كۆری زۆلی پڕۆفیسۆری یاسا و سیاسەتی ئەمنییە لە سكووڵی ماكس وێڵ لە زانكۆی سیراكیوز و، بەرپرسی بەشی توێژینەوەیە لە هەمان زانكۆ، وانەبێژ و توێژەری چەند بوارێكی گرنگە، وەك: كێشە هاوچەرخەكانی بەرپابوونی جەنگ، ڕەهەندەكانی ناكۆكی و تەنگژە جیهانییەكان و ڕۆڵی یاسای نێودەوڵەتیی مرۆیی لە ناكۆكییە جیهانییەكاندا. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە شەڕی ئێستای ڕووسیا و ئۆكرانیا و ڕەهەند و دەرهاویشتەكانی لەسەر ئاستی جیهان.

 

* پێش هەڵگیرسانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا، یان وردتر بڵێین بڕیاری ڕووسیا بۆ بەرپاكردنی شەڕ و داگیركردنی ئۆكرانیا، باس لەوە دەكرا كە چیتر پەنابردنەبەر شەڕ و پەلاماردرانی وڵاتی دیكە، ئەگەرێكی تا ڕاددەیەك دوورە، كەچی ئەوەی نەدەخوازرا ڕووی دا، ئێوە وەك شارەزا و تایبەتمەند كە توێژینەوەتان لە بواری ناكۆكی و تەنگژە و شەڕدا كردووە، چۆن لەم پرسە دەڕوانن؟

- من لەگەڵ ئەوەدا هاوڕام كە دەكرێت ئەم داگیركردنەی ڕووسیا بۆ ئۆكرانیا تا ڕاددەیەك بە حاڵەتێك لێك بدەینەوە كە زیاتر لە ڕابردوودا باو بوو، واتە بۆ ڕۆژگاری هاوچەرخ ڕووداوێكی هێندە بەربڵاو نییە و، دەكرێت وەك كردارێكی دەستدرێژیكردن و شەڕخوازی لێك بدرێتەوە، لەم ڕووەوە هیچ گومان هەڵناگرێت كە دژ و پێچەوانەی یاسای نێودەوڵەتی و دژ بە هەموو ئەو نۆرمانەیە كە ئێمە پەیڕەوییان لێ دەكەین و پێیانەوە پابەند دەبین، كە پەیوەستن بە پەیوەندیی نێوان دەوڵەتەكانەوە و لە نێو میساقی نەتەوە یەكگرتووەكاندا چەسپێندراوە لە پەیوەندی بە ڕێزگرتن لە سەربەخۆیی و سەروەری و یەكپارچەیی خاكی وڵاتان و خۆبەدوورگرتن لە پەنابردنەبەر هەڕەشەی بەكارهێنان، یان بەكارهێنانی هێز لە دژی یەكتری و دەستتێوەردان لە كاروبارە ناوخۆییەكانی وڵاتانی دیكە، لەگەڵ ئەوەشدا ئەمە هێرش و داگیركاریی ڕووسیا بۆ سەر وڵاتی ئۆكرانیا ڕووداو و پەرەسەندن و پێشهاتێك نییە كە هیچ كاتێك پێشتر ڕووی نەدابێت و بە تەواوەتی پەرەسەندنێكی بێ وێنە بێت، واتە ڕەنگە بتوانم بڵێم لە ڕۆژگاری هاوچەرخدا بە بەراورد بە سەدەی نۆزدە كەمتر بووەتەوە، بەڵام خۆ نابێت ئەوەمان لە یاد بچێت كە ڕووسیا لە ساڵی 2014دا هەرێمی كریمیای داگیر كرد و كردیە بەشێك لە وڵاتەكەی خۆی، هەروەها ئەم مەیلە شەڕخوازی و دەستدرێژیكارانەمان بەدی كرد لە ئاست جۆرجیا و ئیستۆنیا و كریمیا، كەواتە پێم وانییە بتوانین بڵێین ئەمە بێ پێشینە و بێ وێنەیە، ئەگەرچی ئەمە شكاندن و پێشێلكردنی نۆرم و ڕێساكانە. لەگەڵ هەموو ئەوانەشدا دەبێت ئەو پرسیارە بورووژێنن كە بۆچی ئەمە خاڵێكی وەرچەرخانە لە مێژوودا و، ئایا ئەو میكانیزمانەی نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چین، ئیدی لەسەر ئاستی هەرێمی بێت، یان ئاستی دەوڵەتی، بۆ دەوڵەت، یان پەیوەندییە دوو قۆڵییەكان و ئاستی نێودەوڵەتی و ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتوووەكان، بۆ مامەڵەكردن و چارەسەركردنی ئەم جۆرە تەنگژە و ناكۆكییانە، كە ئەوەی تا ئێستا بەدی دەكرێت شكستە لە گرتنەبەری ڕێكار و هەنگاوی یەكلاكەرەوە بۆ ڕاگرتنی ئەم دەستدرێژیكارییە.

* ئەی چۆن لە كاردانەوە و ڕێكارەكانی جیهانی ڕۆژئاوا، بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا دەڕوانن لە ئاست ئەم شەڕەدا، بە تایبەتی ئاشكرایە كە هەم هاوكارییە سەربازییەكانی ڕۆژئاوا بۆ ئۆكرانیا و هەم سزاكانیان بۆ سەر ڕووسیا كاریگەرییان هەبوو لەسەر ئەگەری سەركەوتنی خێرای ڕووسیا لە شەڕەكەدا، بەڵام بوونەتە هۆی درێژەكێشانی ئەم شەڕەش لە هەمان كاتدا، ئێوە چۆن لە كاریگەری و دەرهاویشتە دوورمەوداكانی ئەم شەڕە دەڕوانن لەسەر ئاستی جیهان؟

- لە ئێستادا ڕێكار و ڕێوشوێنێكی زۆر و كاریگەریی سزا و گوشاری ئابووری بەدی دەكرێت، بەڵام هەموو ئەمانە كاریگەرییان هەیە و سەرباری ئەوەش دەبێت ئێمە ئەوەمان لەبەرچاو بێت كە ئۆكرانیا وڵاتێكی گەورەی بەرهەمهێنان و هەناردەكاری گەنمە و، ڕووسیاش هەناردەكارێكی گەورەی نەوت و غازی سرووشتی و شێوەكانی دیكەی وزەیە، كە هەموو ئەمانە كاریگەریی تێكشكێنەری ئابوورییان لێ دەكەوێتەوە، بە تایبەتی لە ڕووی هەناردەكردنی گەنمی ئۆكرانیاوە، كە ئۆكرانیا بە سەبەتەی خۆراكی ناوچەكە دادەنرێت. مەبەستم ئەوەیە ئەمانە كاریگەریی وێرانكارییان لێ دەكەوێتەوە، چونكە ئەوەتا ڕێكخراوی نەتەوە یەكگرتووەكان هۆشداری دەدات و زەنگی مەترسی لێ دەدات لە بارەی قەیرانی خۆراك و نەمانی ئاسایشی خۆراكەوە، كەواتە ئەمە پەرەسەندنێكی زۆر گرنگ و نیگەرانكارە. ئەوەی پەیوەست بێت بە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئاسیای ناوەڕاستەوە، ئەوا دەبێت ئەوە لەبەرچاو بگرین كە كاریگەریی تەنگژە و قەیرانی خۆراك ئاكامی گەورەی دەبێت لەسەر ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئەوەتا لە ئێستادا ئەفغانستان دوچاری قەیرانێكی سەختی خۆراك بووەتەوە، عێراقیش بەدەر نابێت لەم كاریگەرییە، لە دەرئەنجامدا هەموو ئەمانە كاریگەریی خۆیان دەبێت لەسەر ئاسایش و سەقامگیریی نێودەوڵەتی و لەناوچوونی ئاشتی و شڵەژانی بازرگانی، ئەوانەش كاریگەریی توندی لەسەر ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەبێت.

* هەروەك ڕوونە كە هەمیشە شەڕ تێچوون و بارگرانییەكی زۆر دروست دەكات لەسەر ئەو وڵاتەی بەرپای دەكات، بەتایبەتی كە ئەگەر شەڕەكە درێژە بكێشێت، پێت وایە بۆچی ڕووسیا بڕیاری دا ڕێگەچارەیەكی لەم چەشنە بگرێتەبەر، یان بە واتایەكی دیكە، ئایا باوەڕت وایە ئەمە شەڕێكی حەتمی بوو و ڕووسیا ناچار بوو پەنای بۆ ببات؟

- سەرۆك ڤلادمیر پۆتین و بەرپرسەكانی دیكەی نێو ڕووسیا، بێ پەروا ئەوەیان دووپات دەكردەوە كە پرسەكە پەیوەستە بە بەرفراوانبوونی ناتۆوە و، نزیكبوونەوەی ناتۆیە لە سنوورەكانی وڵاتەكەیان و، سەركردەكانی وڵاتی ئۆكرانیاش هیچ پابەندبوونێكیان نەبوو بە بەرهەڵستیكردنی بوون بە ئەندام لە ناتۆدا. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم كە مایەی سەرسوڕمانە بۆ ناوەندەكانی سیاسەتی دەرەوەی وڵاتانی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كە ڕووسیا و خودی سەرۆك ڤیلادمیر پۆتین پاساو و بیانووی لەم چەشنە داتاشن بۆ شەرعییەتدان و ڕەوایەتیدان بە بڕیارەكەیان. كەواتە ڕەنگە ڕووسیا لەم ڕووەوە ڕوونكردنەوە بدات بەوەی نیگەرانییەكانی لە پەیوەندی بە بەرژەوەندییە ئەمنییەكانیەوە لەبەرچاو نەگیراوە، بەڵام هیچ كاتێك ئەمانە نابنە هۆی ئەوەی بەرگی شەرعییەت بكەین بە بەر ئەم شەڕ و داگیركاری و دەستدرێژییەدا، لێرەدا جێی خۆیەتی ئاماژە بەوە بكەین كە هەندێ لە بڕیارەكانی پێشووی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كاریگەرییان هەبووە لەو ڕووەوە، كە ئەو باوەڕەی دروست كرد، كە چیتر ئەمریكا بە چەشنی پێویست بەرپەرچی هەڕەشە و مەترسییەكان ناداتەوە، بە تایبەتی دوای كشانەوەی ئەمریكا لە وڵاتی ئەفغانستان، ئەو تێڕوانینە هاتە ئاراوە كە دەستبەرداری ئەركی سەركردایەتیكردن بووە لەم ڕووەوە، واتە ئەوەی لێرەدا دەمەوێت بیڵێم كە ئەم تێڕوانینانەی كاریگەریی خۆیان هەبوو لەسەر لێكدانەوە و تاوتوێكردنەكانی خودی سەرۆك ڤلادمیر پۆتین لە پەیوەندی بە بڕیارەكەیەوە، بۆ داگیركردن و هێرشكردنە سەر ئۆكرانیا، بەتایبەتی كە ڕووسیا داگیركارییەكەی بۆ چووە سەر لە پەیوەندی بە كریمیا، هەروەها دەستڕۆیشتووییە شەڕانگێزانەكەی لە جۆرجیا و ئیستۆنیا، لەلایەكی دیكەوە دەبێت ئەوەش لەبەرچاو بگرین كە پێشتر ڕووسیا و چین هاوبەشییەكیان لە نێوان خۆیاندا ڕاگەیاند- بە نێوی هاوبەشیی بێ سنوور- بۆ پاڵپشتیكردنی یەكتری، كە دەبێت ئەمەش كاریگەریی هەبووبێت لەسەر لێكدانەوە و حیساباتی ڕووسیا. لە ڕوانگەی هەموو ئەوانەی ئاماژەیان پێ كرا، یان با بڵێین سەرباری هەموو ئەوانەی خرانە ڕوو، ئەوا دەتوانین بڵێین ئەم بڕیارەی ڕووسیا بڕیارێكی بێ پێشینە نییە، بەڵام ئەوەی ئەم جارە هەڵكشانێكی گەورەی ئەو جۆرە كاركردن و ڕەفتارەی ڕووسیایە، هەرچۆنێك بێت ڕەنگە لە ئێستادا دوای ئەوەی ڕەوتی داگیركارییەكە بەو شێوەیە پەرەی نەسەند كە ڕووسیا خوازیاری بوو، ڕووسیا و خودی سەرۆك پۆتین دەرك بەوە بكەن كە بڕیارێكی بەپەلەیان داوە، بەتایبەتی كە دەبینین وڵاتانی وەك فنلەندا و سوید باس لە خواستی خۆیان دەكەن بۆ ئەوەی ببنە ئەندامی ناتۆ، كە ئەمەش بەو مانایە دێت كە هەوڵەكەی ڕووسیا دەرئەنجام و ئاماكامی پێچەوانەی لێ كەوتەوە، چونكە نیگەرانیی سەرەكیی پۆتین پەیوەست بوو بەوەی دەوڵەتانی دراوسێی هەوڵی ئەوە بدەن بچنە نێو ڕێكخراوی ناتۆ و، ڕووسیا ئەمەی وەك هەڕەشەیەكی ئەمنی بۆ سەر وڵاتەكەی لێكداوەتەوە، بەڵام ئێستا ئەوەتا ئەو دەرئەنجامە بەدەست دەهێنێت كە دەیوست خۆی لێ لابدات و خۆی لێ بەدوور بگرێت، واتە ڕەنگە بتوانین بڵێین سەرجەم داگیركارییەكانی دەرئەنجامی پێچەوانەیان لێ دەكەوێتەوە، بەڵام لە پەیوەندی بەم شەڕەی ئێستاوە، ئەوا دەتوانین بڵێین ڕەوتی داگیركاریییەكە تەواو پێچەوانەی ئەو چاوەڕوانی و پێشبینی و خواستانە بوو كە سەرۆك پۆتین هەوڵی بەدەستهێنانی دەدا، چونكە ئەو لە بنەڕەتدا ئامانجی ئەوە بوو كە ئۆكرانیا پاشگەز بكاتەوە لەوەی بە ئاراستەی ئەوروپادا هەنگاو هەڵبگرێت، كەچی ئێستا وڵاتانی دیكە دەقاودەق ئەم هەنگاوە دەنێن.