پرسی دەستتێوەردانی نێودەوڵەتی ئەوەی سەلماندووە كە ئەو كۆمەڵگەیانەی بە زەبری هێز دیموكراسییان بەسەردا سەپێندراوە، سیستەمە سیاسییەكانیان نەگۆڕاون بۆ دامەزراوەگەلی دیموكراسیی ڕاستەقینە، تاكو پابەند بن بە ڕێزگرتن لە مافەكانی هاووڵاتیانی ئەو كۆمەڵگەیانە، یانیش پرۆسەی دەستاودەستكردنی دەسەڵاتیان بە شێوەی ئاشتییانە بەڕێوە بچێت. دیارە دیموكراسی نموونەیەكی كۆپیكردن نییە كە لە ڕێی دەستتێوەردانی دەرەكییەوە بسەپێندرێت، چونكە ئەگەر وا بێت، لەو حاڵەتەدا بەها ئازادیخوازییەكەی لەدەست دەدات و دەبێتە پرسێكی فۆرمالیست و لافی پێ لێ دەدرێت، دواجار تەنیا پاشاگەردانی و بێ سەروبەری و ناسەقامگیریی سیاسی و ئەمنی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لێ دەكەوێتەوە، ئەمە جگە لە بڵاوبوونەوەی گەندەڵیی دارایی و ئیداری، هەروەها تاقمێكی حوكمڕان دەسەڵات دەگرنە دەست و نەیارانیان دەچەوسێننەوە، وەك ئەوەی كە لە عێراق و ئەفغانستان و سۆماڵ و لیبیا و شوێنی دیكە ڕووی دا.

دیموكراسیی ڕاستەقینە كەلوپەل و كاڵایەك نییە هاوردە بكرێت و بسەپێندرێت، بەڵكو بریتییە لە چەند پرەنسیپ و ڕێسایەكی پیرۆزی مرۆیی، كە میللەتان هەوڵی بۆ دەدەن و پێویستی بە ژینگەیەكی كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئابووری هەیە كە بتوانێت بیگرێتە خۆ و دواجار بێ هیچ شێواندنێك، یان ساختەكارییەك پەرەی پێ بدات و جێبەجێی بكات.

ڕۆژگار ئەوەی سەلماندووە كە جێبەجێكردنی دیموكراسی لە ئەنجامدانی پرۆسەی هەڵبژاردنی یاساییدا نییە، بەڵكو دیموكراسی زادەی كەڵەكەبوونی ئەزموونە، كە پێكهاتە جیاوازەكانی كۆمەڵگە پێیدا تێدەپەڕێت، هەروەها كاتێك دەگەنە ئەو قەناعەتە ڕاستەقینەیە كە وا پێویست بكات ئەو دیموكراسییە پیادە بكرێت، ئەمەش لە ڕێی ڕێزگرتن لە مافی مرۆڤ و گوزارشتكردن لە بیروڕا و بیركردنەوەی ئازاد و ڕێزگرتنی سەروەریی یاسا و سەرجەم مافە سیاسی و كۆمەڵایەتی و كەلتووری و ئابوورییەكانی گشت پێكهاتەكانی كۆمەڵگە دێتە كایەوە.

مەرج نییە ئەو دەنگانەی كە لە سندووقەكانی دەنگدان جیا دەكرێنەوە، گوزارشت لە جەماوەری میللەت بكەن، ڕەنگە ئەو جەماوەرە ئەنجامەكانی هەڵبژاردن ڕەت بكاتەوە، بەمەش ئەو دەنگانەی لە سەندووقەكان بەدەست هاتوون، شەرعییەت لەدەست دەدەن. هەڵبژاردن بەتایبەتی لە دەوڵەتانی تازە پێگەیشتوودا مەرج نییە مرۆڤی بەتوانا و بەهرەدار بێنێتە ئاراوە كە بتوانێت كۆمەڵگە بنیاد بنێت و بەشداریی لە پەرەپێدانی ئەو كۆمەڵگەیەدا بكات. بەڵكو كەسانێك دێنێتە پێشەوە كە تەنیا كار بۆ بەرژەوەندیی حزبەكانیان و كەسوكار و خزمەكانیان دەكەن.

ئەو دیموكراسییەی كە بە زەبری هێز و لە ڕێگای دەستتێوەردانی دەرەكییەوە سەپێندراوە، لەو كۆمەڵگەیانەی گیریان بە دەست حوكمی تۆتالیتاری و چەوساندنەوە و بەسەربازیكردنی كۆمەڵگەوە خواردووە، بێ ئەوەی پێشتر كاری بۆ كرابێت، بە دۆزینەوەی ئامێزە ژینگەیەگ كە بیگرێتە خۆ، لە واقیعدا پەرتەوازیی كۆمەڵگەیی و وەلای نیشتمانی قووڵ كردووەتەوە، تەنانەت خەون و هیوا و خواستە نیشتمانییە هاوبەشەكان لەبار دەبات، بەتایبەتی لە نێوان حزبە سیاسییەكاندا، كە پێیان وایە كاتی هاتووە لە كۆڵ ڕكابەرەكانیان ببنەوە و لە گۆڕەپانی سیاسی دووریان بخەنەوە. وەك ئەوەی دوای ساڵی 2003 بینیمان چۆن ڕووداوی خوێناوی بۆ لەناوبردن و پاكتاوكردن لە نێوان ڕكابەر و نەیاران هاتە ئاراوە، چ بە هۆی بەخشینی حزبی، یان تایفەگەری، یانیش ناكۆكی لەسەر بەرژەوەندییەكان. بۆیە بینیمان چۆن عێراق كەوتە نێو گێژاوی ململانێی خوێناوی كە ماڵوێرانی و كارەساتی زۆر مەترسیداری بەدوادا هات، بەم شێوەیە چەمكی دیموكراسی خۆی لەوەدا بینییەوە كە زۆرینە دەستی خستە بینەقاقای كەمینە و هەوڵی ئەوەی دا بیسڕێتەوە، ئا لێرەدا دیموكراسی پیرۆزیی خۆی لەدەست دا و بە خوێنی خەڵكانی بێ تاوان سوور بوو.

سەرهەڵدان و لەدایكبوونی هەندێ حزب و كوتلەی سیاسی لە سایەی ڕژێمە تۆتالیتارییەكان لە هەندێ وڵاتدا، بووە هۆی ئەوەی كە بیروبۆچوون و فیكری تۆتالیتاری و شۆڤینیان تێدا بڵاوببێتەوە، تەنانەت كادیرانی سیاسی ئەوانەی لە دەوڵەتانی دیموكراسیدا ژیاون، ئەوانیش نەگۆڕان بە هۆی ئەوەی كە سەر بەو حزبە ئایینی و نەتەوەیی و تایفەگەرییە توندڕەوەن، بەڵكو لەگەڵ كەشی دیموكراسی و ڕێزگرتن لە دەستوور و یاساكان نامۆن، هەروەها پرەنسیپەكانی ڕێزگرتنی مافی مرۆڤ و تەنانەت مافی چارەی خۆنووسینی گەلانیشیان هەرس نەكردووە.

بە هۆی ئەوەی كە هەندێ حزبی ئایینی و تایفەگەری گەیشتوونەتە دەسەڵات لە عێراق، بۆیە دەبینین كە پشتیان لە دەستوور كرد و سەنگەربەندیان كرد و بە دەستوور و یاساكانەوە پابەند نەبوون، هەندێك لەو حزبانە بوون بە میلیشیای چەكدار، ئیدی دەستیان لە هەموو بنكە و جومگەیەكی دەسەڵات وەردا و داهاتی داراییان زەوت كرد، ئەو كەسانەش دەچەوسێننەوە كە بەرهەڵستییان دەكەن لە سەپاندنی دەسەڵات، تا ئەو ڕاددەیەی لە هەموو پابەندبوونێك پاشگەز دەبنەوە كە مەبەستی بینادنانی كۆمەڵگەیەكی فرەیی و لێبووردەیە.

سەرەڕای گرنگیی پرەنسیپەكانی دیموكراسی و بەها مرۆییە پیرۆزەكانی، بەڵام ئەو پرۆسەیە بە زەبری هێز ناسەپێندرێت، لەو كۆمەڵگاەیەشدا سەركەوتوو نابێت كە مەرجەكانی قبووڵكردنی تێدا نەبێت، هەروەها بە ڕێسای ناچارانەی نێودەوڵەتییەكانیش نەپارێزراوە، چونكە دوای ئەوەی كە سەپاندنی دیموكراسی بە زەبری هێز لە عێراق و ئەفغانستان و سۆماڵ و لیبیاو سووریا شكستی هێنا، ئینجا دەبینین كە ئەمڕۆ كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی ڕەتی دەكاتەوە كە دیموكراسی بە زەبری هێز بسەپێندرێت، سەرەڕای ئەوەی كە خۆشحاڵیشە دیموكراسی جێبەجێ دەكرێت و لە كۆمەڵگەی جیاجیاشدا بڵاو دەبێتەوە، بەڵام ڕوون بووەوە كە ناكرێت دیموكراسی لە نێو ئەو كۆمەڵگەیانەدا جێبەجێ بكرێت، كە لە بنەڕەتدا بڕوایان بە مافی مرۆڤ و مافی چارەی خۆنووسینی گەلان نییە.

ئەمڕۆ عێراق لە ڕووی جێبەجێكردنی دیموكراسییەوە لە ڕیزی دەوڵەتە شكستخواردووەكاندایە، هەرچەندە حزب و كوتلە سیاسییەكان بانگەشەی ئەوە دەكەن كە پێوەی پابەندن، بەڵام دیموكراسی لای ئەوان تەنیا سەرپۆشێكە هەر كە دژایەتیی بەرژەوەندییەكانیان كرا، ئیدی هەرەس دێنێت، ئەمڕۆ عێراق بە دەست فرەبنكەیی هێزەوە دەناڵێنێت و بریتییە لە چەند دەوڵەتۆكەیەكی قووڵ و میلیشیای چەكداری تەحەككوم بەو وڵاتە دەكەن كە هەر یەكەیان خاوەن ئایدیۆلۆژیی تۆتالیتاریی خۆیەتی، هەموویان لە هەوڵی ئەوەدان ئەوانی دیكە بسڕنەوە و دەست بگرن بەسەر هەموو شیان و توانای ئابووری و مرۆییدا، بۆیە ئێستا عێراق بریتییە لە دەوڵەتێكی ڕۆچوو لە گەندەڵی دارایی و سپیكردنەوەی پارە و بازرگانیكردن بە ماددەی هۆشبەر و خراپیی خزمەتگوزارییەكان و نەبوونی ئەمن و ئاسایش، سەرباری بڵاوبوونەوەی دیاردەی ڕفاندن و كوشتن و تیرۆركردن، كەواتە چۆن دیموكراسی دەسەپێندرێت بە سەر ئەوانەی كە هەر لە بنەڕەتەوە بڕوایان پێی نییە؟