بواز ئەتزیلی پڕۆفیسۆری سیاسەتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی واشنتۆن دی سی بۆ گوڵان: زۆرێك لە پشێوییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست زادەی داڕووخانی دەوڵەتن
بواز ئەتزیلی پڕۆفیسۆری سیاسەتی نێودەوڵەتییە لە زانكۆی ئەمریكی لە واشنتۆن دی سی لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، وانەبێژ و پسپۆڕی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی نێودەوڵەتییە، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك ئاسایشی جیهانی و تیۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و جەنگ و دەوڵەتە لاوازەكان و پەیوەندییەكانی نێوان ئیسرائیل و عەرەب و، پرسی دەوڵەتی شكستخواردوو و هۆكار و دەرئەنجامەكانی و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار. گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵ ساز كرد كە تەوەرە سەرەكییەكانی بریتی بوون لە قەیران و تەنگژەكان و جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا و هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان ئەمریكا و چین بە هۆی تایوانەوە و بەگشتی سیاسەتی نێودەوڵەتی و بارودۆخی ئێستای جیهان.
* وەك كەسێكی تایبەتمەند و پسپۆڕ لە بواری پەیوەندییە نێوەدەوڵەتییەكان و سیاسەتی نێودەوڵەتیدا، دیدوتێڕوانینتان چییە بۆ هەلومەرج و بارودۆخی ئێستای جیهان، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە چەندین قەیران و تەنگژە و بگرە جەنگیش لە ئارادان، وەك جەنگی ڕووسیا و ئۆكرانیا و بەم دواییەش هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و چین بە هۆی تایوانەوە؟
- لە ڕاستیدا هەروەك چەندین شرۆڤەكار و چاودێری بارودۆخە جیهانییەكە ئاماژەیان پێ كردووە و شرۆڤەكارییان بۆ كردووە، ئەوا جیهان لە قۆناغی ڕاگوزەری و ئاڵۆگۆڕدایە، سیما و خەسڵەتی ئەم گۆڕانكارییەش ئەوەیە كە قۆناغی دوای كۆتاییهاتنی شەڕی سارد كە كەم تا زۆر ڕۆژئاوا باڵادەست بوو و باڵی بەسەردا كێشابوو، ئێستا بەرەو هەلومەرجێكی دیكە دەڕوات و هەنگاو دەنێت. واتە ڕواڵەت و ڕەهەندی ئەوەی پێی دەڵێن سیستم، یان با بڵێین «بێ سیستمی» ناڕۆشنە و ڕوون نییە. بە تێڕوانینی من داگیركاریی وڵاتی ڕووسیا بۆ ئۆكرانیا زیاتر لە پاشماوەی چەشنێكی كۆنی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان دەچێت، واتە پەیوەستە بە زۆنەكانی دەستڕۆیشتوویی و، ئەگەر بە ڕاشكاوی و ڕوونی بدویێن، ئەوا ئەمە پتر هاوشێوەی گرتنەبەری سیاسەتێكی ئیمپریالییە لەلایەن وڵاتێكەوە كە لە ڕووی سەربازییەوە هێز و توانایەكی زۆری هەیە، بەڵام بە چەشنێكی سنووردار و دیاریكراو لە گەشەكردندایە (مەبەستم وڵاتی ڕووسیایە)، ئەوەی پەیوەست بێت بە هەڵكشانی بارگرژییەكانی نێوان هەردوو وڵاتی چین و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەم پێشهات و پەرەسەندنە پتر مایەی مەترسی و هەڕەشەیە بۆ جیهان لە مەودای دووردا، ئەم دوو وڵاتە زیان و خەسارەتێكی زۆر دەكەن، ئەگەر ڕووبەڕووی یەكتر ببنەوە، بەڵام ئەگەر هاوكاریی یەكتری بكەن، ئەوا دەستكەوتێكی زۆر بۆ هەردوولا بەدەست دەهێنرێت، بەڵام پێدەچێت ئەوەی لە ئێستادا ڕوو دەدات، پێچەوانەی ئەم ڕەوتە بێت.
* بوار و لایەنێكی دیكە كە ئێوە لە توێژینەوەكانتاندا جەختیان لەسەر دەكەنەوە، یان شرۆڤەی لەبارەوە دەكەن، بریتییە لە پرسی پەیوەست بە دەستەواژەی دەوڵەتی شكستخواردووو، ئێوە چۆن پێناسەی ئەم چەشنە دەوڵەتە دەكەن؟ ئایا هۆكارەكانی شكستخواردنی دەوڵەت چین و دەرئەنجام و دەرهاویشتەكانی ئەم جۆرە دەوڵەتە چی دەبن؟
- لە ڕاستیدا من لە ڕوانگەی چوار تەوەرەوە لە هێز و لاوازیی دەوڵەت دەڕوانم. یەكەمیان پەیوەندیدارە بە هێز و كارایی دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە، بۆ نموونە سەپاندن و كۆكردنەوەی باج، هێزی پۆلیس و سوپای وڵاتەكە، سیستمی پەروەردە و دادگاكان و...هتد. دووەم، بریتییە لە توانای دەوڵەت لە جێبەجێكردنی ئەو سیاسەتانەی كە حكومەت بڕیاریان لێ دەدات. سێیەمان توانای حكومەتە بۆ دەستەبەركردن و دابینكردنی خزمەتگوزارییە بنەڕەتی و سەرەكییەكان بۆ دانیشتووان و هاووڵاتییەكانی. تەوەری چوارەمیش بریتییە لە ڕاددەی مەشروعییەتی دەوڵەتەكە لە ڕوانگەی دانیشتووانی نیشتەجێی وڵاتەكەوە، كەواتە ئەگەر لەم چوار تەوەرەدا ئەدای دەوڵەت لاواز بوو، ئەوا ئەمە ئاماژەیە بۆ شكستهێنانی دەوڵەتەكە. سەرنجی ئەوە بدەن كە ئەمە بریتییە لە شكستی دەوڵەت و مەرج نییە ئەمە بە واتای شكستهێنانی هەموو شتێك بێت لە نێو دەوڵەتەكەدا. هەروەها ئێوە پرسیار لە هۆكار و دەرئەنجامەكانی شكستخواردنی دەوڵەت دەكەن، پێم وایە لەم ڕووەوە هۆكار و دەرئەنجامی جۆراوجۆر هەن، من لە توێژینەوەكانمدا بایەخ بە پرسی سنوورە نێودەوڵەتییە جێگیرەكان دەدەم وەك یەكێك لە هۆكارەكان، هەروەها جەخت لەسەر ناكۆكییە توندوتیژەكانی سەر سنوورەكان دەكەمەوە، وەك یەكێك لە دەرئەنجامەكان، هۆكار و دەرئەنجامەكانی دیكە پتر پەیوەستن بە سیاسەتی ناوخۆیی وڵاتەكانەوە.
* ئێوە لە وەڵامی پێشوودا ئاماژەتان بە پرسی سنوورە نێودەوڵەتییەكان كرد، وەك هۆكارێك بۆ شكستی دەوڵەتەكان، كە بە تایبەتی ئەمە بەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا جێبەجێ دەبێت، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا بە دید و تێڕوانینی ئێوە تا چ ڕاددەیەك كێشە و ناكۆكییەكانی پەیوەست بە سنوورەكان لە نێوان دەوڵەتان و هەروەها كێشەی ناوچە جێناكۆكەكان لە ناو چوارچێوەی دەوڵەتێكی دیاریكراودا لەم ناوچەیەدا بوونەتە هۆی لاوازكردن و بنكۆڵكردنی شەرعییەت و كارایی ئەم دەوڵەتانە؟
- من پێم وایە ئەم ناكۆكییانە بە ئاست و ئەندازەیەكی زۆر كاریگەرییان هەیە لەسەر كارایی و شەرعییەتی ئەم دەوڵەتانە، بە بۆچوونی من ناوچە ناوخۆییە ناكۆكی لەسەرەكان پتر كاریگەرییان هەیە بەراورد بە ناكۆكی لەسەر سنوورەكان لە نێوان دوو دەوڵەتدا، لە مەودای دووردا بۆی هەیە سنوورە نێودەوڵەتییە ناكۆكیی لەسەرەكان (لە نێوان دەوڵەتانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا) گوشار دروست بكەن، كە لە ڕاستیدا بۆی هەیە ببنە هۆی پتەوكردنی شەرعییەتی ناوخۆیی و بەهێزكردنی دەوڵەتەكە، هەروەها ناكۆكییە ناوخۆییەكانیش لەبارەی خاكەوە بۆی هەیە كاریگەریی زیانبەخشتری لێ بكەوێتەوە لەسەر شەرعییەتی دەوڵەتەكە.
* ئێوە چۆن لە لێكەوتەكانی لەبەریەكەهەڵوەشانەوە و لێكترازانی هەندێ لە دەوڵەتانی ناوچەكە دەڕوانن، بە تایبەتی كە ئێمە دەتوانین ئاماژە بە وڵاتێكی وەك لوبنان بكەین، ئایا ئەم داڕووخانی دەوڵەتە چ كاریگەرییەكی لەسەر ئاسایش و سەقامگیریی تێكڕای ناوچەكە جێ دەهێڵێت؟
- من پێم وایە ئەوەی لەم ڕووەوە دەكرێت ئاماژەی پێ بكرێت و بگوترێت، ئەوەیە كە زۆرێك لە كێشە و پشێوییەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لە ماوەی دوو دەیەی ڕابردوودا دەگەڕێتەوە بۆ داڕووخانی دەوڵەتانی ئەم ناوچەیە - سەرەتا وڵاتی عێراق (دوای داگیركردنی لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە) و دواتر داڕووخانی وڵاتی سووریا و لوبنانیش. ئێوە لە پرسیارەكەتاندا ئاماژەتان بە وڵاتی لوبنان كرد، كە ڕەنگە بگوترێت كاریگەرییەكانی داڕووخانی ئەم وڵاتە كەم و سنووردارە بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی دەوڵەتێكی بچووكە، بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا دەكرێت پشێوی و كێشەی گەورەتری لێ بكەوێتەوە، بە ڕەچاوكردنی ئەو ڕاستییەی كە هێزە هەرێمایەتییەكانی وەك ئیسرائیل و ئێران و سووریا دەستێوەردانیان لەم وڵاتەدا هەیە.
* هەر لە پەیوەندی بە كێشەی سنوور و خاكەوە دەكرێت ئاماژە بە ناكۆكیی فەلەستین و ئیسرائیل بكرێت، كە ناكۆكییەكی درێژخایەنە و چەندین دەرئەنجامی نەخوازراویشی لێ كەوتووەتەوە، ئایا پێت وایە ئەم كێشە و ناكۆكییە بە ڕێگەیەكی داخراو گەیشتووە و ئومێدی ئەوە ناكرێت ڕێگەچارەیەك بێتەئاراوە، یان هێشتا ئەگەری ئەوە ماوە بتوانرێت لە ڕێگەی گفتوگۆ و دانوستاندنەوە ئەم ناكۆكییە یەكلا بكرێتەوە؟
- لە ڕاستیدا من پێشبینی ئەوە ناكەم لە مەودای نزیكدا دەرفەت و دەروازەیەكی لەم چەشنە بكرێتەوە و بێتەئاراوە، چونكە سەركردایەتییەكی بەهێز، یان بوێرانە لە هیچ لایەنێكی ناكۆكییەكە بەدی ناكرێت، بەڵام ئەمە زیاتر بە سەر ئیسرائیلدا جێبەجێ دەبێت، چونكە ئیسرائیل لایەنە بەهێزترەكەیە، بەڵام دەتوانین بڵێین لە مەودای دووردا هیچ ناكۆكییەك بۆ هەتاهەتایە و بۆ هەمیشە درێژە ناكێشێت، ئەم ناكۆكییەش هەتاسەر بەردەوام نابێت، بەڵام ڕەنگە بۆ ڕۆژگارێكی دوور و درێژ بمێنێتەوە.
* بە تێڕوانینی ئێوە تا چەند ڕێككەوتنەكانی ئاساییكردنەوەی پەیوەندیییەكان لە نێوان وڵاتی ئیسرائیل و چەند وڵاتێكی عەرەبیدا بە پێشهات و پەرەسەندنێكی گەورە، یان ئاڵوگۆڕێكی بنەڕەتی دەزانن لە پەیوەندییەكانی وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا؟ ئایا پێتان وایە دەكرێت ئەمە لە ئایندەی دووردا گۆڕانكاریی ئەرێنیی زیاتر بەسەر بارودۆخی ناوچەكەدا بهێنێت؟
- ئەوەی پەیوەندی بەم ڕێككەوتنانەوە هەبێت، ئەوا دەكرێت بەم شێوەیە شرۆڤەكارییان بۆ بكەین: لەلایەكەوە دەكرێت ئەمانە بە ڕێككەوتنێكی ئاشتی لێك بدرێنەوە لە نێوان چەند دەوڵەتێكدا كە هەرگیز شەڕیان لەگەڵ یەكدیدا نەكردووە، كەواتە ناكرێت بڵێین ئەم ڕێككەوتنانە گرنگن، هێندەی گرنگیی ڕێككەوتنەكانی ئاشتی لە نێوان هەردوو وڵاتی میسر و ئیسرائیل و ئەردەن و ئیسرائیلدا، ئەمە ئەگەر باسی ڕێككەوتنەكانی ئۆسلۆی نێوان ئیسرائیل و ڕێكخراوی ڕزگاریی فەلەستین نەكەین. لەلایەكی دیكەوە دەكرێت ئەم ڕێككەوتنانە جیاوازییەكی گەورە دروست بكەن، ئەگەر ژیرانە بەكار بهێنرێن، مەبەستم ئەوەیە نابێت بە چەشنێك بەكار بهێنرێن بۆ گۆشەگیركردنی فەلەستینییەكان، بەڵكو دەبێت بۆ زامنكردنی شەرعییەتی ئیسرائیل بێت لە ناوچەكەدا بۆ ئەوەی گوشاری لەسەر دروست بكرێت، تاوەكو دەست بكاتەوە بە دانوستان و ئامادەی سازشكردن بێت لەگەڵ فەلەستینییەكاندا، بۆ نموونە، دەكرێت بەكار بهێنرێت بۆ هەوڵدان و بەدیهێنانی چارەسەرێكی بنیاتنەرانە بۆ كێشەی كەرتی غەزە.
