پەیوەندییەكی دیالیكتیكی لە نێوان ڕیفراندۆم و سەربەخۆییدا هەیە، ئەگەر سەرەتا لە ڕیفراندۆمەوە دەست پێ بكەین، بە یەكێك لە میكانیزمە یاسایی و سیاسییەكان هەژمار دەكرێت، جۆرەكانیشی زۆرن، بۆ نموونە ڕیفراندۆمی دەستووری لەسەر پرۆژەی دانانی دەستوور و پەسەندكردنی، یان هەمواركردنی، هەروەها ڕیفراندۆمی یاسایی بە مەبەستی بەشداریی هاووڵاتیان لە یاساكاندا، بەڵام گرنگترین ڕیفراندۆم ڕیفراندۆمی سیاسییە، كە بریتییە لە وەرگرتنی ڕای گەل لە بڕیارێكی سیاسیی تایبەتی ناسنوورداردا، وەك ڕیفراندۆمی چارەی خۆنووسین، ڕیفراندۆمی دەستنیشانكردنی شێوازی فەرمانڕەوایی سیاسی، ڕیفراندۆمی بەئەندامبوون لە ڕێكخراوێك، یان پەیماننامەیەكی نێودەوڵەتی، یان هەرێمی، ڕیفراندۆمی پەیوەست بە یاسایە داراییەكان، ئەمانەی كە ئاماژەم پێ كردن، بنەمای سەرەكیی بنەڕەتیی یاسایین بۆ مەسەلەی ڕیفراندۆم.

ڕاستییەكەی بۆ بابەتی ڕیفراندۆم، پێویستە كار بكرێت لەسەر ئەوەی كە جارێكی دیكە گرووپێكی پسپۆڕی خاوەن ئەزموونی سیاسی و ئابووری و سیاسی، بە بەشداریی پسپۆڕانی نێودەوڵەتی پێك بهێنرێت، هەروەها خوێندنەوە بۆ هەموو سیناریۆ و ئەگەرەكان بكرێت بە بەرنامە و پڕۆژەیەكی زیندوو و ستراتیژی و ئایندەیی، چونكە ئەگەر سەیری كوردستانی ئەمڕۆ بكەین، دیارە لەگەڵ كوردستانی پێشتر جودایە، كوردستانی ئەمڕۆ گۆڕەپانی بەرژەوەندییە ئابووری و سەربازی و سیاسی و ستراتیژی و هەرێمی و نێودەوڵەتییەكانە، كوردستان ئەمڕۆ پێگەیەكی جیۆپۆلێتیك و جیۆستراتیجی و جیۆ ئابووریی گرنگی هەیە لە هاوكێشەكانی هەرێمی و نێودەوڵەتیدا، دامەزراوەكان تا ڕاددەیەك ئەزموونیان هەیە، هاوكات هەرێم سەركەوتوو بووە نەك تەنیا لە باری ئاساییدا، بەڵكو لە كاتی قەیرانەكانیدشدا، لە ڕاستیدا هەڵەیە ئەگەر بڵێین ڕیفراندۆم تەنیا مەسەلەیەكی نێوخۆیی و عێراقییە، بەڵكو مەسەلەی گەلێكە كە ئەگەر ددان بە مافی چارەی خۆنووسینیدا نەنرێت، ئەوا ئاشتی و ئاسایش لە ناوچەكە و جیهاندا تووشی مەترسی دەبنەوە. ئەو گەلەی كە تاوانی نێودەوڵەتی لە دژی بەكارهێنراوە، وەك جینۆساید و تاوانی دژ بە مرۆڤایەتی، بۆیە مافی خۆیەتی داوای قەرەبوو لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بكاتەوە، چونكە بەرپرسیارە لە هەموو ئەو تاوانانە، هەر لە بێدەنگی لە كاتی خۆی تا بەرژەوندییەكانی ئەمڕۆ، جگە لە بەرپرسیارێتیی ڕژێمی سیاسیی پێشووی عێراق.

ئەگەر لە دەروازەیەكی دەستوورییشەوە بۆ ئەو مەسەلەیە بچین، دەبێت لە سەرەتاوە ئاماژە بەو خاڵە گرنگە بكەین، كە لە دوای بنیاتنانەوەی دەوڵەتی عێراقی لە دوای گۆڕانكارییەكانی بوومەلەرزە سیاسییەكەی ساڵی 2003، هەرێمی كوردستان لەسەر بنەمای شەراكەتی نیشتمانی بەشداریی لەم ئەزموونەدا كرد، بەپێی بنەما دەستوورییەكان پەیوەندیی هەرێم و حكومەتی فیدراڵ ڕێك خراوە.

پرسیار لە ڕەهەندە نێوخۆیی و عێراقی و هەرێمی و نێودەوڵەتی دەكرێت لەم مەسەلەیەدا، لە ڕاستیدا ئەمە لەسەر ئەكتیڤی جانتای دیپلۆماسیی كوردی ڕادەوەستێت، پاڵپشت بە فاكتەكانی ئابووری و بەرگری و بەرژەوەندییەكان و چۆنێتی خوێندنەوەیان بە سیاسەتێكی واقیعیی عەقلانی، بۆ خوێندنەوەی ئەزموونەكانی زۆر لە ناوچە جیاجیاكانی جیهان.

ئەگەر بێینە سەر مەسەلەی سەربەخۆیی، سەربەخۆیی بە مانای جیابوونەوە، ئەمەش لە یاسای نێودەوڵەتیدا ئەوە دەگەیەنێت كە دانیشتووانی هەرێمێك كە بەشێكە لە دەوڵەتێك دەردەچن بە مەبەستی سەربەخۆیی و پێكهێنانی دەوڵەتێكی تازە، كە هەر یەكە لە توخمە یاساییەكانی هەرێم و دانیشتووان و دەسەڵاتی سیاسی لە خۆیدا دەبینێت، ئەمەش بریتییە لە دوو قۆناغ، قۆناغی یەكەم لەتبوونی هەرێمە لە دەوڵەت، واتا دەرچوونی لە كۆنتڕۆڵی دەوڵەتەكە، قۆناغی دووەمیش بریتییە لە گۆڕانكاری، واتا ویستی سەربەخۆیی، سەربەخۆیی پشت بە چەند بنەمایەك دەبەستێت، كە بریتین لە بنەما یاسایەكانی پەیوەست بە مافە مێژووییەكان و سیاسەتی جینۆساید و پێشێلكردنی دەستووری فیدڕاڵ، یان هەڕەشەی بەكارهێنانی هێزی سەربازی و ئابڵۆقەی ئابووری و، مانەوەی دۆخەكە بەم شێوەیە كاردەكاتە سەر ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی، هەروەها لەكاتی خۆیدا گەلی ئەم هەرێمە دژ بە ویستی خۆیان بە عێراقەوە لكێندراون، بۆیە بنەمای پێكەوە ژیان ئەستەمە لەم دەوڵەتەدا، بنەما سیاسییەكان خۆیان لە ئەزموونی هەرێمی كوردستان لە دوای ساڵی 1991 جگە لە گۆڕانكارییە نێودەوڵەتییەكان، خۆی لە سیستەمی تازەی دەوڵەت و گۆڕانكارییە هەرێمییەكانی پەیوەست بە گۆڕانی هەڵوێستدا دەبینێتەوە، بەڵام تەگەرەگەلێك لەم بوارەدا هەن، كە بریتین لە تەگەرە نێوخۆییەكانی تایبەت بە بەغدا، كەوا ئیشكالییەتی دەستووری فیدڕاڵی ساڵی 2005ی عێراق هەیە لە مەسەلەی مافی چارەی خۆنووسیندا، هەروەها كولتووری باوەڕبوون بەم مافە لە لایەن عەقڵییەتی عەرەبییەوە نییە، جگە لە گۆڕانكارییەكانی پەیوەست بە ناوچە كوردستانییەكانی دەرەوەی هەرێم بەپێی ماددەی 140ی دەستووری عێراق، چۆن چارەسەر دەكرێت لە كاتی هاتنەكایەی دەوڵەت، هەروەها چەند بەربەستێكی دیكەی ناوخۆیی پەیوەست بە كوردستان و فاكتەری سیاسی و ئابووری و یاسایی و نەبوونی دیكیۆمێنتی دەستوور لە هەرێمی كوردستاندا، دیسان سەربازی ئایا هێزی پێشمەرگە چ پێگەیەكی هەیە؟ جگە لەمانە تەگەرە دەرەكییەكانی هەرێمی تایبەت بە لایەنەكانی دەرەوە، ئێران و توركیا و سووریا، هەروەها لایەنە نێودەوڵەتییەكانی وەك ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا كە هەڵوێستیان ناڕوونە لەم مەسەلەیەدا، هاوكات چۆنێتیی مامەڵەكردنی نەتەوە یەكگرتووەكان لەگەڵ ئەم بابەتەدا، بەڵام لە هەمان كاتدا دۆستانی ئێمە زۆرن، دەوڵەتانی كەنداو لە ڕوانگەی مەسەلەی ئاسایشی وزە و دیپلۆماسییەتی وزەو نەوت و گاز لە هەرێمی كوردستان، ئەمانەش فاكتەری گرنگن لەم بابەتەدا.

هەر چۆن بێت میكانیزمەكانی جیابوونەوە لە ڕاگەیاندنی جیابوونەوە لەسەر بنەمای ڕێككەوتن، یان تاكلایانانە و یانیش ڕیفراندۆم، لە كۆتاییدا دداننان بەم واقیعە و ئاسەوارەكانی جیابوونەوە، بریتین لە كاریگەرییەكان لەسەر پەیماننامە نێودەوڵەتییەكان، موڵكە گشتی و تایبەتەكان، قەرزە نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان، ڕەگەزنامە و سیستمی یاسایی تازەی دەوڵەت.

ئەوەی زۆر گرنگە مەسەلەی دداننانە، كە دەوڵەت بە شێوەیەكی واقیعییانە دێتەكایەوە، پێویستە لە لایەنی یاساییەوە دداننان هەبێت، لەوانەیە ئەو دداننانە دیفاكتۆ بێت، یان جێگیر بێت، یانیش ڕایكێشتەوە، بۆیە ئەم مەسەلەیە پێویست بە هەڵوەستەلەسەركردن هەیە. هەر چۆن بێت پێویستە ئەزموونەكانی جیهان بخوێندرێنەوە و لەبەر چاو بن، ئەوەی گرنگە دەستنیشانكردنی شێوازی دەوڵەت (سادەیە، یان فیدڕاڵە، یان كۆنفیدڕاڵە) هەروەها سیستمی سەرۆكایەتی و پەرلەمانی و كەسایەتیی یاسایی دەوڵەتی ڕاگەیاندراو دەوەستێتە سەر دانانی كاشف، ڕاگەیاندنی دەوڵەت خۆی لە بنەمای مافی چارەی خۆنووسین و مافی ویلایەتەكانی فیدڕاڵی دەبینێتەوە، بەڵام هۆكارەكان بریتین لە پاراستنی ئاشتی و ئاسایشی نێودەوڵەتی و چەوساندنەوە و ئەستەمیی پێكەوە ژیان و مافە مێژووییەكان و ڕیفراندۆم و پێشێلكردنی دەستوور، فاكتەرەكانی سەركەوتنی سەربەخۆیی خۆی لە ڕۆڵی گەل، پێگەی هەرێم، ڕۆڵی حكومەت، سەقامگیریی سیاسی و تاوانە دامەزراوەكاندا دەبینێتەوە، بەڵام فاكتەرە دەرەكییەكان سەركەوتنی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی خۆی لە هەڵوێستە هەرێمییەكان و ڕۆڵی نەتەوە یەكگرتووەكاندا دەبینێتەوە.

لە دەرئەنجامدا دەتوانین بڵێین كە ڕیفراندۆم و سەربەخۆیی بە یەكێك لە بەرژەوەندییە زیندووەكانی ئاسایشی نەتەوەییمان هەژمار دەكرێت، لە ڕوانگەی ئەوەی كە گەڕان بە دوای چوارچێوەیەكی ستراتیجیدا بۆ ئەم قەوارەیە، بە مانای پاراستنی بەرژەوەندییە نەتەوەییەكان دێت، بۆیە دەبێت لەسەر سێ بنەما كار بكەین، كە بریتین لە هێز و سەرچاوەی مرۆیی و ئابووری و بە هەمەجۆركردنی ئابووری لە وزە و كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری، هەروەها بنەمای بوونی جانتایەكی دیپلۆماسی بۆ ئێمە، كە لە دەرەوە كاری لەسەر بكەین، خاڵێكی دیكە كاركردنی هەرێمی كوردستان لەسەر دۆسێی وزەیە كە فاكتەرێكی زۆر گرنگە، بەتایبەتی كە ئێستا پێگەی خۆمان هەیە لەسەر نەخشەی وزە لە زۆر ناوچەی جیهاندا، لە كۆتاییدا دەبێت ئەم دۆسێ گرنگە هەر بە زیندوویی بمێنێتەوە و، لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە بە خوێندنەوەیەكی واقعییانە و تازە بۆ مەسەلەكان كاری لەسەر بكرێت.