كارەبا بە یەكێك لەو سێكتەرە گرنگانە دادەنرێت كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیی بە ژیانی هەموو تاكێكی ناو كۆمەڵگە و باروبژێوی هاووڵاتیان و ئابووریی هەرێمەوە هەیە، ئەم سێكتەرە ژیارییە لە كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا وێڕای قەیرانی دارایی و كۆرۆنا، بەڵام لەلایەن وەزارەتی كارەباوە هەنگاوی گەورە و پراكتیكی نراوە بۆ بونیاتنانی ژێرخانی كارەبا و بەرەوپێشچوونی سێكتەرە جیاجیاكانی (بەرهەمهێنان- گواستنەوە- دابەشكردن)، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم سێكتەرانە و پڕۆژە و هەنگاوەكانی وەزارەتی كارەبا بۆ باشكردنی دۆخی كارەبا، گۆڤاری گوڵان دیدارێكی لەگەڵ كەمال محەمەد ساڵح وەزیری كارەبای حكومەتی هەرێمی كوردستان ساز دا.

 

* بەو پێیەی ئێوە شارەزایی و ئەزموونتان لە بواری كارەبادا هەیە، سەرەتا دەكرێت بزانین لەم كابینەیەدا چی لەم كەرتە گرینگەدا ئەنجام دراوە؟

- خۆشحاڵم كە بە پوختی و كورتی باسی گرنگترین كار و پڕۆژە و چالاكییەكانی وەزارەتی كارەبا بكەم، كە لەم كابینەیەدا بە پاڵپشتیی جەنابی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان و ستافەكەی لە ئەنجومەنی وەزیران و، بە ماندوویی نەناسیی فەرمانبەرانی كارەبا ئەنجام دراوە:

لە بواری بەرهەمهێنانی كارەبا توانیومانە 615 مێگاوات كارەبا زیاد بكەین و بە سەركەوتوویی وێستگەی هەڵمیی 300 مێگاواتی خەبات بەگەڕ بخەین كە دۆستی ژینگەیە، سوودوەرگرتن لە گازی بەفیڕۆچووی كێڵگەی گەرمیان بە توانای 165 مێگاوات كارەبا دەستكەوتێكی دیكەی وەزارەت بووە، ئەمە جگە لە چەندین پڕۆژەی دیكە كە لە بواری جێبەجێكردندان، وەك: وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە ڕێگەی وزەی خۆر بە توانای 75 مێگاوات و، وێستگەی دێرەلۆك بە توانای 37 مێگاوات كە لە ناوەڕاستی ئەمساڵدا یەكەیەكی ئەو وێستگەیە دەكرێتەوە، هەروەها بەگەڕخستنی وێستگەی كارەبای تاسڵووجە بە توانای 51 مێگاوات كارەبا، كە لە كۆتاییەكانی مانگی 5ی ئەمساڵ ئیشی پێ دەكرێت، ئەگەر بەراوردێك بكەین لە دەستپێكی كابینەكەدا كە توانای بەرهەمهێنانمان 2683 مێگاوات كارەبا بووە، لەگەڵ ئێستادا لە چوار مانگی ئەمساڵی 2022 كە توانای بەرهەمهێنانمان گەیاندووەتە 3321 مێگاوات كارەبا، ئەوا جیاوازییەكە بە ڕوونی دەبینین، بە سوپاسەوە سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە سەرەتای مانگی چواری ئەمساڵدا بڕی 75 ملیۆن دۆلاری وەكو شایستە داراییەكانی كۆمپانیاكانی بەرهەمهێنانی كارەبا خەرج كرد، بەمەش كاری سیانە و چاكسازیی یەكەكانی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا لە زۆربەی وێستگەكاندا ئەنجام دران، كە بۆ خۆئامادەكردن بۆ وەزری گەرمای ئەمساڵ زۆر پێویستن. بە شێوەیەكی گشتی توانای بەرهەمهێنانی كارەبامان گەیاندووەتە 7052 مێگاوات و بە تەواوبوونی وێستگەكانی دیكەی هایدرۆپاوەر و وزەی خۆر و زیادكردنی توانای وێستگە گازییەكان، ئەم توانایە زۆر بەرزتر دەبێتەوە. لە كەرتی گواستنەوە و دابەشكردنی كارەباشدا هەنگاوی گەورە نراوە، كە ڕۆڵی هەبووە لە باشكردنی ژێرخانی كارەبادا، ئێمە لەم كابینەیەدا تۆڕی كارەبای پارێزگای دهۆكمان بەستەوە بە تۆڕی كارەبای نیشتمانیی كوردستانەوە، لە هێڵێكەوە بۆ دوو هێڵی پاڵەپەستۆی بەرز كارەبای سۆرانمان بەهێزتر كردووە و، دوو هێڵی گەورەی پاڵەپەستۆی بەرزی بازیان- ڕانیە و تانجەڕۆ- سەیدسادق- هەڵەبجە ڕێژەیەكی زۆری تەواو بووە، ئەمە جگە لەوەی وەزارەتی كارەبا توانی بە دەیان وێستگەی كارەبای گەورە و مۆبایل لە سەرانسەری هەرێمی كوردستان دامەزرێنێت، كە تەنیا لە پارێزگای هەولێر زیاتر لە 16 وێستگەی دابەشكردنی كارەبا و وێستگەی مۆبایلمان دامەزراندووە، لە ساڵی 2004 تەنیا 21 وێستگەی مۆبایلمان هەبوو، بەڵام ئێستا ئەو ژمارەیە بووەتە 131 وێستگەی مۆبایل، لە كەرتی دابەشكردنی كارەبا لەگەڵ فراوانبوونی شاروشارۆچكەكانی كوردستان، بە دەیان هەزار كیلۆمەتر تۆڕی كارەبامان گەیاندووەتە گەڕەك و ناوچە ئاوەدانكراوەكان، لە هەمووشی گرنگتر لەم نزیكانەدا بە سەركەوتوویی توانرا پڕۆژەی پێوەری زیرەك دابمەزرێنین.

* باسی بەرهەمهێنانی كارەبات كرد بە وزە نوێبووەكان، كە وێڕای ئەوەی دۆستی ژینگەیە، لە بەرهەمهێنانی كارەباشدا تێچوویەكی كەمتری دەوێت، لەم بارەیەوە چی كراوە؟

- بەرهەمهێنانی كارەبا بە وزە نوێبووەكان هەنگاوێكی گرنگی كابینەی نۆیەمی حكومەتی هەرێمی كوردستانە، بەوەی ڕوو لەو وێستگانە بكەین كە دۆستی ژینگەن و بە وزە نوێبووەكان دادەنرێن، لە ئێستادا ژمارەیەك لەو وێستگانەی كارەبا كە دۆستی ژینگەن لە كاردان، لەوانە 500 مێگاوات كۆمبایندسایكلی وێستگەی ماس لە هەولێر و 500 مێگاوات كۆمبایند سایكلی وێستگەی ماس لە سلێمانی و 165 مێگاوات كارەبای وێستگەی گازی بەفیڕۆچووی كێڵگەی نەوتی گەرمیان و، بەشێكی 400 مێگاواتی وێستگەی هایدرۆپاوەری دووكان و، بەشێكی 249 مێگاواتی وێستگەی هایدرۆپاوەری دەربەندیخان، كە بەداخەوە ئەم دوو وێستگە كارۆئاوییە بە هۆی نەبوونی ئاوەوە تەنیا 57 مێگاوات كارەبای لێ بەرهەم دەهێنرێت، ئەمە وێڕای بەرهەمهێنانی كارەبا بە ڕێگەی كارۆئاوی كە بە وێستگەكانی وزەی كێنێتیك لە زاخۆ و سۆران و ڕاپەرین و گەرمیان بە توانای 300 مێگاوات، لە ڕووی بەرهەمهێنانی كارەباش بە وزەی خۆر، سێ وێستگەی كارەبا بە توانای 75 مێگاوات كارەبا لە پارێزگا هەولێر و سلێمانی و دهۆك، هەروەها وێستگەی بازیان بە توانای 500 مێگاوات و وێستگەی 29 مێگاواتی دهۆك و چەند وێستگەیەكی دیكە لە ئەمساڵدا تەواو دەبن، بەمەش دوای تەواوبوونی سەرجەم ئەم پڕۆژانە كە شەش پرۆژەی نوێی بەرهەمهێنانن بە توانای 676 مێگاوات كارەبا زیاد دەبێت و توانای بەرهەمهێنانی كارەبا لە هەرێمی كوردستان زۆر زیاد دەبێت، كە تەنیا ئەو وێستگانەی دۆستی ژینگەن تواناكەیان دەگاتە 3525 مێگاوات كارەبا.

وەزارەتی كارەبا گرنگییەكی زۆری بە وزە نوێبووەكان داوە و چەندین تەندەر و گرێبەست ئامادەكرداوە و هەندێكیان چوونەتە قۆناغی جێبەجێكردنەوە، تەنانەت لە یاسای نوێی وەزارەتی كارەبادا بڕگەی سوودوەرگرتن لە وزە نوێبووەكان جێگای كراوەتەوە و پاڵپشتی كەرتی تایبەتیش دەكەین تا لە بواری وزە نوێبووەكاندا وەبەرهێنان بكەن.

* گۆڕینی سووتەمەنیی وێستگەكانی كارەبا لە گازوایلەوە بۆ گازی سرووشتی تا چەند سوودی بۆ كەمكردنەوەی تێچوون و خەرجییەكانی حكومەت هەبووە؟

- زۆربەی هەرە زۆری یەكەكانی بەرهەمهێنانی كارەبامان لە گازوایلەوە (كە تێچوونێكی زۆری هەبوو) گۆڕی بۆ بەكارهێنانی گازی سرووشتی، بەمەش بوددجەیەكی زۆرمان لە كەمكردنەوەی خەرجییەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا بۆ گەڕایەوە، نرخی تێچوونی یەكەی كارەبامان كەم كردووەتەوە، لە كاتێكدا لە ساڵی 2018 تێچوونی یەكەیەك بە دینار 128 دینار بوو، لە ساڵی 2020 توانیمان تێچوونەكەی بەدینار بۆ 71 دینار كەم بكەینەوە، ئەمەش هاوكاتە لەگەڵ كەمكردنەوەی بەفیڕۆدانی كارەبا لە 45% بۆ 34% بۆ ئەوەی بتوانین تەواوی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا و یەكەكانی بخەینەكار، لە دانوستان و گفتوگۆداین لەگەڵ وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان، بۆ بەرزكردنەوەی توانای دابینكردنی گازی سرووشتیی زیاتر، بە تایبەتی ڕاكێشانی بۆڕیی گاز بۆ وێستگەی كارەبای دهۆك، هەروەها چاوخشاندنەوەمان بە سەرجەم گرێبەستەكانی كڕینی وزەی كارەبا لە وەبەرهێنەكان كردووە. بە هەموو ئەو پێداچوونەوە و هەمواركردنەی گرێبەستەكانی كڕینی كارەبا، پارەیەكی زۆرمان بۆ گەنجینەی حكومەت گەڕاندووەتەوە، بۆ نموونە: بۆ هەر مێگاواتێك كارەبا لە كۆمباین سایكڵ 18 دۆلار هاتە خوارەوە، پێداچوونەوە بە زۆر بڕگەی دیكە كراوە، لەوانە پێشتر حكومەت ئیلتیزاماتی قەرەبووكردنەوەی كارنەكردنی یەكەكانی لەسەر بوو، ئەوە زۆر كەم كرایەوە، بەرهەمهێنانی كارەباش لە وێستگەی خەبات تێچوونێكی زۆر كەمی هەیە.

هەر سەبارەت بە گرنگیی گاز لە ڕووی كەمیی تێچوون و ژینگەوە، ئێمە لە وێستگەكانی (هەولێر و چەمچەماڵ و خۆرمەڵە و دهۆك و بازیان) 34 یەكەی بەرهەمهێنانی كارەبامان هەیە، ئەو بڕە گازەی لە بەردەستدایە توانای ئیشپێكردنی 22 یەكەی هەیە، واتا 12 یەكەی بەرهەمهێنان بە توانای زیاتر لە1500 مێگاوات حازرن، بەڵام لەبەر نەبوونی گازی پێویست كار ناكەن.

* پێوەری زیرەك تا چەند گرفتەكانی بارزۆری و سەرپێچیی لەسەر تۆڕی كارەبای نیشتمانی چارەسەر كردووە و، بۆچی لە هەندێك شوێن ڕێگری لە بەستنی پێوەری زیرەك كرا؟

- ئەگەر پێوەری زیرەك نەبووایە ئێستا لەگەڵ هەڵكشانی خواست و فراوانبوونی شاروشارۆچكەكان و دامەزراندنی ئەو هەموو كارگە و ناوچە پیشەسازی و كشتوكاڵی و، دروستكردنی دەیان یەكەی نیشتەجێبوونی وەبەرهێنانەدا، بارودۆخمان زۆر خراپ دەبوو، سووتانی محاویلە و سەرە محاویلە و كوژانەوە و پچڕانی كارەبا زۆر كەم بووەتەوە، تا ئەمڕۆ زیاتر لە 1.240.000 پێوەری زیرەك كە دەگاتە لە 87%ی پرۆژەكە تەواو بووە، پێوەری زیرەك ونبوونی وزەی كارەبای كەم كردووەتەوە و سەرپێچیەكانی دەستنیشان كردووە و، تیمەكانی نەهێشتنی سەرپێچیەكانیش بەردەوامن لە سزادانی ئەوانەی سەرپێچی دەكەن، ئەو پڕۆژەیە بە بێ بەرامبەر بۆ هاووڵاتیان دانرا، واتا پارەی پێوەرەكەش وەرنەگیرا لە هاووڵاتیان و دادپەروەریی بە دابەشكردنی كارەبا داوە، لە ڕێگەی ئەم پرۆژەیەوە پسوولەی كارەبامان ڕێك خستووەتەوە و توانیومانە مانگانە پسوولە بگەیەنینە هاوبەشانی كارەبا و، سایتی پسوولەمان بۆ هاوبەشانی كارەبا دانا، ئێمە لە سایەی پێوەری زیرەكەوە بە دەیان هەزار سەرپێچیمان بڕیوە و لە داهاتووشدا چەندین كوالێتی دیكەی ئەم پێوەرە دەخەینە كار. پڕۆژەكە لە بەڕێوەبردنی سیستەمی كارەبا و كۆنتڕۆڵكردن و دابەزینی بارزۆری بە سەر فیدەر و محاویلە و تۆڕی كارەبا ڕۆڵێكی بەرچاوی هەیە، بە تەواوبوونی پڕۆژەكەش دەتوانین بە شێوەیەكی دادپەروەرانەتر خزمەتگوزاری پێشكەشی هاوبەشانی كارەبا بكەین. هاووڵاتیان پێویستە ئەو ڕاستییە بزانن لە ساڵی 2018 كاتێك بە تێكڕا 14:10 كارەبا درا ئەو كات ژمارەی هاوبەشانی كارەبا 1،448،289 بووە، لەم سێ ساڵ و نیوەدا ئەم ژمارەیە بەرزبووەتەوە بۆ 1،770،503، كە لە چوار مانگی ئەمساڵدا كە شەپۆلێكی سەرما ڕووی لە هەرێم و ناوچەكە كرد، توانرا 13:39 مێگاوات كارەبا بە تێكڕا بدرێت و لە مانگی چوار 18 كاتژمێر و لە مانگی پێنج ئەم ژمارەیە دەمێنێت و هەموو هەوڵیش دەدەین بۆ مانگەكانی هاوینی ئەمساڵ بە پێی ئەو توانایەی لە بەردەستماندایە، كاتژمێری زیاتری كارەبا بە هاووڵاتیان بدەین، بەمەش وێڕای بەرزبوونەوەی توانای بەرهەمهێنان، بەڵام خواستیش بە شێوەیەكی پێوانەیی ڕووی لە هەڵكشان كردووە، بەتایبەتی لەگەڵ فراوانبوونی شاروشارۆچكە و، زیادبوونی ژمارەی پڕۆژەكان، خۆ ئەگەر پێوەری زیرەك نەبووایە هەرگیز نەدەتوانرا كۆنتڕۆڵی بارودۆخەكە بكرێت، كەمكردنەوەی پێدانی كارەبا لە 40 ئەمپێڕەوە بۆ 30 ئەمپێڕ سوودێكی یەكجار زۆری هەبوو.

بە شێوەیەكی گشتی باشبوونی ڕەوشی كارەبا پەیوەندیی بە كۆمەڵێك فاكتەرەوە هەیە، لەوانە بوونی بوددجەی پێویست و پێدانی شایستە داراییەكانی كۆمپانیاكان و، بوونی سووتەمەنیی پێویست و كەمئاوی لە هەردوو بەنداوی دووكان و دەربەندیخان و، بەرزبوونەوەی خواست بە شێوەیەكی زۆر خێرا و بڕینی سەرپێچیەكان، وا بڕیارە وەكو پلانی وەزارەتی سامانە سرووشتییەكان لە ساڵی 2023 دا بەرهەمهێنانی گاز بە بڕی 200 پێ سێجا زیاد بكرێت، بەمەش دەتوانین 1000 مێگاوات كارەبای دیكە بەرهەم بهێنین، ئەوەی بۆ چارەسەركردنی گرفتی كارەبا گرنگە بەگەڕخستنی وێستگەی گازی دهۆكە، ئەگەر بۆڕیی گازی بۆ ڕابكێشرێت، دەتوانین 1000 مێگاوات كارەبای ئەو وێستگەیە بەرهەم بهێنین.