ستیفن زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتی لە زانكۆی سان فرانسێسكۆ بۆ گوڵان: پوتن پێی وابوو ئۆكرانیایەكی دیموكراتی هەڕەشەیە بۆ سەر دەسەڵاتەكەی
ستیفن زونێس پڕۆفیسۆری سیاسەت و دیراساتی نێودەوڵەتییە لە بەشی زانستی سیاسی لە زانكۆی سان فرانسێسكۆ و، ڕێكخەری پڕۆگرامی دیراساتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستە لە هەمان زانكۆ. پڕۆفیسۆر زونێس ڕاوێژكاری باڵای شرۆڤەكاری سیاسەتی دەرەوەیە لە ئەنیستیۆتی دیراساتی سیاسی، شارەزا و تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، سیاسەتی سەربازیی ئەمریكا، ناكۆكیی نێودەوڵەتی و یاسای نێودەوڵەتی، سیاسەتی ئاشتی و ناكۆكی، سیاسەت و حكومەت لە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بۆ تاوتوێكردن و شرۆڤەكردنی چەند پرسێكی گەرمی سەر گۆڕەپانی جیهانی و لە نێویاندا شەڕی بەردەوامی ڕووسیا و ئۆكرانیا و چەند پرسێكی پەیوەست بەم بوارە، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجام دا.
* هەروەك ئاشكرایە لە ئێستادا ناتوانرێت بگوترێت كە ئاسۆی كۆتاییهاتن و یەكلابوونەوەی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا دیارە، بە شێوەیەكی گشتی ئێوە چۆن لەم شەڕە و لە بڕیاری پەنابردن بۆ بەرپاكردنی ئەم شەڕە دەڕوانن و، پێت وایە بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا دەڕوات؟
- هیچ گومان هەڵناگرێت كە بڕیاری وڵاتی ڕووسیا بە سەرۆكایەتیی ڤلادمیر پوتن بۆ داگیركردنی ئۆكرانیا، دژ و پێچەوانەیە لەگەڵ بنەما بنەڕەتییەكانی یاسای نێودەوڵەتیدا و، لەبەر ئەوەی ڕووسیا لە ڕووی مێژووییەوە دوچاری داگیركاری بووەتەوە لەلایەن ڕۆژئاواوە، ئەوا نیگەرانییەكی تایبەتی هەبوو لە بارەی بەرفراوانبوونی ناتۆ بە ئاراستەی ڕۆژهەڵاتدا، بە چەشنێك هەندێ لە شرۆڤەكاران پێیان وابوو ئەم هەوڵ و هەنگاوەی ناتۆ مایەی ورووژاندنی ڕووسیا بوو، هیچ پاساوێكیشی نەبوو، ئەمە لە پاڵ ڕەتكردنەوەی وەرگرتنی هەڵوێستی بێلایەنی لە لایەن ئۆكرانیانەوە. هەرچۆنێك بێت، بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەی سەرۆكی ڕووسیا (ڤلادمیر پوتن) هەمیشە ئەوەی دووپات دەكردەوە كە ئۆكرانیا گەلێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری نییە و، مافی ئەوەی نییە دەوڵەتی تایبەت بە خۆی هەبێت و، بە ڕەچاوكردنی ئەو توندوتیژی و زەبروزەنگەی ڕووسیا لەم شەڕە و لە داگیركردنی ئۆكرانیادا بەكاری دەهێنێت، ئەوا ڕەنگە بتوانین بڵێین بارودۆخەكە هەر چۆنێك بووایە ئەوا ڕووسیا لە كۆتاییدا پەنای بۆ داگیركردنی ئۆكرانیا دەبرد، هەروەها لێرەدا نابێت ئەو دووڕویی و دوو پێوانەییە نادیدە بگرین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و وڵاتانی ڕۆژئاوا لە ئاستی شەڕی ڕووسیا و ئۆكراینا گرتوویانەتەبەر.
* باشە ئێوە پێتان وایە ڕووسیا یاسای نێودەوڵەتی پێشێل كردووە و ویلایەتە یەگگرتووەكانی ئەمریكا و ڕۆژئاوا بە گشتی هەڵوێستی دووڕووویانەیان گرتووەتەبەر، ئایا دەكرێت ڕوونكردنەوە و شرۆڤەی زیاتر لەسەر ئەم هەڵوێستەی ئەمریكا بخەنەڕوو؟
- بەڵێ، دەكرێت لەم ڕووەوە ئاماژە بە نموونەیەك بكەین، ئەویش ئەوەیە كە سەرۆكی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەوەدا ڕاستە كە دەڵێت: نابێت هیچ وڵاتێك تاكلایەنە هەڵسێت بە گۆڕینی ئەو سنوورانەی لەسەر ئاستی نێودەوڵەتی ددانپێدانراون و، نابێت هیچ وڵاتێك لە ڕێی بەكارهێنانی هێزەوە هەوڵی بەرفراوانكردنی سنوورەكانی بدات، بەڵام دەبینین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا تاكە وڵاتە لە جیهاندا كە بە فەرمی دادن دەنێت بە سەروەریی ئیسرائیل بە سەر بەرزاییەكانی جۆلاندا، كە ئیسرائیل كردوویەتی بە بەشێك لە خاكی خۆی، هەروەها ئەمریكا تاكە وڵاتە كە ددان دەنێت بە ڕەوایەتیی بڕیاری ناشەرعیی مەغریبدا بۆ ئەوەی سەحرای ڕۆژئاوا بكاتە بەشێك لە وڵاتی خۆی. هەروەها پێشوازیكردنی ڕۆژئاوا و ئەمریكا لە پەنابەرانی ئۆكرانیا جێی سەرنج و هەڵوێستە لەسەركردنە، ئەگەر بەراوردی بكەین بەو دژایەتییەی كە بۆ پەنابەرانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و ئەفریقیا دەكرێت، هەروەها ناڕەزایەتی و بەرهەڵستییان بۆ كوژرانی خەڵكی مەدەنیی ئۆكرانیا لەلایەن ڕووسیاوە، پێچەوانەی پاساوهێنانەوەیانە (ئەگەر نەڵێین پاڵپشتی تەواو)ی ڕۆژئاوایە لە كردەوە جەنگییەكانی ئیسرائیل و سعودیە دژی خەڵكانی مەدەنی لە كەرتی غەززە و لە وڵاتی یەمەن.
* بە تێڕوانینی ئێوە هۆكاری هەڵگیرسانی ئەم شەڕە كاولكارە چی بوو، ئایا نەدەكرا پەنا بۆ ڕێگەچارەی دیكە ببردرایە بۆ ڕەواندنەوەی نیگەرانییەكان و بۆ هێوركردنەوەی بارگرژییەكان و بۆ بەرگرتن بە هەڵكشانی دۆخەكە و هەڵگیرسانی شەڕەكە؟
- ئێمە دەبێت لەم ڕوانگەیەوە لەم پرسە بڕوانین كە سەرۆك ڤلادمیر پوتن پێی وا بوو ئۆكرانیا دەبێتە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا و زیاتر و زیاتر هاوشێوەی دەوڵەتێكی ڕۆژئاوایی لیبڕاڵ دیموكراسی دەردەكەوت و بەرەوپێش دەچوو، بە لەبەرچاوگرتنی ڕایەڵە و پەیوەندییە مێژوویی و كولتورییەكانی ڕووسیا لەگەڵ ئۆكرانییەكاندا، ئەوا ڕەنگە ئەو تەوژم و ئاراستەیە لە نێو گەلی ڕووسیاشدا درووست ببوایە كە دەبێت ڕووسیاش بە هەمان ئاقاری پەرەسەندن و بەرەوپێشچووندا بڕوات. بە دەربڕینێكی دیكە هەڕەشەی ئۆكرانیا لەسەر ڕووسیا ئەوە بوو كە مۆدێلێكی باش بوو، ئەگەر ئەمە زیاتر ڕوون بكەمەوە، ئەوا دەتوانم بڵێم لەبەر ئەوەی سەرۆك پوتن دەیویست زیاتر جڵەوی دەسەڵاتە خۆسەپێنییەكەی بچەسپێنێت، بوونی وڵاتێك، یان نموونە و ئەزمونێكی لیبڕاڵ دیموكراتیی سەركەوتووی بە هەڕەشە بۆ سەر خەون و پڕۆژە و پلانەكەی خۆی دەبینی، هەروەها نابێت ئەوەش لە یاد بكەین كە سەرۆك پوتن پێی وابوو سوپاكەی دەتوانێت بە خێرایی و لە ماوەیەكی كەمدا ئۆكرانیا تێك بشكێنێت، بە واتایەكی دیكە پێ وابوو ئەمە شەڕێكی كورتخایەن دەبێت و لە كۆتاییەكەشدا ڕووسیا بە سەركەوتوویی لەو شەڕە دەردەچێت، بەڵام وەك ڕوونە ڕەوتی بەرەوپێشچوونی شەڕەكە بەم شێوەیە نەبوو.
* كەواتە ئێوە هاوڕان لەگەڵ ئەو شرۆڤەكارانەی كە پێیان وایە ڕووسیا و خودی سەرۆكی ئەو وڵاتە بە هەڵەداچوون لە پێشبینییەكانیاندا، بۆ ڕەوتی پەرەسەندن و هەڵكشان و بگرە دەرئەنجامی شەڕەكەش؟
- بەڵێ، ئەمە تا ئەندازەیەكی زۆر ڕاستە، چونكە دەكرێت لەم ڕووەوە بڵێین كە ڕووسیا پلانی شەڕێكی درێژخایەنی نەبوو، بە تایبەتی لە پەیوەندی بە دەستەبەركردنی هێڵی پشتیوانی بۆ سوپاكەی و دابینكردنی پێداویستی و تەقەمەنییەكان، ئەمە سەرباری ئەو قوربانییانەی لە سوپاكەی كەوتوون، بە تایبەتی ژمارەی ژەنەڕاڵە كوژراوەكانی، كە لە شەڕی هاوچەرخدا حاڵەتێكی زۆر دەگمەنە ئەو ژمارە زۆرەی ژەنەڕاڵ لە سوپایەك بكوژرێت، دواتر دەبێت ئێمە پرسی پەیوەست بە گیانی بەرەنگاربوون و ورەبەرزییش لە یاد نەكەین، بۆ نموونە لە نێو كورددا پێشمەرگە ورەیەكی بەرزتری هەبوو لە بەرامبەر سوپایەكی پڕ چەكتر لە خۆی و سوپای لە خۆی بەهێزتری تێكشكاندووە، لەبەر ئەوەی دۆزەكەی پشتیوانییەكی جەماوەریی نێو گەلەكەی هەبووە، مەبەستم لێرەدا ئەوەیە بڵێم كە ئەمە حاڵەتەكەیە لە پەیوەندی بە ئۆكرانییەكانەوە، كە ئۆكرانییەكان ئێستا شەڕی ڕزگاریی نەتەوەیی دەكەن، لە كاتێكدا ڕووسەكان ئەو ورە و پاڵنەرەییان نییە بۆ ئەوەی شەڕ بكەن و فیداكاری بۆ دۆز و بۆ كێشەیەك بكەن كە پشتیوانیی گەلی لەگەڵدا بێت.
* چۆن لە كاردانەوە و هەوڵەكانی ڕۆژئاوا بە گشتی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بەتایبەتی دەڕوانیت بۆ پشتیوانیكردنی ئۆكرانیا و بۆ بەرگرتن، یان ڕێگریكردن لە بەدیهاتنی خەون و پلانەكەی ڕووسیا، بۆ ئەوەی ئۆكرانیا وەك دەوڵەتێكی سەربەخۆ و خاوەن سەروەری نەمێنێت؟
- ئاشكرایە تا ئێستا هەوڵ و كۆششەكانی وڵاتانی ئەوروپا و ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا، بە دیاریكراوی لە گرتنەبەری ڕێكار و سزا ئابووری و داراییەكاندا دژی ڕووسیا چڕ بوونەتەوە، كە بە دڵنیاییەوە ئەم سزا و ڕێكارانە تا ئاست و ئەندازەیەك سەركەوتوو بوون و، لە هەمان كاتدا پەیامێك بوون كە ڕووسیا زیاتر و زیاتر بەرەو گۆشەگیربوون دەچێت لە نێو كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا. بەڵام كێشەكە ئەوەیە كە ئەو چینە دەوڵەمەندەی (ئەوانەی لە دەسەڵاتەوە نزیكن) كە سزا دراون و پارەكانیان سڕكراوە، هێندەی ئەوەی ئەم كەسانە پشت بە پوتن دەبەستن، هێندەی ئەوە پوتن پشت بەوان نابەستێت، بە واتایەكی دیكە، ئەم كەسانەی زیاد لە سنووری خۆیان دەوڵەمەند بوون، لەبەر ئەوە ئەو دەرفەت و ئیمتیازاتانەی لەلایەن حكومەتی ڕووسیاوە پێیان دراوە، بە چەشنێكە ئەگەر بێت و بەرهەڵستیی حكومەت بكەن، ئەوا هەموو شتێك لەدەست دەدەن و، ڕەنگە بخرێنە زیندانیشەوە. لێرەدا مەبەستم ئەوەیە بڵێم نابێت چاوەڕێ و پێشبینیی ئەوە بكەین كە سزاكان ببنە هۆی ئەوەی خەڵكانێك لە نێو ڕووسیادا دژی حكومەت و دەسەڵاتی پوتن بوەستنەوە، بەلای كەمەوە لە ئایندەیەكی نزیكدا. هەرچۆنێك بێت، نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە سەپاندنی سزای ئابووری و دارایی بەسەر هەر وڵاتێكدا، بۆی هەیە هەر دوو دەرئەنجامەكەی لێ بكەوێتەوە، واتە یا ئەوەتا ببێتە هۆی ئەوەی خەڵكی تووڕە و ناڕازی بكات، بە چەشنێك كە دەست بدەنە دژایەتی و بەرهەڵستیی حكومەت، یان ئەوەتا خەڵكی هاوسۆزییان زیاتر بێت بۆ حكومەت، یان با بڵێین پتر هەستی ناسیۆنالیستییان لا تۆخ دەبێتەوە.
