەردەمی شۆڕشی 14ی تەموز و عەبدولكەریم قاسمیشم بینی، عێراق لە سەردەمی مەلەكیدا تا ڕاددەیەك لە ڕووی سەقامگیری و ئەو دیموكراتییەتەی كە ئێستا زۆربەی پێكهاتەكانی عێراق بانگەشەی بۆ دەكەن، بارودۆخێكی باشی بوو، تەنانەت دوو ساڵی یەكەمی حوكمی عەبدولكەریم قاسمیش خراپ نەبوو، ئەو سەردەمە كورد و عەرەب و سوننە و شیعە و كریستیان هەبوون، بەڵام هەستت بە كێشەیەكی ئەوەندە قووڵ و ئاڵۆز و توندوتیژ نەدەكرد، كورد و عەرەب پێكەوە لە شەقامی ڕەشید دەسووڕانەوە و زۆربەی ئەفسەرەكانی سوپا و پلە بەرزەكانیش كورد بوون وەكو سەعید قەزاز.

كاتێك عێراق بووە حوكمی قەومی، كاریگەریی جەمال عەبدولناسر و حزبی بەعس پێش ئەوەی بێتە سەر حوكم، عێراقیان فەوتاند، بارودۆخەكە بە شێوەیەك گۆڕدرا تا ئێستاشی لەگەڵدا بێت، ڕاست نەبووەتەوە، بەعسە قەومییەكان لە ناو سوپادا ئەفسەری زۆریان هەبوو، مامەڵەیان زۆر توندوتیژ و خوێناوی و خراپ بوو. كوردیان بە هاوبەش و هاووڵاتی ڕاستەقینە نەدەزانی و حیسابیان بۆ نەدەكرد. هەركاتێك ئارەزوویان لێ بووایە ئازاریان دەداین، هەر ئەم ستەمكارییە لە سەردەمی سەدام حوسێندا بە ڕوونی دەركەوت و كوردیان قەتڵوعام كرد و هەموو مافێكیان لێ زەوت كرد. مێژوونووسان و شارەزایانی ئەم بوارە ئەم وێرانی و توندوتیژییەی عێراق بۆ مێژوویەكی دوورتر دەبەنەوە و پێیان وایە دوو سەد ساڵ لەمەوبەر بارودۆخی عێراق هەر خوێناوی و ناسەقامگیر بووە و عەجەم و فارس و تورك حوكمیان كردووە، تەتەر هاتووە هەمووی ڕاماڵیوە، بەم شێوەیە توندوتیژی لە مێژووی عێراقدا میراتییەكی خراپی بۆ بەجێهێشتووین.

* مێژووی مرۆڤایەتی پڕیەتی لە شەڕ و ماڵوێرانی و توندوتیژی، عێراقیش بە هەمان شێوە، بەڵام ئایا ناكرێت هاوشێوەی ئەورووپییەكان و زۆر لە میللەتانی دیكەی جیهان ئەو دۆخ و میراتییە تێپەڕێنین و سەردەمێكی زێڕین دەست پێ بكەین؟

- ڕاستە عێراق هیچ كاتێك یەك میللەت و مەزهەب نەبووە، خۆ لە ئەوروپاش 300 ساڵ پێش ئێستا هەردوو مەزهەبی كاسۆلیك و پرۆتستان بە دۆخێكی خراپ و خوێناویی تێپەڕ بوون، تەنیا لە یەك شەودا 30 هەزار كەسیان لە شارێكدا كوشتووە، ئەو شەڕ و ماڵوێرانییەی ئەوان هەرگیز بەراورد ناكرێت بە دۆخی مێژوویی عێراق، بەڵام ئەوان گەیشتنە سەردەمی ڕێنیسانسی بزووتنەوەی ڕۆشنبیری و شۆڕشی پیشەسازی، بەڵام عێراق هەر لە بازنەیەكی داخراودا دێت و دەچێت. من پێم وایە غەریزەی مرۆڤ و زاڵنەبوون بەسەر شەڕانگێزی و خۆپەرستی لەلایەن قەومییەكانی عەرەبەوە، وای كردووە نەتەوە و پێكهاتەكانی دیكە قبووڵ نەكرێت و وەكو پەرچەكردارێك ئێمەش ئەوانمان پێ قبووڵ ناكرێت، ئەمەش پێچەوانەی ئایینی پیرۆزی ئیسلام و قورئانی پیرۆزە، ئایینی ئیسلام بۆ كۆنتڕۆڵكردنی غەریزەكان و خێر و خۆشی بۆ بەشەرییەت هاتووەتە خوارەوە. لە مێژووی ئیسلامدا نموونەی زۆرمان هەیە، تەنانەت ئەم بۆچوونە لە ناو بیروبۆچوون و ئایدیۆلۆژیەتی چەقبەستوودا هەیە، لە ناو بیری شیوعییەكاندا باس لە برای یەكتر دەكرا، كەچی كاتێك چوونە سەر حوكم بە هەزاران كەسیان كوشت، ستالین وەكو نموونە، بۆیە من زۆر بە زەحمەتی دەزانم وا بە ئاسانی ئەم بیروبۆچوون و ئایدیۆلۆژیا و بەرژەوەندییانە ڕێگە بدەن غەریزەی مرۆڤایەتی لە شەڕ و ئاشوب ڕزگار ببێت.

*  بەڵام بوونی ئەو هەموو مەزهەب و حزبە ئیسلامی و تائیفییە هاندەر بووە بۆ زیاتر تەشەنەكردنی توندوتیژی، بە دیوێكی دیكەدا ئایا هەڵسووڕاوانی حزبە ئیسلامی و مەزهەبییەكانیش هاندەر نەبوون بۆ هێوركردنەوەی دۆخەكە؟

- هەرچەندە دین بنەمایەكی سەرەكییە بۆ سەقامگیریی مرۆڤایەتی، بەڵام مەزهەبەكان تێیدا بوونەتە هۆكاری تەفرەقە و پشێوی، گرفتەكە لێرەدایە كە هەموو دووبەرەكی و ناكۆكییەك قابیلی چارەسەرە، دووبەرەكی و دژایەتیی دینی نەبێت. ئەوەتا چەند گرژی و ناكۆكی لە نێوان یەكێتی و پارتیدا هەبێت، دەرئەنجام دۆخەكەی نێوانیان ئاسایی دەبێتەوە، بەڵام وەرە شیعە و سوننە ڕێك بخەرەوە. پێش ڕووخانی ڕژێمی بەعس هەموو خراپەكاری و خوێنڕێژی لە یەك كەس كورت دەكرایەوە كە سەدام حوسێن بوو، بەتایبەتی دژی كورد كۆمەڵكوژی و زوڵمێكی زۆری كرد، بەڵام لە ساڵی 2005 و 2006 بە هەزاران كەس تەنیا لەسەر ناوی عومەر لە بەغدا كوژران، لە بەرانبەردا قین و تۆڵەی سوننە ئەوەندە بەهێز بوو ڕوویان كردە داعشی توندڕەو و ئەوانیش قەتڵوعامیان دەرهەق بە شیعەكان ئەنجام دا، دواتر شیعەكانیش بە هەمان شێوە تۆڵەیان كردەوە.

* بەڵام ئێستا ئومێدێك هەیە محەمەد شەیاع سودانی كەمێك ئەو ململانێ و ناسەقامگیرییە هێور بكاتەوە و ئاهێك بە شەقامی عێراقی و خواست و ویستی هاووڵاتیاندا بێت و، كورد و سوننە و شیعە جۆرێك لە حوكمی فیدڕاڵییەكی زیاتر و تا كۆنفیدڕاڵییان پێ بدرێت، ئایا ئەم پێشبینی و بۆچوونە تاچەند لە ڕووی پراكتیكییەوە جێبەجێ دەكرێت؟

- هەرگیز دەستوور وەكو خۆی جێبەجێ ناكرێت و ئیجتیهاداتی زۆر هەڵدەگرێت و گرفت و كێشە هەر دروست دەبێتەوە. من لە بیرمە لە خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراقدا لەوێ بووم، یەك شیعە باوەڕی بەو دەستوورە نەبوو، واتێگەیشتبوون ئەمریكا و كورد ئەو دەستوورەیان بە زۆر بەسەریاندا سەپاندووە، هەر ئەمەش بوو وای كرد لە خولی یەكەمی پەرلەمانی عێراقدا نەتوانن یاسای نەوت و غاز دابنێن، لە دەستووردا دەڵێت: هەرێمەكان خۆیان ئیدارەی نەوتی خۆیان بكەن و داهات چەند زیاد بوو، ئەو كات دەیدەنەوە بە ناوەند، تا ئێستاش داهاتی هەرێم لەو بودجەیە كەمترە كە عێراق دەستی دەكەوێت، بۆیە لەسەر ناردنی 200 ملیار دینارەكە ڕێككەوتین، كەچی ئەویش بە پچڕ پچڕ و ناڕێكی ناردیان و بە درێژایی ئەمساڵ دووجاریان ناردووە .

ئەوەی من دەیبینم هەمووان ماندوون و پشوویەكی كەم دەدەن، تا ئێستا شیاع سودانی ڕووبەڕووی تەحەددییەكان نەبووەتەوە، باشە گریمان شەیاع سودانی ویستی كاری باشی هەبوو، ئایا پێی دەكرێت و دەتوانێت دەستوور وەكو خۆی جێبەجێ بكات و واز لە كورد بهێنێت سامان و داهاتی خۆی بەڕێوە ببات؟ خۆ هەر لە ئێستاوە سوودانی دەڵێت هەرچی دادگای فیدڕاڵی دەیڵێت دەبێت وەكو خۆی جێبەجێ بكرێت، ئەمەش پێچەوانەی ویست و خواستی ئێمەیە، باشە سەرۆك وەزیرانی نوێ دەوێرێت ماددەی 140 وەكو خۆی جێبەجێ بكات، كە جێبەجێنەكردنی ئەم ماددەیە وەكو ئەوە وایە بەشێكی گەورەی خاكی كوردستانمان لەدەستدابێت. ئایا پێشێلكردنی مافەكانی دارایی و شایستە داراییەكان و قەرەبووی قوربانیانی ئەنفال و وێرانكردنی گوندەكان جێبەجێ دەكرێت؟ هەر خۆمان بڕوامان بەوە نییە بەو عەقڵییەتە ئاخنراوە بە دژایەتیی كورد ئەو ماددە دەستوورییانە جێبەجێ بكرێت كە لە بەرژەوەندیی كوردایە، كورد پێكهاتەیەكی سەرەكییە لە عێراقدا و دەبێت هاوبەشیی ڕاستەقینە لەم وڵاتەدا پەیڕەو بكرێت و بۆ دەربازبوون لەو عەقڵییەتە دەبێت كورد دەسەڵاتەكانی لە فیدڕاڵی لە ئاستی كۆنفیدڕاڵییەتدا بێت.

* ئایا دەستێوەردانەكانی ئێران لە ناو بارودۆخی عێراقدا تا چەند بارودۆخەكە هەڵدەسووڕێنێت و دەیشێوێنێت؟ كورد دەبێت چی بكات بۆ ئەوەی لە گفتوگۆكانی لەگەڵ حكومەتی نوێ بەهێز بێت؟

- ئێران كێشەی بۆ هەموو ناوچەكە و جیهان دروست كردووە و بووەتە بەشێكیش لە ململانێی جەنگی نێوان ڕووسیا و ئۆكرانیا، ئەمریكا و هاوپەیمانەكان لێی بێزار بوون، ڕەنگە یەكێك لە هەڵوێستەكانی ئەمریكا ئەوە بێت لەم قۆناغەدا لە كوردستان و عێراق بمێنێتەوە و ئێستا هەولێر بە ناوەندێكی سیاسیی ناوچەكە هەژمار دەكات و بۆ ڕووسیا و ئێرانییەكانی بەجێی ناهێڵێت. ئەگەر دەستتێوەردانەكانی ئێران لە هەرێمی كوردستان بەتایبەتی لە ناوچەی سلێمانی كە ئێران بە موڵكی خۆی دەزانێت، كەم بكرێتەوە، ئەوا بارودۆخەكەمان باش دەبێت، ئێران دەیەوێت كورد بكاتە شیعە و هەر هیچ نەبێت ژێردەستە و گوێڕایەڵیان بێت، بۆیە لەم دۆخەدا تەنیا فریادڕەسی كورد سەرۆك بارزانییە.

* ڕۆڵی سەرۆك بارزانی بۆ بەهێزكردنی تۆوی پێكەوەژیان و هێوركردنەوەی بارگرژییەكان لە عێراق و كوردستاندا چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟

- جەنابی سەرۆك بارزانی هەروەكو چۆن ئومێدی گەورەیە بۆ گەیشتن بە كەناری ئارامی بۆ گەلی كوردستان، بە هەمان شێوە ڕۆڵێكی سەرەكیی هەبووە بۆ كەمكردنەوەی بارگرژییەكان و پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق. سەرۆك بارزانی باش دەزانێت تێكچوون و درێژەكێشانی ئەم دۆخە ئاڵۆزەی عێراق بۆ ئێمەی كوردیش باش نییە، ڕۆڵی گەورەی سەرۆك بارزانی لە عێراقدا زۆر لە كێشەكان چارەسەر دەكات، ئەگەر هەندێك لە كوردەكانی خۆمان لێی بگەڕێن كە بەردەوام كاریان فیتنەیە و دژایەتیكردنی كورد لە سەرۆك بارزانیدا دەبیننەوە.

* یەكێك لە دەستكەوتەكانی گەلی كوردستان كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بەڵام بەردەوام گرفت و ئاستەنگی بۆ دروست دەكەن، ئایا دەكرێت حكومەتی هەرێم خاڵی بەهێزی كورد بێت لە دانوستانەكان و چارەسەركردنی كێشەكانی نێوان هەرێم و بەغدادا؟

- من زۆر گەشبین و دڵگەشم بەرامبەر سیاسەت و كاری ڕێزدار مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، ئەگەر لێی بگەڕێن دوو ساڵی دیكە نابات خۆبژێوی و بووژانەوەیەكی گەورە دەبینین، بەتایبەتی ئەو جووڵە و سیاسەتەی بۆ پەرەپێدانی كەرتی كشتوكاڵ و پیشەسازی و نەوت و وزە بە گشتی دایناوە، كارگە و پیشەسازیی زۆر گەورە لە كوردستان دەبینم، هەرچەندە فۆكسی میدیایی زۆر كەم لەسەرە، وا بڕوات ئێمە وەكو دەوڵەتی ئەمری واقیع مامەڵەمان لەگەڵ دەكرێت، تەنیا ئەوەندەمان ماوە هاوشێوەی فەڵەستینییەكان نوێنەرمان لە نەتەوە یەكگرتووەكان هەبێت و وەكو ئەندامێكیش دەنگمان هەبێت.