پێشەكی:

بە مەبەستی گفتوگۆكردن دەربارەی گرنگترین پێشهاتە جیهانییەكان لە ڕووی ئابووری و سیاسی و زانستی و تەكنەلۆجی و، خۆئامادەكردن بۆ داڕشتنی داهاتوویەكی باشتر بۆ مرۆڤایەتی لە ڕێگای نزیككردنەوەی حكومەتەكان لە یەكتر، لە ڕووداوێكی جیهانیدا دامەزراوەی لوتكەی جیهانیی حكومەتەكان خولی هەشتەمی لوتكەكەی بە بەشداری 4000 سەركردەی حكومەتەكان و ڕێكخراوە نێودوڵەتییەكان و كار و كۆمپانیاكان و كەرتی تایبەت، لە كۆتایی مانگی ئادار لە ژێر ناونیشانی ((دامەزراندنی حكومەتەكانی داهاتوو)) بەڕێوە برد. بابەتەكانی ئەم لوتكەیە هەشت تەوەری سەرەكیی لەخۆ گرت، كە بریتی بوون لە: ئەو سیاسەتانەی كە دەبنە هۆكاری پێشخستن و پەرەپێدانی حكومەت، داڕشتنی داهاتووی سیستمی چاودێریی كۆمەڵایەتی، بەردەوامیدان لە دەیەی داهاتوودا، خێراكردنی بووژانەوەی ئابووریی جیهانی، تەكنەلۆجیای داهاتوو، بونیاتنانی شاری داهاتوو، داهاتووی سیستمی فێركردن و پیشە‌، زیادكردنی مروونەی كۆمەڵایەتی. بەڵام پەیامی سەرەكیی لوتكەكە ئەوە بوو كە (گۆڕانكارییەكان ناوەستن، بۆیە مانەوەتان لە كێبڕكێ، پەیوەستە بە توانای ڕۆیشتنتان لەگەڵ گۆرانكارییەكان).

 دروستكردنی داهاتوویەكی باشتر و ئاڵنگارییەكانی بەردەم حكومەتەكەكان:

گۆڕانكارییە چاوەڕوانكراو و چاوەڕوان نەكراوە خێراكانی جیهان و، فراوانبوونی قووڵایی گۆڕانكارییە ستراتیجییەكان، حكومەتەكان دەخاتە بەردەم ئالنگاریی نوێی بەردەوام، لە كاتێكدا زۆرێك لە حكومەتەكان خۆیان نغرۆی كێشە و گرفتی قووڵی حوكمڕانین، بۆیە پێویستە پێداچوونەوە بە چەمك و سیاسەتەكان و نموونەی بەڕێوەبردنی كارەكاندا بكەین، لە كاری پێشینە و ئەولەوییەتی ئاراستەی جیهانی تێبگەین و خۆمانی لەگەڵ بگونجێنین، بۆ دروستكردنی دیدێكی داهاتووی نوێ و، دۆزینەوەی چارەسەری گونجاوتر و كاراتر بۆ كێشە و بەربەستەكانی‌ قۆناغی دوای پەتای كۆرۆنا و قەیرانی ڕووسیا و ئۆكڕاینا.

ئەمڕۆ جیهان لە هەموو كاتێك زیاتر پێویستی بە هەماهەنگی و یەكخستنی هەوڵەكانە بۆ دروستكردنی داهاتوویەكی باشتر بۆ مرۆڤایەتی، بە بێ جیاكاریی ڕەگەز و نەتەوە و ڕەنگ و ئایین، لەگەڵ دۆزینەوەی چارەسەری داهێنەرانە بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئالنگارییەكان و پەرەپێدانی سێكتەرە ئابووری و كۆمەڵایەتییە گرنگەكان، هەروەها دروستكردنی ژێرخان بۆ حكومەتێكی نوێ‌ لەسەر بنچینەی تەكنەلۆجیای نوێ و بەردەوامیدان، چونكە هاوسەنگیی ستراتیجی و جیۆستراتیجیی جیهانی لە لێواری داڕماندایە لە دەرەنجامی پەتای كۆڕۆنا و بابەتەكانی وەك: هەڵاوسانی جیهانیی نرخ و لێكەوتەكانی، نرخی سوو، نەوت و غاز، هەندێك كانزای گرنگ و بەروبوومە كشتوكاڵییەكان، زنجیرەی هاوردە، ئالنگارییەكانی گۆڕانی كەشوهەوا، پاشەكشەی گەشەی ئابووریی جیهانی، ئالنگاریی كەرتە هەستیارەكانی وەك فێركردن و تەندروستی.

ئەو گۆڕانكارییە جیهانییە خێرایانەی بەو دواییە ڕوویان دا، حكومەتەكان ناچار دەكات داهاتوو وردتر بخوێننەوە و، هەنگاوەكانی بە ئەلیكتڕۆنیكردن و بەكارهێنانی تەكنەلۆجیای نوێ خێراتر بكەن و، سیاسەت و ستراتیجیەت و چارەسەری داهێنەرانە ئامادە بكەن بۆ هەموو ئاڵنگارییەكانی داهاتوو بەپێی میكانیزمێكی كاری داهێنەرانە و ناكلاسیكی. ئەو لوتكەیە ڕۆڵی گرنگ دەگێڕێت لە بەهێزكردنی ئامادەیی حكومەتەكان بۆ داهاتوو، لە ڕێگای گۆڕینەوەی ئەزموون و شارەزایی و داهێنانی چارەسەر و ئامرازی گونجاو بۆ پەرەپێدانی بەردەوام و، وەڵامدانەوەی گونجاو و خێرای گۆڕانكارییەكان.

  ئابووری باڵی كێشا بە سەر گفتوگۆكانی لوتكەی حكومەتەكاندا:

ئابووری و ئاسایشی وزە بابەتی سەرەكیی گفتوگۆكان بوو و 52%ی گفتوگۆكانی داگیر كرد، پەرەپێدانەوەی ئابووری دوای پەتای كۆرۆنا و داهاتووی ئابووری و ئاسایشی وزە لە دوای ناسەقامگیریی جیۆسیاسی بابەتی گەرمی گفتوگۆكان بوون. سەركردە و سەرۆكی وڵاتە پیشەسازییە پێشكەوتووەكان داوای وەبەرهێنانی زیاتریان كرد لە وزەی پاك و نوێ بووەوە، بۆ داهێنانی زیاتر لە بواری وزە و مامەڵەی گونجاو لەگەڵ دەردانی كاربۆن لە ڕێگای سنوورداركردنی بەكاربردنی هایدرۆكاربۆن، بۆ كۆنتڕۆڵكردنی گۆڕانی كەشوهەوا، لە بەرامبەریشدا وڵاتە تازە پێگەیشتووەكان داوایان كرد وڵاتە پیشەسازییەكان پابەند بن بە بەڵێنی هاوكاریكردنیان بە بڕی 100 ملیار دۆلار، بۆ وەبەرهێنان لە وزەی پاك و دەستە بەركردنی ئامانجەكانی سفركردنەوەی دەردانی كاربۆن.

ئابووریی ئەلیكتڕۆنی و دیجیتەڵیش یەكێك بوو لە بابەتە گرنگەكان، چونكە لە ماوەی دوو ساڵی ڕابردوودا ئابووریی ئەلیكتڕۆنی هەشت هێندە زیادی كردووە و، قەبارەكەی گەیشتووەتە چوار تریلۆن دۆلار.

 خۆ ئامادەكردن بۆ قۆناغی دوای نەوت:

پرسیاری گرنگ بۆ هەرێمی كوردستان ئەوەیە:» ئایا ئامادەین بۆ قۆناغی دوای نەوت؟ چونكە جیهان هەنگاوەكانی خێرا دەكات بۆ سفركردنەوەی دەردانی كاربۆن و گێرانەوەی هاوسەنگی بۆ ژینگە و كۆمەڵگەكان، بەتایبەتی دوای جەنگی ڕووسیا و ئۆكڕاینا و كاریگەریی گۆڕانی جیۆستراتیجیی وڵاتە ئەوروپییەكان و پیشەسازییەكان. هەر سێ فاكتەری گۆڕانی كەشوهەوا و جەنگی ڕووسیا و ئۆكڕاینا و كێبڕكێی كۆمپانیاكان لەسەر پێشەنگبوون لە بواری وزەی پاك و نوێ بووەوە، هەڕەشەن بۆ سەر نرخی نەوت، زۆربەمان وادەزانین مەترسیی بەردەم نەوتی هەرێم وشكبوونی بیرە نەوتییەكانە، بەڵام لە ڕاستیدا مەترسیی گەورە دابەزینی نرخی نەوتە نەوەك وشكبوونی بیرەكان و نەمانی نەوت‌، ئەوەی باسی دەكەین هەڵبەزودابەزی نرخی وەرزی نەوت نییە، بەڵكو دابەزینی یەكجارەكی و بەردەوامیی نرخی نەوتە، بە هۆی گواستنەوە لە بەكارهێنانی وزەی هایدرۆكاربۆنی بۆ وزەی پاك و نوێبووەوە، وەك: وزەی تیشكی خۆر و وزەی با و هایدرۆجینی سەوز، لە دەرەنجامی فشارە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان بۆ سنووردانان بۆ دەردانی كاربۆن و پیسكردنی ژینگە، بەتایبەتی گواستنەوە لە بەكارهێنانی ئۆتۆمبێلی كلاسیكی، كە بە بەنزین و گازوایل و غاز كار دەكات، بۆ ئۆتۆمبێلی كارەبایی. ‌لەو بوارەوە سەرۆكی كۆمپانیای جەنەڕاڵ مۆتۆرز (ماری بارا) ڕایگەیاند، كۆمپانیاكەیان لە ساڵی 2035 بە تەواوی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلی كاركردوو بە سووتەمەنی دەوەستێنن، ئەو لێدوانە بازاڕی هەژاند، چونكە جەنەڕاڵ مۆتۆرز گەورەترین كۆمپانیای پیشەسازیی بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێلە لە وڵاتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا و، زیاتر لە یەك ملیۆن كرێكار كاری تێدا دەكات.

ئەو لێدوانەی (ماری بارا) لە كاتێكدایە كە كۆمپانیاكانی پیشەسازیی ئۆتۆمبێل لە ژێر فشارێكی گەورەدان بۆ گواستنەوە بۆ بازاڕی ئۆتۆمبێلی كارەبایی. هەروەها بەپێی لێدوانێكی سەرۆكی كۆمپانیای ئاودی و شارەزا لە پیشەسازیی ئۆتۆمبێل (ماركۆس ڕووسمان) كە لە بەرواری 27/1/2021 لە (نیویۆرك تایمز) بڵاوبووەتەوە، دەڵێت: دە ساڵ پێش ئێستا كەس نەیدەتوانی پێشبینی ئەو گۆڕانكارییە بكات لە پیشەسازیی ئۆتۆمبێلدا، چونكە ئەو فشارانەی كە هەبوون لە دەرەنجامی دانانی پێوەری نوێ بوون بۆ سووتاندنی بڕێكی كەمتر لە سووتەمەنی بۆ هەر كیلۆمەترێك، چونكە ئیدارەی ئۆباما ساڵی 2025ی دەستنیشان كردبوو، بۆ ئەوەی بەكاربردنی سووتەمەنی كەم بكرێتەوە بۆ ئاستی 90 كیلۆمەتر بۆ یەك گالۆن، ئەوەش فشارێكی گەورە بوو لەسەر پیشەسازیی ئۆتۆمبێل، لەبەر ئەوە كۆمپانیاكان پێیان باشتر بوو وەبەرهێنان لە ئۆتۆمبێلی كارەباییدا بكەن، چونكە كەڵكی ئابووریی زیاترە لەوەی پابەند بن بە دروستكردنی ئۆتۆمبێلێك كە یەك گالۆن سووتەمەنی بۆ 90 كیلۆمەتر بەكار ببات. لەبەر ئەوە كۆمپانیای ڤۆڵگس واگن ڕایگەیاند تاكو ساڵی 2030 ئۆتۆمبێلی كارەباییان دەبێت بۆ هەموو جۆرەكانی ئۆتۆمبێل، كە بە بەنزین كار دەكات، ئەو گواستنەوەش لە پیشەسازی ئۆتۆمبێلدا مەترسییە لەسەر لەناوبردنی دەرفەتی كار و بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاری، چونكە بە پێی ڕۆژنامەی (English/Handelsblatt.com) كە لە بەرواری (1/10/2018) بڵاوی كردووەتەوە، دەڵێت: ئەو گواستنەوەیە لە ئەڵمانیا هەڕەشەیە لەسەر 600 هەزار دەرفەتی كار لە كۆی 800 هەزار دەرفەت كە ئێستا هەن، چونكە ئەو ئۆتۆمبێلانەی كە بە سووتەمەنی كار دەكەن لە 1000 پارچە پێك دێن، بەڵام ئۆتۆمبێلی كارەبایی تەنیا لە 200 پارچە پێك دێت، هەر چەندە لە هەمانكاتدا دەرفەتی نوێ دەڕەخسێنێت لە بواری ژمارەییدا، چونكە ئۆتۆمبێلی كارەبایی وەك كۆمپیوتەرێكی جوڵاو وایە، كە چەندین ئامێری هەستیار و لیزەر و ڕاداری تێدایە، بەڵام بێگومان ژمارەی ئەو دەرفەتانەی كە دەیڕەخسێنێت، كەمترە لەو دەرفەتانەی كە نایهێڵێت، لەبەر ئەوە ناتوانێت قەرەبووی دەرفەتە لە دەستچووەكان بكاتەوە.

سەرەڕای گواستنەوە بۆ ئۆتۆمبێلی كارەبایی باشكردنی لێهاتوویی بزوێنەرەكان و كەمكردنەوەی بەكارهێنانی سووتەمەنی بە پێی ستانداردە جیهانییە نوێیەكان، بەڵام مەترسییە لەسەر كەمبوونەوەی خواست لەسەر نەوت.

 كاریگەری ئابووری ئۆتۆمبێلی كارەبایی لەسەر پیشەسازیی نەوت

كۆمپانیاكانی نەوت پێش وڵاتە بەرهەمهێنەرەكانی نەوت هەستیان بە مەترسیی گواستنەوە بۆ ئۆتۆمبێلی كارەبایی كردووە لەسەر پیشەسازی نەوت، بە پێی بڵاوكراوەیەكی (واشنتۆن پۆست) لە 25/9/2020، كۆمپانیاكانی نەوت دەستیان كردووە بە داڕشتنی ستراتیجیەتی نوێ. دانییل یەرگن لە كتێبی (نەخشەی نوێ: وزە، كەشوهەوا، و ڕووبەڕووبوونەوەی نەتەوەكان) دەڵێت: داهاتووی پیشەسازیی نەوت وڵاتانی هەناردەكاری نەوت دروستی ناكەن، بەڵكو كۆمپانیاكانی نەوت دەستیان كردووە بە گۆڕینی ڕێگەكانیان. لە مانگی ئابی 2020 كۆمپانیای نەوتی بەریتانی بریتش پتڕۆلیۆم BP ڕایگەیاند كە كۆمپانیاكەیان لە ماوەی 10 ساڵی داهاتوودا بەرهەمی نەوت و غاز بە ڕێژەی 35% كەم دەكەنەوە، بۆ ئەوەی وەبەرهێنانەكانیان بگوازنەوە بۆ وەبەرهێنان لە وزەی نوێبووەوە، ئەوەش گۆڕانكارییەكی ڕیشەییە لە نیگەرانی لە كەمبوونی كۆگاكراوی نەوتەوە بۆ نیگەرانی لە زیادبوونی ئەو كۆگاكراوانە، بۆیە ئەگەر تا ئێستا نیگەران بووبین لەوەی نەوتمان وشك بكات و بەرهەممان كەم بكات، دەبێت لەمەودوا نیگەران بین لە داڕمانی نرخی نەوت، بە هۆی كەمیی خواستەوە، چونكە لە ئێستادا 68%ی بەرهەمی نەوت لە بواری گواستنەوە بەكار دەبردرێت، بە فڕۆكە و كەشتیشەوە و، 25%ی بەرهەمی نەوت لە لایەن ئۆتۆمبێلی تایبەتەوە بەكار دەبردرێت، هەرچەندە بەو گۆڕانكارییە بەرەو ئۆتۆمبێلی كارەبایی خواست لەسەر كارەبا و بەرهەمهێنانی كارەبا زیاد دەكات، بەڵام زۆربەی وێستگەكانی بەرهەمهێنانی كارەبا پشت بە داتاشراوەكانی نەوت نابەستن بۆ بەرهەمهێنانی وزەی كارەبا.

پێویستە ئەوەش‌ بزانین دابەزینی خواست بە ڕێژەی 25% مانای وانییە نرخیش تەنیا 25% دادەبەزێت، بەڵكو زۆر زیاتر دادەبەزێت، ئەوەش پێویستە بزانین ئۆتۆمبێلی كارەبایی ژینگەدۆستە و دەردانی كاربۆن كەم دەكاتەوە، بەڵام كورددۆست نابێت، ئەگەر خۆمان بۆ دۆستایەتیی پێشكەوتنی تەكنەلۆجیا ئامادە نەكەین، چونكە كاریگەریی وێرانكاری لەسەر ئابووریی هەرێم دەبێت، كە 90%ی پشت بە داهاتی نەوت دەبەستێت. ئەگەر نەوت بە تەنیا وەك سەرچاوەی داهات بمێنێتەوە، ئەوا داهاتوومان دەكەوێتە ژێر مەترسییەكی ڕاستەقینە.

 هێمنیی پێش زریان

كۆمپانیای تێسلای ئەمریكی، تایبەتمەند بە دروستكردنی ئۆتۆمبێلی كارەبایی لە ساڵی ڕابردوو بووە شەشەم گەورەترین كۆمپانیا لە جیهاندا لە ڕووی بەهای بازاڕییەوە بە نزیكەی (834) ملیار دۆلار، بەمەش پێش كۆمپانیا گەورەكانی وەك فەیسبووك و عەلی بابا كەوتەوە. لەدوای ئەوەی لە ماوەی یەك ساڵدا لە كۆتایی ساڵی 2019 بۆ كۆتایی ساڵی 2020‌ بەهاكەی (1000%) زیادی كرد و بەهاكەی بە توانای بەرهەمهێنانی نزیكەی 500 هەزار ئۆتۆمبێل ساڵانە لە (75.7) ملیار دۆلارەوە بووە (758) ملیار دۆلار.

كاتێك بەهای بازاڕی كۆمپانیای تێسلا گەیشتە 205 ملیار دۆلار لە سەرەتای مانگی تەمموزی ساڵی 2020، كۆمپانیاكە بوو بە گەورەترین كۆمپانیای بەرهەمهێنانی ئۆتۆمبێل لە جیهاندا، بەمەش پێش كۆمپانیای تۆیۆتا كەوتەوە كە بەهاكەی 203 ملیار دۆلار بوو و، چەندین دەیە بوو بێ ڕكابەر پێشڕەویی پیشەسازیی ئۆتۆمبێلی جیهانی گرتبووە دەست.

بەڵام لە ئێستادا بەهای بازاڕی كۆمپانیای تێسلا یەكسانە بە چوار ئەوەندەی بەهای بازاڕی كۆمپانیای تۆیۆتا، هەروەها بەهای بازاڕی تێسلا بە تەنیا لە بەهای بازاڕی دە گەورەترین كۆمپانیای ئۆتۆمبێلسازیی جیهانی زیاترە پێكەوە، چونكە بەهای دە گەورەترین كۆمپانیای بەرهەمهێنی ئۆتۆمبێل پێكەوە دەكاتە 704 ملیار دۆلار.

ئەگەر بەراوردی بەهای ئێستای كۆمپانیای تێسلا بكەین لەگەڵ بەهای بازاڕی خۆی لە كاتی تۆماركردنی لە ساڵی 2010 لە بازاڕی كاغەزی دارایی، دەبینین كە بەهاكەی (3600%) زیادی كردووە، چونكە بەهاكەی لە (2.3) ملیار دۆلارەوە بووەتە 834 ملیار دۆلار. ئەمەش هەموو‌ كۆمپانیاكانی ئۆتۆمبێلسازیی خستووەتە كێبڕكێ، بۆ گۆڕینی خێرای ئۆتۆمبێلەكانیان بۆ ئۆتۆمبێلی كارەبایی، ئەگەرنا لە كاروانی ئەو پیشەسازییە جێ دەمێنن و مایەپووچ دەبن، هەروەك ئەوەی كۆمپانیای نۆكیای پێشەنگ لە بواری بەرهەمهێنانی مۆبایل جێما دوای هاتنە پێشەوەی مۆبایلی زیرەك‌ و، مایە پووچ بوو، هەروەها كۆمپانیای كۆداك-ی پێشەنگی كامیڕەسازی دوای كۆنتڕۆڵكردنی بازاڕی جیهانی مایەپووچ بوو، بەهۆی هاتنی كامیڕەی ژمارەیی (دیجیتەڵی)یەوە.

 چارەنووسی ئابووریی هەرێمی كوردستان

ئابووریی هەرێمی كوردستان بەدەست دواكەوتوویی كەرتە سەرەكییەكانیەوە دەناڵێنێت، وەك كەرتی پیشەسازی و كشتوكاڵی، سەرەڕای لاوازیی ژێرخانی ئابووری و ناهاوسەنگیی بەرهەمهێنان و ڕێژەی بەرزی بێكاری، لە كاتێكدا هەرێمی كوردستان هێزێكی كاری گەورە و سەرمایەی ماددی و مرۆیی زۆری هەیە، بەڵام پێویستی بە تەكنیكێكی نوێ‌ بۆ بەرهەمهێنان هەیە.

پشتبەستن بەتەنیا بە داهاتی نەوت كەلێنێكی گەورەیە لە سیستمی بەڕێوەبردنی ئابووریی هەرێمدا و، بەپێی سیناریۆی سەرەوە كەمتر لە دە ساڵمان لەبەر دەستە بۆ گواستنەوە لە ئابووریی ڕەیعی بۆ ئابووری ڕاستەقینە، بۆیە پێویستمان بە دەرچەی ڕزگاربوونە بۆ دەستكردن بە پرۆسەی چاكسازی و بنیادنانی پەرەپێدانی ڕاستەقینە، وەك وەبەرهێنانی بیانی ڕاستەوخۆی ڕاستەقینە! بۆ پەرەپێدانی كەرتی نەوتی و كەرتەكانی پەیوەست بە نەوتەوە، وەك پیشەسازیی پتڕۆكیمیاوی لە قۆناغی یەكەم بۆ دروستكردنی بەهای زێدەگی لە نەوت، لە جیاتی فرۆشتنی نەوت بە شێوەی خام، چونكە توێژینەوە ئابوورییەكان دەری دەخەن بەهای زێدەگی پیشەسازیی گۆڕینی كەرستەی خاو بۆ بەرهەمی تەواو و نیمچە تەواو، بەهای زێدەگی سەد ئەوەندەی بەهای زێدەگیی پیشەسازی دەرهێنانە، تاكو ببێتە هۆی ڕاكێشانی تەكنیكێكی نوێی گونجاو بۆ بەرهەمهێنانی نەوت و سوودوەرگرتن لە داهاتەكەی بۆ دۆزینەوەی توانای بەرهەمهێنانی تازەی سەرچاوەی داهات، هەنگاو بە هەنگاو پیشەسازییەكان پشتبەستن بە كەرتی نەوتی كەم بكەنەوە و هەلی كاری تازە بڕەخسێنن كە بەرهەمداری زیاتر بێت بۆ بەردەوامیی پەرەپێدان لە ماوەی درێژخایەن، ئەو كات بناغەیەكی ئابووریی پتەومان بۆ چاكسازی ڕیشەیی دەبێت.