دیداری داڤۆس یەكێكە لە دیدارە هەرە گرنگەكانی جیهان بۆ كاروباری ئابووری، شان بە شانی دیدارەكانی میونشن و ئەوانەی لە دەوڵەتانی كەنداو و جیهان دەكرێن بۆ ئابووری و ئاسایشی جیهان، لەم دیدارەی ئەم جارەی ساڵی 2022 نزیكەی (8) تەوەری گرنك باس كران، لەوانە: قەیرانی ئۆكرانیا، ئاسایشی وزە، كێشەكانی گۆڕانكاریی كەشوهەوا، ئاسایشی خۆراك، ئاسایشی پەیوەست بە كاروباری كۆچبەران و پەناهەندەیی، جگە لەوە باس لە بۆچوونەكانی ڕووسیا و چین و ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا كرا، كە زلهێزن و كاریگەرییان لەسەر ئابووری و ئاشتیی جیهانی و نێودەوڵەتی هەیە.

لە ڕاستیدا بەشداریكردنی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لەم كۆڕبەندەدا خۆی لە خاڵێك دەبینێتەوە ئەویش كۆڕبەندەكە لە بارودۆخێكی ئاڵۆز لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە دەبەسترێت، هەروەها ڕێژەی بەشداربوونی داڕێژەرانی بڕیاری سیاسی لەم كۆڕبەندەدا بەڵگەی ئەوەیە كە كاریگەری و گرنگیی هەیە، بەڕێزیان لە دیدارەكانیدا لەگەڵ زۆرینەی بەشداربووان، وەك داڕێژەرانی بڕیاری سیاسی بە تایبەتی لە كەنداو و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان و زۆر لە بەرپرسانی ئابووری و سیاسی و دەرەوە و دیپلۆماسیی جیهانی گرنگیی خۆیان هەبوو، جگە لەمەش پانێڵەكەی بەڕێزیان كە باسی لە بنیاتنانی ئاسایش لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دیدێكی نوێ كرد، لێرەدا بە پێویستی دەزانین بە فراوانییەكی دیكە باس لە تەوەرەكان بكەین:

ئەگەر باسی وزە بكەین، دەبینین ئەمە كێشەیەكە لە نێوان وڵاتانی بەرهەمهێنەر و بەكاربەری وزەدا و ڕەنگە یەكێك لە ململانێكانی داهاتوو بریتی بێت لە وزە، ئەم چەمكە ئیشكالییەتی هەیە و لەم ڕوانگەوە دەبێت بگەڕێین بە دوای دیپلۆماسییەتی وزەدا، زیاتر دیالۆگ بكرێت و سەرچاوەكانی وزە فرەچەشن بكرێن، دڵنیایی ئەوەش هەبێت كە وزە بە بەردەوامی دەڕوات، بۆیە ئەمە جۆرە مەترسییەكی تێدایە بۆ مەسەلە ئەمنییەكان، لەبەر ئەوە پێویست بە سیستم و هاوكاری و جەمسەربەندی وهاوپەیمانێتییەكی ئەمنی دەكات لە ڕووی سیاسی و ئابوورییەوە.

ئەگەر باسی مەسەلەی دووەم بكەین، قەیرانی ئۆكرانیا، ڕووسیا لە مەیداندا تووشی جەنگێكی سەخت بووە لە ڕووی سەربازییەوە، جگە لەوەی تووشی جەنگێكی دیكەش بووە لەگەڵ ڕۆژئاوا كە لایەنی دیپلۆماسی و ئابووری و میلیتارییە، بۆیە ئەم ململانێ چەكدارییە كاریگەریی زۆری هەیە لەسەر ئایندەی ئۆكرانیا، بۆچوونەكان بەو ئاراستەیەن كە ئەم وڵاتە پارچە پارچە دەبێت، بەتایبەتی كە وڵاتێكی فرە ڕەگەزییە، خوێندنەوەی گۆڕانكارییەكانی ئەم وڵاتە لە سی ساڵی ڕابردوودا ئاماژە بەوە دەكات كە چینی ئۆلیگاشی هاتە كایەوە، كە لە ئەنجامدا شۆڕشی پرتەقاڵی ڕووبەڕوویان بووەوە، تا ڕاددەیەك سیاسەت لەم دەوڵەتەدا سەرنەكەوت، جگە لەوە ڕەوتی ڕاستڕەوی و ڕەگەزپەرستی هاتە كایەوە، ئەوانەی پێیان دەگوترێت نازییەكان، یان فاشییەكانی ئۆكرانی، هەروەها مەترسیی پێكدادانی ناوخۆییش هەیە لەم وڵاتەدا و ڕەشبینی لە ئایندەی ئەم وڵاتەدا بەدی دەكرێت، ئەو ململانێیەی ڕۆژئاوا لەگەڵ ڕووسیادا، چ لەسەر بەرژەوەندییەكانیان، یان وڵاتەكە بەرەو پارچەپارچەبوون ببەن، زۆر لە بۆچوونەكان وێنەیەك بۆ قەیرانی ئۆكرانیا دەكێشن كە ململانێی ورچی ڕووسی لەگەڵ هەڵۆی ئۆكرانییە كە هەردووكیان ئاژەڵ و دڕەندەی مەترسیدارن، بۆچوونەكان بۆ ئەوە دەچن كە هەردوولا ماندوو دەبن و لە كۆتاییدا دەگەنە چارەسەرێك بۆ مەسەلەكە، هینری كیسنجەریش كە یەكێكە لە داڕێژەران و پسپۆڕانی ئاسایشی نەتەوەیی و ستراتیژی و جەنگ، ئاماژە بەوە دەكات كە پارچەیەك لە ئۆكرانیا بدرێتە ڕووسیا، كە وای بۆ دەچێت ئۆكرانیای دوای جەنگ وەك ئۆكرانیا پێش جەنگ نابێت.

ئەگەر باسی تەوەری سێیەم بكەین لەم كۆڕبەندە كە كێشەی كەشوهەوایە، گرنگە ئاماژە بە ڕاپۆرتی كۆمەڵگەی هەواڵگریی ئەمریكا لە كۆتاییەكانی ساڵی 2021 بكەین، كە گۆڕانكاریی كەشوهەوا پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی و نێودەوڵەتییەوە، ئەم گۆڕانكارییە وا دەكات لە داهاتوودا ململانێی نێودەوڵەتی سەرهەڵ بدات، دەوڵەتە پاشكەوتووەكان كێشەیان زۆر بێت، ئەم ئەندازەی جیۆلۆجییە كە لە داهاتوودا بەكار دەهێنرێت، كاریگەریی نێگەتیڤی هەیە، تەنانەت دە دەوڵەت پاڵێوراون بۆ كێشەكان، چونكە دەرئەنجامی ئەم ئاڵوگۆڕە لە كەشوهەوا كاریگەریی لەسەر خۆراك و وزە و تەندروستی هەیە و، وا دەكات شەپۆلەكانی كۆچ دەست پێ بكەن و ناوچەی جەمسەر كاریگەریی لەسەر هەیە، تەنانەت دەوڵەتانی خاوەن نەوت و پترۆڵ دەكەونە ژێر ئەم كاریگەرییەوە، ئەو دەوڵەتانەی پاڵێوراون بە پلەی یەكەم عێراق دوای ئەو، ئەفغانستان و میانمار و هیندستان و پاكستان و كۆریای باكوور و گواتیمالا و هاییتی و هیندۆراس و نیكاراگوا و كۆلۆمبیا و ناوچەی ناوەندی ئەفریقیا و وڵاتانی دەریای ناوەڕاست و زەریای هێمن تووشی ئەم كێشەیە دەبن، ئەمەش هەر سێ كیشوەری ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریكای لاتین دەگرێتەوە، كێشەكانی خۆراك و ئاو و وزە و چاودێریی تەندروستی سەرهەڵدەدەن، ئەمەش كاردەكاتە سەر سەقامگیریی ناوخۆ و ژێرخانی ئابووری، هەروەها ململانێی جیۆسیاسی دەست پێ دەكات، كێشەكانی ئاسایشی تەندروستی دێنە ئاراوە، كە دواجار كاردەكاتە سەر ئاسایشی جیهانی، ئەو ڕاپۆرتە لە كۆمەڵگەی هەواڵگریی ئەنجومەنی ئاسایشی نیشتمانیی ئەمریكاوە هاتووە، ئەم ئەنجومەنەش بریتییە لە (18) دەزگای هەواڵگری، كە ئەم ڕاپۆرتە پێشتر نهێنی بوو، بەڵام بایدن بڕیاری دا ئاشكرا بكرێت.

كێشەیەكی دیكە كە لە كۆڕبەندی ئابووریی داڤۆس باسی لێوە كرا، كێشەی ئاسایشی خۆراكە، كە ڕەوشی هەندێ دەوڵەت لە خۆراكدا باشە و هەندێكی دیكە خراپن، ئەمەش پەیوەستە بە سیاسەتی كشتوكاڵ، هەروەها بەو بابەتانەی پێویستن بۆ خۆراك، لە جیهانی ئەمڕۆدا نزیكەی یەك ملیار مرۆڤ لە (87) دەوڵەت تووشی كێشەی بەدخۆراكی بوون و دەبێ پەیوەندیی نێوان دانیشتووان و خۆراكیش چارەسەر بكرێت.

تەوەرێكی دیكە ئاسایشی تەندروستیی جیهان تووشی جەنگێكی بایۆلۆجی ڤایرۆسی بووە، كە خۆی لە نەخۆشییەكانی دوای كۆڕۆنا دەبینێتەوە، ئەوانەی ئێستا بڵاو بوونەتەوە، لەم كۆڕبەندەدا باس لە ڕۆڵی ڕێكخراوەكان لەم ڕووەوە كرا.

مەسەلەی كۆچكردن و بە سیستماتكردن، یان بە دامەزراوەییكردنی كۆچكردن، كێشەیەكی گرنگە ئەگەر بزانین 4%ی كۆی دانیشتووانی جیهان تووشی ئەم دیاردەیە بوون، ئەمانە گرنگترین تەوەرەكانن، لەوانەیە باس لە هەڵوێستی ڕووسیا لەم مەسەلەیە بكەن، چونكە ڕووسیا تووشی دۆخێكی دیپلۆماسی و سەربازی و ئابووری بووە، هەر بۆیە نەیویست لەم كۆڕبەندەدا ڕووبەڕووی ڕۆژئاوا ببێتەوە، چونكە بەرژەوەندیی نەتەوەیی خۆی هەیە، جگە لە خوێندنەوەی تایبەتیی خۆی بۆ ناوخۆ و دەرەوە، چینیش خوێندنەوەی خۆی هەیە، كێشەكانی زۆرن، سیاسەتەكانی بەرانبەر بە ڕووسیا و ژاپۆن و یەكێتیی ئەوروپا و ئەمریكا و كێشەكانی مافی مرۆڤ و گیروگرفتەكانی تایوان و بازرگانیی نێودەوڵەتی و ئەمنی لە ئاسیا و فرۆشتنی چەك.

تەوەری چین- ڕووسیا- ئێران گرنگە، ئەم تەوەرە لە كۆڕبەندەكە باس كراوە، یەكێتیی ئەوروپاش زیاتر جەخت لەسەر مەسەلەی ئۆكرانیا دەكات، چونكە دەرهاویشتەكانی ئەورووپی و ئەمریكی و ئاشتی و ئاسایشی هەرێمی و نێودەوڵەتین، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا زیاتر جەخت دەكاتە سەر پەیوەندییەكانی لەگەڵ چین كە وەك بلیمەتێكی ئابووری لە ئارادایە، ڕۆڵی جیۆستراتیژی لە مەسەلەكەدا هەیە، بایەخیش زۆر بە گۆڕانكارییەكانی كەشوهەوا دەدات.

بەشداریكردنی بەڕێز سەرۆكی حكومەت لە كۆڕبەندی داڤۆس و دیدارەكان و كۆنگرە ڕۆژنامەگەرییەكە و وتەكانی لە پانێڵەكە، هەوڵدانە بۆ ئەوەی زیاتر فۆكسی جیهان لەسەر هەرێمی كوردستان بێت، بەتایبەتی كە دەزانین هەرێمی كوردستان پێگەیەكی جیۆئابووری و جیۆستراتیژی و جیۆسیاسی هەیە و لە ناوچەیەكدایە كە كێشەو ململانێی زۆرو ئاڵۆزی تێدایە (عێراق و سووریا و توركیا و ئێران و كەنداو) و دەوڵەتانی دیكە، لەم هەلومەرجەدا هەرێمی كوردستان جۆرە سەقامگیرییەك بەخۆیەوە دەبینێت، ڕاستە مەترسیی نێوخۆیی هەیە لە مەسەلەی ڕێكخستنەوەی نێوماڵ و جیاوازی و ناكۆكیی نێوان حزبە سیاسییەكان لەسەر جۆری كێشەكان و لەگەڵ عێراق، بەڵام ئێستا هەوڵ و تەقەلای سەرۆكی هەرێمی كوردستان هەیە بۆ چارەسەركردنیان و كۆبوونەوەكانیش دەستیان پێ كردووە، مەترسییەكانی دەرەوەی هەرێمی كوردستان پەیوەستن بە دەستتێوەردانی هەرێمی، هەرێمی كوردستان دەیەوێت لەم ناوەندەدا بە سیاسەتێكی ئابووری و دیپلۆماسییەتێكی ژیرانە كار بكات، ئەویش هاندانی وەبەرهێنانە بۆ هەرێمی كوردستان، بەتایبەتی كە دەزانین هەرێم خۆی لە خۆیدا ژمارەیەكی دیارە لەسەر نەخشەی وزەی جیهانی.

بە ڕای من دوای گەڕانەوەی بەڕێز مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان، دەبێ ئەم دۆسێیانە بە وردی و بایەخەوە دیراسەت بكرێن و بدرێنە وەزارەتی پەیوەندیدار و ئەوانەی نزیكن لە داڕێژەری بڕیاری سیاسی، ڕاسپاردە و ئەنجامەكان و دكیۆمێنتەكان ڕادەستیان بكرێت، تەنانەت سەنتەرەكانی توێژینەوەی ئەكادیمی و زانكۆكان بەشدارییان پێ بكرێت، نەك هەر ئەمە، بەڵكو هی میونشن و ئەوانەیشی لە دەوڵەتانی كەنداو كراون، تاكو ماندووبوون و ئامادەیی دیپلۆماسیی بەڕێز سەرۆكی حكومەت شوێنی خۆی بگرێت، چونكە بەڕێزیان جۆرە كارێزمایەكی سیاسییان نواند لە بەشداریكردن و چالاكییەكانیدا، هەروەها لە قورسایی ئەو جانتا دیپلۆماسییەی كە بەڕێزیان بۆ ئەم دیدارە هەڵی گرتبوو، ئێستا ئێمە بەرەو قۆناغێكی دیكە دەچین لە ناوچەكە و جیهاندا، لە دەرئەنجامی ئەم بەشداربوونە دیپلۆماسییانەی سەرۆكی حكومەتی هەرێم و شاندی یاوەری لەم دیدارانەدا كە كاریگەرییان نەك هەر بۆ سەر هەرێمی كوردستان، بەڵكو بۆسەر ناوچەكە و جیهان هەیە، بۆیە ئەم بەشداریكردنە خۆی لەو خاڵانەدا دەبینێتەوە كە ئاماژەم پێ كردن، كاریگەریشیان دەبێت و ڕەنگە مەسەلەكە كاتیش بێت، واتە پێویستی بە نەختێك كات هەبێت، ئێمە زیاتر لە ڕووی دیپلۆماسییەوە ئەكتیڤتر بین، چونكە سێ بنەمای سەرەكی هەیە بۆ ئاسایشی نەتەوەییمان، بنەمای دیپلۆماسییەت و ئابووری و هێز، لە بنەمای هێز و دیپلۆماسییەتدا كار دەكرێت، ئەم دۆسێیە لە دەستی بەڕێز سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستاندایە، كە بەرنامەی كابینەكەی خۆی هەیە بۆ ئەم چوار ساڵە، كە لەوانەیە لە داهاتووشدا بەرنامەكە بۆ چارەسەركردنی سەرجەم كێشەكان درێژخایەن بێت.