هەرێمی كوردستان خاوەنی زیاتر لە 75 پڕۆژەی بەخێوكردنی مانگای شیردەرە و ژمارەی مانگا شیردەرەكان لە نۆ هەزار مانگا نزیك دەبێتەوە و، بەرهەمیان دەگاتە 500 هەزار تۆن، بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەرهەمەكانی ئاژەڵ گەورە پێداویستییەكانی ناوخۆ پڕ ناكەنەوە، ئەمە لە كاتێكدا بەرهەمی گۆشتی مریشك و هێلكەی خواردن گەیشتووەتە نزیكەی خۆبژێوی و ساڵانە زیاتر لە ملیار و نیوێك هێلكە بەرهەم دەهێنرێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە بۆچی لە بەرهەمهێنان و دابینكردنی گۆشتی مریشك و هێلكەی خواردن توانیومانە بگەینە قۆناغی خۆبژێوی، كەچی لە بواری ئاژەڵی گەورەدا نەمانتوانیوە ئەم سامانە گرنگە ببووژێنینەوە؟ دكتۆر نەوزاد پڕۆفیسۆری یاریدەدەر و سەرۆكی بەشی سامانی ئاژەڵی لە كۆلێژی زانستە ئەندازیارییە كشتوكاڵییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین، لە دیدارێكی گۆڤاری گوڵاندا وەڵامی ئەم پرسیارە و چەند پرسیارێكی دیكەمان دەداتەوە.

 

* وەكو كەسێكی شارەزا و پسپۆڕ لە بواری سامانی ئاژەڵ و بەرپرسی سامانی ئاژەڵ لە كۆلێژی زانستە ئەندازیارییەكانی زانكۆی سەڵاحەدین، دەكرێت باسێكی ئەم كەرتە گرنگەمان بۆ بكەیت و ئایا سامانی ئاژەڵ لە هەرێمی كوردستاندا لە چ ئاستێكدایە؟

- سامانی ئاژەڵ لە هەرێمی كوردستان هەر لە بەخێوكردنی مەڕ و مانگا و گامێش، تا بەرهەمهێنانی پەلەوەر، بەهۆی ئەو قۆناغە نائارام و ناسەقامگیرەی هەرێمی كوردستان پێیدا تێپەڕ بووە لە ساڵەكانی هەشتا و نەوەدەكان، ناجێگیریی لە ڕووی بەرهەمهێنانەوە بە خۆیەوە بینیوە، بۆ نموونە لە دوو سێ ساڵی یەكەمی نەوەدەكانی سەدەی ڕابردوو كە گوندەكان ئاوەدان كرانەوە، سامانی ئاژەڵی گەورە ڕووی لە بووژانەوە كرد، دواتر بەتایبەتی لە ساڵی 1994 بە دواوە بە هۆی ناسەقامگیریی ناوخۆ و شەڕ و كۆچكردنی گوندەكان و نەبوونی سیولە و گەمارۆ و قەیرانی دارایییەوە، دووبارە كەرتی بەخێوكردنی ئاژەڵی گەورە ڕووی لە پووكانەوە كردەوە، وڵاتانی دراوسێ ئیستغلالی دۆخەكەشیان كردووە و زۆربەی جار ئاژەڵی نەخۆش دەنێرنە كوردستان، یان بێ ئەندازە گۆشت و شیر و پەنیر و بەرهەمەكانی دیكەی ئاژەڵی بە شێوەیەكی زۆر فراوان لە بازاڕەكانی كوردستاندا ساخ دەكەنەوە، كە بووە هۆی لاوازكردنی كەرتی ئاژەڵی لە كوردستاندا. دواتر قۆناغێكی دیكە هات كە كەسانێك بێ شارەزایی و ئەزموون دەستیان دایە ئەم كارە و، بەبێ بەرنامە تەنیا مەبەستیان هێنانی ئاژەڵ بوو لە بازاڕەكانی سووریا و ئێران و توركیا و عێراقەوە، بە مەبەستی قەڵەوكردنیان و بەرهەمهێنانی گۆشت كە پێی دەگوترا (بەخێوكردنی ئاژەڵی دابەستەی گۆشت) بە عەلەفێكی خراپ و دەیانخستە بازاڕەوە.

* لە كارنامەكەی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا ئاماژە بە گرنگیدان بە ئاسایشی خۆراكی و بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵی و سامانی ئاژەڵ دراوە، ئایا تاچەند توانراوە وەبەرهێنەران ڕوو لە دامەزراندنی كێڵگەی بەخێوكردنی ئاژەڵ و دامەزراندنی پیشەسازیی بەروبوومەكانی ئاژەڵی بكەن؟

- بە دامەزراوییكردن و هەنگاونان بەرەو پیشەسازیی خۆراك ڕێگە ڕاست و دروستەكەی هەڵسانەوەی كەرتی ئاژەڵییە لە هەرێمی كوردستاندا، لە ئێستادا چەند هەوڵێك هەیە بۆ بووژانەوەی ئەم كەرتە، بۆ نموونە خەڵكانێك هەن زۆر بە بەرنامەتر كێڵگەی گەورەیان كردووەتەوە، ئەوەتا لە گەلی باڵندە پڕۆژەیەك هەیە نزیكەی 850 سەر ئاژەڵی مانگای فریزیانی هۆڵەندی تێدایە، لە ناو كێڵگەكەدا كارگە هەیە كە ئالیك و ماست و شیر و پەنیر و پێداویستییەكانی دیكە لەخۆ دەگرێت، لە هەولێر و سلێمانی و هەڵەبجەش پڕۆژەی بەخێوكردن و گەورەكردنی گۆلگ، واتا بۆ بەرهەمهێنانی گۆشت هەیە و، مانگاكان لە سێ بۆ شەش مانگ گەورە دەكرێن و دەخرێنە بازاڕەوە، بە خۆشحاڵییەوە یەكە سەربازییەكانی وەزارەتی پێشمەرگەش بەتایبەتی زێرەڤانی، خۆیان كاری بەخێوكردنی ئاژەڵی دابەستە دەكەن، بۆ دابینكردنی گۆشت بۆ یەكە سەربازییەكانیان، كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستان زۆر جەختی لەسەر پیشەسازی، بەتایبەتی پیشەسازیی خۆراك كردووەتەوە، ئەمەش هەنگاوێكی گەورە و گرنگە بۆ بووژانەوەی كەرتی ئاژەڵی و پیشەسازیی شیرەمەنی لە هەرێمی كوردستاندا.

* سەبارەت بەم خاڵەی پەرەپێدان و دامەزراندنی پیشەسازیی خۆراكی و پیشەسازیی بەرهەمهێنانی بەروبوومەكانی ئاژەڵ، ئایا دەتوانین بڵێین ئێمە چووینەتە سەرەتای ڕێگە بۆ گەشەكردنی سامانی ئاژەڵی؟

- ئومێدێكی زۆر هەیە هەوڵەكانی پشتبەستن بە بەرهەمی خۆماڵی، بەتایبەتی لە كەرتەكانی كشتوكاڵ و پەلەوەر و ئاژەڵی، سەركەوتوو بێت و، ئاسۆیەكی باش بۆ بووژانەوەی پیشەسازیی خۆراك و زیادكردنی بەرهەمی خۆماڵی دەركەوتووە. سامانی ئاژەڵی بێ پیشەسازیی واتا ئێمە زیان دەكەین و سامانی ئاژەڵ بۆ دواوە دەگەڕێتەوە، پێویستە لە تەنیشت گەشەكردنی سامانی ئاژەڵ چەندین كارگەی ئالیك و ماست و پەنیر و پێستە و خوری و موو دانرێن، بە گەشەكردنی پیشەسازیی ئاژەڵی و شیرەمەنی، جگە لەوەی كەرتەكە دەبووژێنێتەوە، هەلی كاریش دابین دەكات، بەمەش بەپیشەسازیكردنی سامانی ئاژەڵی و شیرەمەنی گەشەی كەرتی ئاژەڵی زۆر خێرا دەبێت. لە وڵاتە گەشەكردووە گەورەكانی جیهاندا بەخێوكردن و دامەزراندنی كێڵگەكانی مەڕ و مانگا و گامێش بەستراوەتەوە بە گەشەكردنی كەرتی پیشەسازیی خوری و پێستە و شیرەمەنی و گۆشت و لە قوتووبەند و دەیان جۆری پیشەسازیی دیكەوە، ئێمە لە بەخێوكردنی ئاژەڵی دابەستە بۆ گۆشتەكەی هیچ سوود لە پێستە و خوری و مووەكانی ناكەین و بۆ وڵاتانی دەوروبەری دەنێرین، ئەوانیش بە پێڵاو و جانتا و جلوبەرگ و سەدان بەرهەمی دیكە بە نرخێكی گران بۆمانی دەنێرنەوە، وڵاتێكی وەكو ئیتاڵیا و ڕۆمانیا و هۆڵەندا بە ملیارەها دۆلار ساڵانە لە پیشەسازیی خوری و پێستە و جلوبەرگ و پێڵاو و پێداویستییەكانی دیكە قازانج دەكەن، هەرێمی كوردستان تەنیا گۆشت بەرهەم دەهێنێت و لە گەشەكردنی سامانی ئاژەڵیدا نییە.

* كەواتە چی بكرێت بۆ ئەوەی كەرتی پیشەسازیی ئاژەڵ و شیرەمەنی لە هەرێمی كوردستاندا گەشە بكات؟

- هیچ وڵاتێك نەیتوانیوە سامانی ئاژەڵ گەشە پێ بكات، بێ پیشەسازیی پێستە و خوری و شیرەمەنی و لە قوتووبەند، ئێمە ئەگەر ڕێژەیەكی زۆری مانگای شیردەریش بهێنینە كوردستانەوە، خۆ تەمەنی شیردانی دیاریكراوە، دوای ئەوە دەبێت بۆ گۆشت و پێستە و خوری و پیشەسازی سوودی لێ وەربگیرێت، بۆ نموونە یەك چێڵی فریزیان لە هەرێمی كوردستان ڕۆژانە 14 دۆلار ئالیكی دەوێت، واتە 20 هەزار دینار، خۆ ئەگەر حیسابی كرێكار و بیناو ئاو و كارەبا و پێداویستییەكانی دیكەی دەرمان و پزیشكی و بەنزین و كارگە و پاككردنەوە و لە شووشەدانان و گواستنەوەی بخەینە سەر، دەگاتە نزیكەی 27-30 هەزار دیناری ڕۆژانە، ئەمە لە كاتێكدا یەك چێڵ ڕۆژانە 30 بۆ 35 لیتر شیر دەدات، خۆ ئەگەر لیتری شیر لە بازاڕدا بگاتە دەستی فرۆشیار بە نرخێكی باش نەبێت، بەخێوكەری مانگاكە زیانێكی گەورە دەكات و ناچار مانگاكەی دەفرۆشێت بۆ گۆشت، بەداخەوە زۆربەی ئەو كارگانەی لە ئێران و توركیا و سووریا شیر دەهێننە هەرێمی كوردستان و لیتری بە 1،250 و 1،000 دینار دەدەن، تۆز و چەند ماددەیەكی دیكەی تێ دەكرێت و زیاتر تامی ئاو دەدات، بەڵام ئەگەر مانگاكە هی خۆت بێت لە ڕووی تام و تەندروستییشەوە باشترە.

وڵاتانی وەكو سعودییە و قەتەر لە ناو ئەو بیابانە وشك و گەرمەدا لە كێڵگە و كارگەكانی شیرەمەنی سەركەوتوو بوون و بەرهەمەكانیان لە بازاڕەكانی كوردستاندایە، ئەی بۆ نابێت ئێمەش هەنگاو بەرەو ئەو پیشەسازییە گرنگە بنێین؟ دەبێت كەرتی بازرگانی هاندەر بێت بۆ بووژانەوەی كەرتی شیرەمەنی، نابێت بچینە ژێر فشاری وڵاتانی دەوروبەرەوە، ئەگەر سامانی ئاژەڵیی تەندروستمان هەبێت، كۆمەڵگەیەكی تەندروستمان بۆ دروست دەبێت، چونكە گۆشت و شیر و پێداویستیی ئاژەڵی هەمووی پەیوەندییەكی توندوتۆڵی بە لایەنی تەندروستییشەوە هەیە، ئەگەر ئاژەڵێكت لە سووریاوە بهێنرێت و بە عەلەفێكی زۆر خراپ بەخێو كراوبێت، زیانی بۆ لایەنی تەندروستییش دەبێت، ئەمە وێڕای ئەوەی كوالێتی و جۆری گۆشت و كەرەستەكانی لاوازە.

* ئەم حاڵەتەی فەرامۆشكردنی ئاژەڵی گەورە بۆ مەڕ و بزنیش بە هەمان شێوەیە، یان حاڵەتەكەی ئەوان جیاوازە؟

- لە كوردستان خاوەنی چەندین جۆری مەڕی نایابین، هەر لە كەڕادی و جافی و حەمدانی و دزەیی و هەركی، كە تایبەتمەندیی خۆی هەیە و بەهێزن، بەداخەوە عێراق و توركیا و ئێران نەسلی ئەم جۆرە مەڕانەیان بۆ خۆیان برد و لە تۆمارەكانی خۆیان بە ناوی خۆیانەوە تۆماریان كردووە، مەڕ و بزنیش وەكو زۆربەی ئاژەڵەكانی دیكە بە هۆی وشكەساڵی و گرانیی ئالیك و دەستبەرداریی شواندارێتی و دابەزینی نرخی بە هۆی هێنانی بە لێشاوی مەڕ و بزنەوە، بە هاوشێوەی مانگا جۆرەكانی بە ڕێژەی جیاواز لەناوچوون و ڕوویان لە كەمی كردووە.

* بەوپێیەی پسپۆڕایەتییەكەت زیاتر لە ئالیكی ئاژەڵە، ئایا چی بكرێت بۆ ئەوەی نرخ و تێچوونی ئالیك و عەلەف كەم بكرێتەوە، چونكە دواجار زۆریی تێچوونی بەخێوكردنی ئاژەڵ بۆ بەرزیی نرخی ئالیكەكە دەگەڕێتەوە؟

- گەنمەشامی یەكێكە لەو بەرهەمانەی جووتیارانی كوردستان گرنگییان پێ داوە و لە كارگەی دروستكردنی ئالیكدا گرنگییەكی زۆری هەیە، لەبەر ئەوەی پرۆتینیی زۆری تێدایە، جووتیارانی كوردستان دەستیان بە بەرهەمهێنانی گەنمەشامی كردووە و قەدەكەی و گەنمەشامییەكە لە زستاندا دەبێتە باشترین ئالیكی ئاژەڵی شیردەر، ئێمە كارگەی بەرهەمهێنانی ئالیكمان زۆرە، بەڵام بەداخەوە كەرەستە و ماددەكان لە دەرەوە و بە ڕێژەی جیاواز بۆ جووچكە و مریشك و ئاژەڵ و مەڕ بەكار دەهێنرێت، تێچوونێكی زۆرمان بە عەلەف دەڕوات لە كاتێكدا ئاوی شیرین و خاكمان هەیە، دەتوانین بە تێچوونی كەمتر لێرە بەرهەمی بهێنین، بە میكسەر دەیدووریتەوە و بە ڕێژەی جیاواز لە ناو عەلەفەكەدا لەگەڵ ماددەكاندا بەكار دەهێنرێت، دواتر خۆ عەلەف تەنیا لە گەنمەشامی پێك نایەت، چەندین ماددەی دیكە لەخۆ دەگرێت، هەر لە كەپەك و گەنم و جۆ و گەنمەشامی و ماددەی پرۆتین و كالیسۆم و چەندین ماددەی دیكەی تێدایە، بەپێی عەلەفەكە تام و ڕەنگ و كوالێتی شیرەكە دەگۆڕێت، عەرەفی تەندروست ئاژەڵ و بەرهەمی تەندروست و كۆمەڵگەیەكی تەندروستت دەداتێ، چەندین جار گوتوومە پێویستە ئەنجومەنێكی ڕاوێژكاری لە كەسانی پسپۆڕ دروست بكرێت و دەستبەرداری ڕۆتینی ناو وەزارەت و كەرتی گشتی بین، با ئەم ئەنجومەنە لە ڕێگەی دەستەی وەبەرهێنانەوە كار بۆ ڕاكێشانی كارگە و كۆمپانیا گەورەكانی هۆڵەندی و قەتەری و كوێتی بكات و با لێرە كێڵگە و كارگەی عەلەف و پیشەسازیی شیرەمەنی و پێست و خوری دابمەزرێنن و، خۆیان دەتوانن لە ڕێگەی فرۆكەوە بەرهەمەكانیان لە ناو وڵات و دەرەوەی وڵاتیش ساخ بكەنەوە و مەرجیش لە سەریان دابنێین بۆ بەگەڕخستنی دەرچووانی كۆلێژی كشتوكاڵ و دامەزراندنی كارگەكانی چەرم و پێستە و خوری و دەیان بەرهەمی دیكە، ڕیزبەندیش بۆ ساخكردنەوەی بەرهەمەكانیان بۆ ناو بازاڕەكانی نێوخۆی كوردستان بێت، ئێمە توانیومانە كۆمپانیای گەورەی بەرهەهێنانی نەوت و غاز بۆ هەرێمی كوردستان ڕابكێشین و پاڵاوتگەش دامەزرێنین، ئەی بۆ ناتوانین كۆمپانیای بەخێوكردنی مانگای شیردەر و مەڕو بزن و بەرهەمهێنانی گۆشت و بەروبوومەكانی شیرەمەنی دامەزرێنین؟ دنیا بەرەو ماركە و كوالێتی و ناوبانگی دەڕوات، دەبێت كوردستان لەم شێوازە تەقلیدییەی بەخێوكردن و بەرهەمهێنانی گۆشت و بەروبوومەكانی شیرەمەنی و ئاژەڵی دابەستە دەربازی ببێت، ئەو كات ڕێنجی گەشەی كەرتی سامانی ئاژەڵی زۆر خێرا بەرەو سەرەوە دەچێت، نەوت سەرمایەیەكی بەردەوام نییە بە جیاوازیی كشتوكاڵ و ئاژەڵدارییەوە ئەگەر ئەو گەورە كۆمپانییانە هەبێت، هەموومان دەبینەوە بە جووتیار.