دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان بیرمەند و ئەكادیمیستی عێراقی بۆ گوڵان: دەركردنی یاسای نەوت و گاز لەلایەن پەرلەمانی عێراقەوە بەشێكی زۆری كێشەكانی نێوان هەولێر و بەغدا چارەسەر دەكات
پرۆسەی سیاسیی عێراق لە لێواری هەرەس و نایەقینی و چەقبەستووییدایە، هیچ ڕۆشناییەك لە ئاسۆدا بۆ دەرچوون لەو تونێلە تاریكە بەدی ناكرێت، هەر هەوڵێكیش كە بۆ چارەسەركردنی ئەم قەیرانە بدرێت سەركەوتن بە دەست ناهێنێت، چ لەسەر ئاستی لایەنە سیاسییەكانی عێراق، چ لەسەر ئاستی ئیقلیمی و نێودەوڵەتی، بۆیە پێشبینی ناكرێت بەم زووانە ئەم وڵاتە لەسەر ئاستی سیاسی و ئیداری و ئابووری و كۆمەڵایەتی سەقامگیر بێت، ئەمانە و چەند تەوەری دیكە ناوەرۆكی ئەم دیمانەیەی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ بیرمەند و ئەكادیمیستی عێراقی دكتۆر عەبدولحسێن شەعبان پێك دەهێنن.
ئێستا پرۆسەی سیاسیی عێراق بە هەلومەرجێكی زۆر سەختدا تێدەپەڕێت، هەندێ لە چاودێران ئاماژەیان بەوە كردووە كە عێراق لە لێواری هەرەس و نایەقینیدایە، ئەم دۆخەش وەك بنەمایەك بۆ پرۆسەی سیاسیی داهاتوو دەمێنێتەوە، وەك بیرمەندێكی عێراقی كە شارەزاییەكی دوورودرێژت لە سیاسەتی عێراقدا هەیە، ئایا پێتوایە عێراق وەك دەوڵەتێكی مەدەنی و سەردەمییانە بەرەو دەوڵەتی میلیشیا، یان حاڵەتی نادەوڵەت هەنگاو دەنێت؟
- لەو كاتەی هێزەكانی ئەمریكا هاتنە نێو عێراق و داگیریان كرد لە ساڵی 2003، پرۆسەی عێراق ڕووەو هەرەس و نایەقینی چووە، ئەو پرۆسە سیاسییەی كە پۆل بریمەر هێنایە كایەوە، ئەنجامەكەی پشكپشكێنە و دابەشكاری بوو لە ڕووی ئیتنی و تایفەگەرییەوە، ئەویش لە میانی ئەنجومەنی حوكم، كە كورسییەكانی بە پێی هاوكێشەیەكی تازە دابەش كرا، كە بریتی بوون لە 13 كورسی بۆ شیعە و «شیعەی سیاسی» و 5 كورسی بۆ سوننە و «سوننەی سیاسی» و 5 كورسیش بۆ كورد، مەبەست هەردوو حزبی سەرەكی لە كوردستان و یەك كورسیش بۆ توركمان و یەكێكی دیكەش بۆ كلد و ئاشووری.
ئەمە لە یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت و لە دەستووری هەمیشەیی عێراقدا چەسپا، كە دواتر بە پرەنسیپی پێكهاتەكان ناو نرا، دوو جار لە دەستووردا بە دەق هاتووە، لە ماددەكانی 9، 12، 49، 125 و 142، ئەمە تەنیا سیستمیكە پشت بە پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنی دەبەستێت، هەروەها تاقمێك سیاسەتمەدار سوود و دەستكەوتیان پێ دەبڕێت لەسەر حیسابی لێهاتوویی و دڵسۆزی و ناسنامەی خەڵكی عێراق.
بۆیە ئەگەر هەندێ دیمەن و دیاردە بەر چاو بكەون تایبەت بە گواستنەوەی دەوڵەت، لە شێوازە مەدەنییەكەی هەر لە سەرەتای دامەزراندنیەوە لە ساڵی 1921 تا داگیركاریی ئەمریكا، بۆ شێوازێكی تێكەڵی بەرایی لە ڕێی ئەوەی پێی دەگوترێت هەڵمەتی ئیمانی دوای ئۆپەراسیۆنی داگیركردنی كوەیت لە ساڵی 1990، ئەوا ئەم دیمەن و دیاردانە هەر لە سەرەتاوە لە دوو شێوەی بانگدانی جیاوازیی فەرمیی سوننە و شیعەدا دەركەوت، جگە لە بوونی دوو وەقفی ئیسلامی، یەكیان بۆ شیعە ئەوی دیكە بۆ سوننە، ئەمە وێڕای بوونی چەندین وەقفی مەسیحی و ئێزدی و سابئیی مەندائی، دەكرێ چەندین نموونەی دیكەش بهێنینەوە. هەروەها میلیشیا و هێزە چەكدارەكانی دیكە كە لایەنی دەسەڵاتدار پاڵپشتییان دەكەن، ڕۆڵیان هەبوو لەم جۆرە دابەشبوونە بۆ بەرژەوەندیی مەزهەبی و ئایینی، تەنانەت ئەم هێزانە بێ هیچ سنوور و بەربەستێك، خۆیان بەسەر دەوڵەتدا سەپاندووە، بە تایبەتیش كاتێك دروشمی تایفەگەری بۆ مەرامی سیاسیی خۆویستیی تەسك بەكار دەهێنن، بە شێوەیەك كە ئەم هێزانە لە سەرەوەی دەوڵەتن و دەستوەردان لە كاروباریشیدا دەكەن، ئەوانە بە ئاسانی دەستبەرداری ئەم ڕەفتارەیان نابن، ئەگەر وا بڕوا دوور نییە شەڕی ناوخۆ لە هەموو لایەكەوە دەست پێ بكات، سەرەنجام دەبێتە هۆی لەدەستدانی سەروەریی دەوڵەت.- ئەگەر ئەم حاڵەتەی(نایەقین) لە پرۆسەی سیاسیدا بەردەوام بوو و، پێكهاتە سەرەكییەكان نەگەیشتنە ڕێككەوتنێك، بەتایبەتی لە نێوان لایەنە سیاسییەكانی شیعە، سەرەڕای بەردەوامبوونی دەستوەردانی دەرەكی (ئێران، كەنداو، توركیا، ئەمریكا و...تاد)، ئایا عێراق دەبێتە گۆڕەپانێك بۆ تەسفیەی حیساباتی هەموو ئەو لایەنانەی كە بەرژەوەندییان لە ناسەقامگیریی عێراقدا هەیە و، ئایا دواجار ڕێگە خۆش دەكات بۆ پارچەپارچەكردنی عێراق، یان بۆ ئەوەی ببێتە چەند دەوڵەتۆكەیەك لە ناو یەك دەوڵەتدا؟
- بە ڕاستی عێراق بووەتە گۆڕەپانی یەكلاكردنەوەی حیساباتی لایەنەكان، نەخاسمە بوونی چەندین دەوڵەتی بچووك لە نێو یەك دەوڵەتدا، لەگەڵ نەبوونی یەك ئیدارە و بڕیار و كاردا، ئەو كارە لەوەتەی داگیركاریی ئەمریكا هەیە، دیارە هەژموون و دەسەڵاتی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی لە نێوان واشنتۆن و تاراندا دابەش بووە، تا ئێستا عێراق نیوەی لای ئەمریكایە و نیوەكەی دیكەی لای تارانە، ئەمە وێڕای بوونی سەربازی توركی، كە بە دامەزراندنی بنكە لە كوردستان بەرچاو دەكەوێت، سەرەڕای بەردەوامیی بۆردومانی شار و گوند و ناوچەكانی كورد لەلایەن توركیا و ئێرانەوە، بەڵكو موخابەراتی نێودەوڵەتی بە هەموو شێوەكانیەوە گۆڕەپانی عێراقیان قۆستووەتەوە.
* لە ساڵی2010 تاكو ئێستا، واتا دوای سەركەوتنی لیستی ئەلعراقییە بە سەرۆكایەتیی دكتۆر ئەیاد عەللاوی بەسەر لیستی دەوڵەتی یاسا بە سەرۆكایەتیی نووری مالیكی، دەبینین كە گۆڕانكارییەك لە پرۆسەی سیاسیی عێراقدا هاتووەتە ئاراوە، ئێران بە ئاشكرا دەستوەردان دەكات لە پێناو مانەوەی جڵەوی دەسەڵات بە دەست شیعەوە بە شێوەیەكی گشتی، بەڵام دوای هەڵبژاردنەكانی ساڵی ڕابردوو، دابەشبوونێك لە نێوان ڕەوتی سەدر كە نوێنەرایەتیی شیعەی عێراق دەكات و چوارچێوەی هەماهەنگی كە نوێنەرایەتیی وەلائییەكان دەكات، هاتە كایەوە، بە ڕای ئێوە ئەم جارە ئێران لە پاڵپشتیكردنی چوارچێوەی هەماهەنگی و پێكهێنانی حكومەتدا بەو ئاسانییە سەركەوتن بەدەست دەهێنێت؟
- بە چاوپۆشی لەوەی كێ سوودمەندی گەورەیە، چوارچێوەی هەماهەنگی، یان ڕەوتی سەدر، پرۆسەی سیاسی هەر لە سەرەتاوە هەڵە و دابەشكراو بووە، ئەوەی لەسەر هەڵە و چەوتی بێت، بێگومان هەر چەوت دەبێت، هەڵەی جەوهەری تەنیا بە ڕێكاری جەوهەری چارەسەر دەكرێت، ئەویش بە پێداچوونەوە بە سەرجەم پرۆسەی ئێستای سیاسیی وڵاتدا، دیارە ئەم كارەش پێویستی بە سازانێكی نیشتمانی و ئیرادەیەكی سیاسی هەیە، لەگەڵ قەناعەتبوونی لایەنە بەشداربووەكان، جگە ئەو ڕۆڵەی كە ڕەنگە یەكێتی و سەندیكا و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی بیگێڕن.
من پێموایە بەردەوامبوونی ئەم دۆخە وەك ئێستا، دەبێتە هۆی هەڵوەشاندنەوەی پەیتا پەیتای دەوڵەت، دواجار پەل دەكێشێت بۆ دابەشبوونێكی توند كە شەڕی خوێناوی بەدوادا بێت، بەتایبەتیش بڵاوبوونەوەی چەك بە ئاشكرا بۆ بەكارهێنانی توندوتیژی وەك ئامرازێك بۆ چارەسەری كێشەكان. تەنیا ئێران نییە كە دەیەوێت ئەم بارودۆخە ناسەقامگیرە لە عێراق وەك خۆی بمێنێتەوە، تا ڕۆڵی چاودێریی خۆی تێدا ببینێت، بەڵكو ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە عێراقی داگیر كرد، ئەم وڵاتەی وەك نێچیرێك جێی هێشت بۆ تاڵان و كاولكاری و ڕكابەریی ناڕەوای نێوان هێزە سیاسییەكان، تاوەكو ئیرادەی خۆی بەسەردا بسەپێنێت و دەستكەوتی باشتر مسۆگەر بكات، بەتایبەتیش دابینكردنی بەردەوامی گواستنەوەی نەوت و هەڵسوكەتكردن لەو سامانەدا، ئەمە سەرباری ئەوەی كە جیهانی عەرەبی لەبەر دوو فاكتەر پشتیان تێ كرد، یەكەم: هێزە خاوەن دەسەڵاتەكان لە دوژمنایەتیكردنی یەكدی، درێژدادڕییان كرد لە وەلابوونیان بۆ ئێران، بە هۆكاری مەزهەبی و بەرژەوەندیی خۆویستیی تەسك.
دووەم: هەندێ لە دەوڵەتە عەرەبییەكان بەو چاوە سەیری دەكەن، وەك بڵێیت گۆڕەپانێكی ئێرانییە بە ڕوویەكی دیكەی تێڕوانینی تایفەگەریی عێراقی. - ڕاستییەكەی هەردووكیان هەڵەن، عێراق كە عومەری كوڕی خەتتاب(خوا لێی ڕازی بێت) بە سەری عەرەب ناوی بردووە، ئەگەر هەستێتەوە و ساغ ببێتەوە، دەبێتە توخمێكی هاوسەنگ لە ناوچەكەدا و سنوورێك بۆ چاوتێبڕینی توركیا دادەنێت، ئەمە وێڕای ڕۆڵی بەرچاوی لە گەیشتن بە چارەسەرێكی دادپەروەرانە و ئاشتییانەی كێشەی فەلەستین، بەتایبەتی بە دداننان بە مافی چارەی خۆنووسین و دامەزراندنی دەوڵەتی فەلەستین، كە پایتەختەكەی قودس بێت، لەبەر ئەوەی خاوەن توانا و كاریگەری و مێژوو و شارستانیەتە.
* حوكمداریی بیست ساڵی ڕابردوو دەریخست كە حزبە سیاسییەكانی شیعە لە بەڕێوەبردنی دەوڵەتی عێراقدا بە شێوەیەكی تەندروست شكستیان هێناوە، مەبەست (پارێزگاكانی ناوەڕاست و باشووری عێراقە) كە كەمترین خزمەتگوزاریی بنەڕەتییان تێدا نییە بۆ بەردەوامبوونی ژیانی ڕۆژانەی هاووڵاتیان، كار گەیشتە ئەوەی خۆپیشاندانی بەردەوام لە هەموو پارێزگاكانی شیعە و بەغدای پایتەخت ڕێك بخرێت، ئایا پێشبینیی سەرهەڵدانی(بەهاری عێراقی)دەكەن وەك ئەوەی لەساڵی 2011 لە زۆربەی وڵاتانی عەرەبیدا ڕووی دا؟
- بەهاری عەرەبی بە دوو فاكتەر لەبارچوو، سەركوتكردنی بەردەوام لەلایەكەوە، حاڵەتی بێ ئومێدی كە خەڵكەكە تووشی بوون لە لایەكی دیكەوە، بەم شێوەیە جۆرێك لە پەرتەوازەیی و پەرشوبڵاوی هاتە ئاراوە، كە مەترسیی ڕووبەڕووبوونەوەی تازەی لێ چاوەڕوان دەكرا، بەتایبەتی تێكچوون گوزەرانی خەڵك.
جووڵانەوەی خۆڕسكانەی میللیی تشرین تەزوویەكی هیوابەخش و هەڵهاتنی خۆرێكی ئازادیی لێ چاوەڕوان دەكرا، چونكە هێزی گەنج و لاوانی ناحزبی هاتبوونە مەیدان، هێزە نەریتییەكانی دیكەش پاڵپشتییان كردن، بەڵام بە داخێكی زۆرە ئامانجەكانی نەپێكا، ئەمەش لەبەر نەبوونی شارەزایی و هەندێ داواكاری كە واقیعی نەبوون، تەنانەت جێبەجێش ناكرێن، چۆن داوا دەكەیت ئەوانەی سەركوتكارییان ئەنجام داوە بەرپرسان بدەنە دادگا، هەروەها دروشمی بنبڕكردنی گەندەڵی و ئەوانەی گەندەڵن بدرێنە دادگا، لەم هەلومەرجەی ئێستادا مەحاڵە، وا پێشبینی دەكرا جووڵانەوەكە كە هەست و سۆزی خەڵكی ڕاكێشابوو، چەندین ڕێكار و ڕێوشوێنی خێرا بگرێتەبەر لەوانە: ڕووخاندنی حكومەت و هەڵپەساردنی دەستوور و دەركردنی بڕیارێك بە دامەزراندنی حكومەتێك و سەرۆكێكی وەزیران بۆ ماوەی گواستنەوە، كە لە دووساڵ زیاتر نەبێت، بۆ چاوخشاندنەوە بە پرۆسەی سیاسی و هەڵوەشاندنەوەی پرەنسیپی پێكهاتەكان و پشتبەستن بە هاووڵاتیبوونی هاوكوف و یەكسان، وەك ڕێگەخۆشكەرێك بۆ سازانێكی تازەی نیشتمانی، یان گرێبەستێكی كۆمەڵایەتیی سیاسیی جیاواز، كە ئێستا لەئارادایە بەپێی ڕاگەیاندنێكی دەستوورییانە بۆ ڕێكخستنی ژیانی سیاسی، بەو هیوایەی لەو قەیرانە دەربچێت و لەو تەنگژەی كە عێراقی تێكەوتووە دەربازی ببێت، ئەو عێراقەی كە لە پێشەوەی دەوڵەتە شكستخواردووەكانە، بەتایبەتی كە بە دەست گەندەڵی و دیاردەی توندوتیژی و چەكی بێ مۆڵەتەوە دەناڵێنێت.
ڕاستە كە بارودۆخە هەرەس و ناجێگیرەكەی ئێستای وڵات فاكتەرێكە بۆ هاندانی بەرپابوونی ناڕەزایی، كە ئەمە بناغەی سەرەكییە و پێویستی بە بوونی فاكتەری خود هەیە، بە گەڕاندنەوەی ڕوحی جووڵانەوەی تشرین، بەپێی هاوكێشەگەلێكی تازە، ئەم كارەش هەر بەردەوامە، مادامەكی بارودۆخە خراپەكە هەر وەك خۆی ماوەتەوە.
* شەقامی عەرەبیی عێراقی بە شێوەیەكی گشتی (شیعە و سوننە) داوای گۆڕین و هەمواركردنەوەی دەستووری عێراق دەكەن، لە كاتێكدا كە لە ساڵی 2005دا دەستوورمان نووسییەوە، گەلی عێراق بە ڕێژەی 80% دەنگی پێ دا، پرسیارەكە ئەوەیە: ئایا كەموكووڕی لە دەستوورەكە، یان لە جێبەجێ نەكردنیدا هەیە بە شێوەی دروست و پراكتیكی؟
- چەندین مینی هەمەجۆر لەبەردەم دەستووردا هەن، ئەگەر دۆخەكە هەر وا بڕوا، ئەوا ناو بەناو دەبێتە هۆی تەقینەوەی ئەم مینانە، ئەمەش پێویستی بە سازانێكی تازەی نیشتمانی هەیە بۆ هەمواركردنەوەی دەستوور و ڕاستكردنەوەی ئاراستەكانی و گۆڕینی هەندێ لە ئەحكامەكانی، بگرە هەر لە پێشەكییەكە و دواجار ڕێوشوێنی هەمواركردنەكە، ئەم دەستوورە یەكێكە لە دەستوورە وشك و زەحمەتەكان، چەندین فاكتەر دەستوەردانیان كردووە تاكو بیسەپێنن، لەوانە كە ئیدارەی داگیركاری ئەمریكا داینابوو كە دەبێت بنووسرێتەوە و لە 15ی ئابی 2005 ڕادەست بكرێت، لە 15ی تشرینی یەكەمی هەمان ساڵیشدا ڕاپرسیی بۆ بكرێت، هەڵبژاردنیش بەپێی ئەم دەستوورە لە ڕۆژی 15ی كانوونی یەكەمی 2005 ئەنجام بدرێت، ئەم هەموو مەرجانە وایان كرد دەستوورەكە پەك بخرێت، زۆربەی ماددە بنەڕەتییەكانی دەستووری عێراق پشت بە شێوازی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت بۆ قۆناغی گواستنەوە دەبەستێت، كە لە سەردەمی بەدناو پۆل برێمەر لە ئاداری ساڵی 2004دا دەرچوو، نوح فیلدمان شێوازەكانی سەرەتایی داناو پیتەر گالبرێس هەندێ مین و ئەشكالیاتی بۆ زیاد كرد. ئەگەر هەندێ لایەنی ئەرێنی لە ڕووی تیۆرییەوە لە دەستووردا هەبێت، وەك پەیڕەوكردنی پرەنسیپەكانی هاووڵاتیبوون و دداننان بە دیموكراسی و حوكمی یاسادا، بەڵام ئەم ماددانە بە دەستی ڕاست پێشكەش كراون و بە دەستی چەپ ڕاكێشراونەتەوە، چونكە هەندێ ماددەی دیكەی بەرانبەر بۆ دانراوە كە ڕەتیان بكاتەوە، بەتایبەتی پرەنسیپی پێكهاتەكان كە بە كردار بووە هۆی دابەشبوونی ئیتنی و تایفەگەری لە شێوەیەكی شێوێندراوی وێنەی دەوڵەتی عێراقدا، ئەمە بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕ و كوشتار و گەندەڵی و وەدەستهێنانی دەستكەوت لەسەر حیسابی ئەو دەستكەوتانەی كە گەل چاوەڕوانی دەكردن، بەتایبەتی كە 30%ی گەلی عێراق لە هێڵی هەژاریدایە، ئەمە جگە لە نەخوێندەواری و دواكەوتن و بڵاوبوونەوەی دیاردەی دینداریی ساختە، كە پڕیەتی لە ئەفسانە و جادووگەری، وێڕای بێكاری كە ڕووبەڕووی لاوان بووەتەوە، لەگەڵ بەرزبووونەوەی ڕێژەی ئەوانەی ئالوودەی ماددەی هۆشبەر بوون، بەڵكو عێراق بووە بە بارەگاو ڕێڕەوی ئەم ماددە مەترسیدارە، كە پێش داگیركاریی ئەمریكا لە عێراق خەڵك پێی نامۆ بوو.
كەموكووڕی لە دەستووردا دوو شت دەگرێتەوە، كەموكووڕی لە جەوهەر و ناوەرۆك و داڕشتن، كەموكووڕی لە جێبەجێكردن و پیادەكردندا، بەتایبەتی دەستوەردان لە كاروباری دادگا و ساختەكردنی هەڵبژاردنەكان، ئەمەش وای لە زۆرینە كرد، كە مافی هەڵبژاردنیان هەیە بایكۆتی بكەن، چونكە بڕوایان بە ئەنجامەكانی نییە، بۆیە هەڵبژاردن لە نێوان دەستەبژێرێكی بەشدار و دابەشبووی پرۆسەی سیاسی لە نێو خۆیاندا دەخولێتەوە، ئەنجامەكانیش هەمیشە دەخرێنە ناو چەكمەجەكانەوە، سەرۆك وەزیران شیعەیە هەتا ئەگەر لێهاتووش نەبێت، سەرۆكی پەرلەمان سوننەیە هەتا ئەگەر كارامە نەبێت، سەرۆك كۆماریش كوردە، هەتا ئەگەر لە فەرمانبەرێك كەمتر بێت بە پلەیەكی سووك، یان مامناوەند، هەموو ئەمانە لە ئەنجامی دابەشكاریی تایفەگەری و مەزهەبی و ئیتنییە، لە كاتێكدا عێراق پڕیەتی لە بەهرەدار و كارامە و بەتواناو شارەزا، بەڵام پشتگوێ دەخرێن.
* پەیوەندیی ئێستای نێوان هەرێمی كوردستان و حكومەتی ناوەند نادیار و ناجێگیرە، ئەمڕۆ وتووێژ لەسەر پێكهێنانی حكومەتی تازە و بەشداریكردنی كورد لە پرۆسەی سیاسی دەكەن لەسەر بنەمای (هاوسەنگی و شەراكەت)، بەڵام بۆ ڕۆژی دواتر گرووپە چەكدارەكان كە خاوەن چەكی بێ مۆڵەتن، بنكە و دامەزراوەكانی مەدەنیی كوردستان تۆپباران دەكەن، ئەمەش بەو واتایەی كە لەلایەك بە زمانی دیپلۆماسی و مەدەنییانە قسەمان لەگەڵدا دەكەن، لە لایەكی دیكە بە زمانی چەك، بە ڕای ئێوە، ئایا هەرێمی كوردستان و حكومەتی عێراق دەگەنە لێكگەیشتنێكی هاوبەش بۆ گەڕاندنەوەی پەیوەندییەكی هاوسەنگییانە و چارەسەركردنی كێشە هەڵواسراوەكانی نێوان هەر دوو لا؟
- بۆردومانكردنی هەر ناوچەیەكی عێراق، یان بەكارهێنانی چەك دژی ئەو ناوچانە شتێكی قبووڵكراو نییە، تەنانەت بە تەواوی ڕەت كراوەتەوە، جا لە ژێر هەر بیانوو و پاساوێكدا بێت، كوردستان بەشێكی خۆشەویستی عێراقە، بەڵام بوونی حكومەتێكی عێراقیی لاواز و زەوتكراوی ئیرادە بە هۆی دەستوەردانەكانی نێودەوڵەتی و ئیقلیمی، وای كردووە ئەمە دووبارە ببێتەوە و بەردەوام بێت، ئەمەش ئەگەر خوانەخواستە درێژەی هەبێت و زیاتر بێت، دەبێتە هۆی دووركەوتنەوە و لێكدابڕان، جگە لە تێكدانی پەیوەندیی نێوان عەرەبی عێراق و كورد، هەروەها لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵ و حكومەتی هەرێمدا.
بەكارهێنانی چەك لە دەرەوەی بازنەی دەوڵەت، واتا زاڵبوون بەسەر دەوڵەتدا و ڕێز لێ نەگرتن و كەمكردنەوەی هەیبەتی دەوڵەت، دواتر لاوازكردنی متمانەیە، بۆیە ئەگەر سنوورێك بۆ ئەم دیاردەیە دانەنرێت، دەبێتە هۆی لاوازكردنی متمانەی دەوڵەت بە خودی خۆی و دواجار هەرەسهێنانی.
پێویستە دیالۆگێكی سەرتاسەری بێتە ئاراوە و ببێتە پاڵنەرێك بۆ تێگەیشتنی نێوان تاكەكانی كۆمەڵگە، نەك لە نێوان لایەنەكانی پرۆسەی سیاسیی شكستخواردوودا، بەڵكو دیالۆگ و گفتوگۆیەكی كراوە، هەندێكیان بەشداربووانی پرۆسەی سیاسی شانبەشانی بەشدارنەبووان بگرێتەوە، یان ئەوانەی پێگەی فەرمییان نییە، وەك سەندیكا و یەكێتی و كۆمەڵەكان، بۆ نموونە دەكرێت سەندیكای پارێزەران و یەكێتیی مافناسان و یەكێتیی نووسەران و سەندیكای ڕۆژنامەنووسان و یەكێتیی سەندیكاكانی كرێكاران، هەروەها چەندین ڕێكخراوی پیشەیی، لە پاڵ دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنیدا بەشدارییان پێ بكرێت، ئەم توێژ و چینانە ژمارەی ئەندامەكانیان لە سەرووی سەدان هەزارە، بگرە ملیۆنان كەسن، پلە و پایەیان لە زۆربەی هێزە سیاسییەكان بەرز و باڵاترە، چونكە ئەگەر ئەو دابەشكارییەی تایفەگەری و ئیتنی نەبوایە، ئەو ڕۆڵ و ئیمتیازەیان نەدەبوو.
پەیوەندیی نێوان كوردستان و بەغدا پێویستی بە پێداچوونەوە هەیە، لەوانە: پێكهێنانی ئەنجومەنی ئیتیحادی، جێبەجێكردنی دروست و تەواوی سیستمی فیدڕاڵی، بە تایبەتی دیاریكردنی پەیوەندی و دەسەڵات و پسپۆڕییەكان بە شێوەیەكی دروست و ورد، ئەوەی كە پەیوەستە بە دەسەڵاتی ئیتحادی، وەك: پەیوەندییەكانی دەرەوە و دیپلۆماسی و هێزی چەكدار و كۆنتڕۆڵی دەروازە سنوورییەكان و دراو و پلانی سەنتڕاڵیی ئابووری، جگە لەمە، ئەوانەی دیكە لە دەسەڵات و پسپۆڕیی هەرێمدا دەبن بەپێی پەیوەندیی هاوكوفی، بەڵام بە متمانە و هاریكاری، لە پاڵ ئەمەش دەركردنی یاسای نەوت و گاز كە ئەو كێشانە چارەسەر دەكات كە لە ماددە دەستوورییەكاندا هاتوون، بەتایبەتی هەردوو ماددەی 111 و 112 كە هەموو گومان و كێشەكانی كەڵەكەبووی ساڵانی ڕابردوو وەلاوە دەنێت، نەخاسمە دوای داگیركاریی داعش و ئەو كردەوە تاوانكارییانەی دوای ساڵی 2014 ئەنجامی دان، كە دواجار لە كۆتایی ساڵی 2017 ڕووبەڕووی شكستی سەربازی بووەوە، پێویستە دیالۆگ هەبێت و ڕەچاوی چارەسەری ئەو كێشانە بكات بەپێی ماددەی 140ی دەستوور، كە لە ئەنجامی گۆڕینی ماددەی 58ی یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەتەوە بۆ ئەو ماددەیە كەوتە دەستوورەوە، ئەوەی كە پەیوەستە بە ناوچە كێشە لەسەرەكان، لەوانە كەركووك لەوەتەی ڕێككەوتننامەی 11ی ئاداری ساڵی1970 هەر بە هەڵپەساردراوی ماوەتەوە.
یەكلاییكردنەوەی ئەو كێشانە بە گرتنەبەری سیاسەتێكی تازە و ستراتیژیی دوورمەودا و لەسەر بنەمای هاوكاری و شەراكەت و بەشداریكردن، هۆكارە بۆ ئەوەی ململانێیەكە شێوەی ئاشتی و مەدەنی بگرێتە بەر و سوودی بۆ هەموو خەڵكی ناوچەكەو دانیشتوان هەبێت، بە تایبەتی بەتینكردنی ناسنامەی نیشتمانیی عێراقی لەگەڵ ڕێزگرتن لە ناسنامە لاوەكییەكان و ئەو تایبەتمەندییانەی كە گوزارشت لە بوونی خۆیان دەكەن، لە چوارچێوەی كۆكردنەوەی هاوبەشییەكان و كەمكردنەوەی جیاوازییەكان، ئەمەش بە دەستەبەركردنی گوزەران و ژیانێكی ئاسوودەی شەراكەت و یەكسانی و دادپەروەر دێتە دی.
