قوتابیانی ریزی دواوه ... قوتابیانی سزا دراو
عیسا بۆتانی
(زۆرم خوێندبوو مامۆستا هه‌ڵینه‌ستاندم)... (ده‌ست هه‌ڵده‌بڕم مامۆستا نامبینێت)... (مامۆستا هه‌ڵمناستێنێته سه‌ر ته‌خته)، ئه‌وانه چه‌ند ده‌سته‌واژه‌یه‌كن كه قوتابیانی دواوه‌ی هۆبه‌كانی خوێندن پێوه‌ی گیرۆده‌ن، ئاخۆ ده‌بێت ده‌بێت تا چه‌ند له‌به‌رامبه‌ر ئه‌و گوشاره ده‌روونییه خۆیان بێڕابگیرێ و تووشی بێهیوایی نه‌بن.
له‌وه‌تی له بیرمانه (له‌سه‌رده‌می حكوومه‌تی به‌عس و دوای راپه‌ڕینی خه‌ڵكی كوردستانیش) دیاریكردنی شوێنی دانیشتنی قوتابی له‌نێو هۆبه‌دا له‌سه‌ر چه‌ند بنه‌مایه‌ك بووه، ئه‌گه‌ر ره‌چاوی رێنماییه‌كانیش كرابێت ئه‌وا زیاتر لایه‌نی ته‌ندروستی له‌به‌رچاو گیراوه و ئه‌و قوتابییانه‌ی كێشه‌ی بینین یان بیستن یان باڵایان كورت بووه هێنراونه‌ته پێشه‌وه و له ریزی یه‌كه‌م دندراون كه هه‌ڵسوكه‌وتێكی راستی زانستیی و په‌روه‌رده‌یی و مرۆڤانه‌یه.
پسپۆر و شاره‌زایانی بواری په‌روه‌رده‌یی هاوڕان له‌وه‌ی شوێنی دانیشتنی قوتابی كاریگه‌ری به‌سه‌ر ئاستی زانستی قوتابییه‌وه هه‌یه، بۆیه ده‌بێت به بایه‌خه‌وه ئه‌و بابه‌ته پلانی بۆ دابڕێژرێ و وه‌كو هه‌ر لایه‌نێكی دیكه‌ی په‌یوه‌ست به پرۆسه‌ی په‌روه‌رده‌یی پشتگوێ نه‌خرێ، ته‌نانه‌ت كۆنترۆڵكردنی ژینگه‌ی پۆلیش وا ده‌خوازێت كه به تێڕوانینێكی زانستییه‌وه كار له‌سه‌ر دیاریكردنی شوێنی قوتابیان بكرێ كه لایه‌نی په‌روه‌رده‌یی و شێواز و هه‌ڵسوكه‌وتی مامۆستا؛ هه‌روه‌ها ئاستی پرۆگرامی خوێندن و گرفته كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانیش جاریوا بوونه‌ته به‌شێك له‌خواستی قوتابی تاكو زیاتر ئاره‌زووی دانیشتن له‌ڕیزی دواوه بكات و خۆی له‌چاوی مامۆستا بدزێته‌وه و له به‌شداریكردن له وانه‌دا خۆی به‌دوور بگرێت.
توێژینه‌وه‌یه‌كی ئه‌ڵمانی ئاشكرای كردووه كه‌وا ئه‌و قوتابییانه‌ی له‌ریزی پێشه‌وه داده‌نیشن به به‌راورد به هاوڕێكانیان كه له‌دواوه‌ن؛ باشتر فێر ده‌بن. ئه‌و توێژینه‌وه‌یه له‌هه‌مان گۆشه نیگاوه باسی له‌وه كردووه كه هه‌مووان له‌و بڕوایه‌دان قوتابییانی ریزی پێشه‌وه ژیر و زیره‌كترن و له‌به‌رامبه‌ریشدا ئه‌وانه‌ی له‌دواوه داده‌نیشن قوتابی ته‌مبه‌ڵن و ده‌یانه‌وێ خۆیان له پرسیاره‌كانی مامۆستا بشارنه‌وه و حه‌زیان به یاری و سه‌رقاڵكردن و نانه‌وه‌ی گرفته له‌نێو هۆبه‌ی خوێندن، له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ئه‌و توێژینه‌وه زانستییه سه‌ڵماندویه‌تی كه‌وا ئه‌و قوتابییانه‌ی راسته‌وخۆ له‌به‌رامبه‌ر بۆردی نووسینی هۆبه‌ن له‌ڕووی فێربوون و به‌شداریكردن له ئاستێكی به‌رز و باشترن.
فریدریك بلۆم كه ئه‌ندامێكی تیمی ئه‌و توێژینه‌وه‌یه‌یه، ده‌ڵێت:(ئه‌گه‌ر بمانه‌وێت هه‌مووان به یه‌كسانی سوود له كرداری فێركردن وه‌رگرن ئه‌وا پێویسته ماوه ماوه جێگۆڕكێ به قوتابیان بكرێ و شوێنیان بگۆڕدرێ... وا پێویست ده‌كا حه‌فتانه شوێنی قوتابیان بگۆڕدرێ تاكو به‌پێی ژماره‌ی قوتابیانی هۆبه‌كه هه‌مووان چانسی دانیشتن له‌ڕیزی پێشه‌وه‌یان به‌ر بكه‌وێت و وه‌كو یه‌ك فێر ببن و تێكڕا خۆیان به زیره‌ك و ژیر ببینن).
سه‌ركه‌وتنی پرۆسه‌ی فێركردن و به‌رزبوونی ئاستی زانستی قوتابیان هه‌میشه به‌وه ده‌پێودرێ كه‌وا قوتابیان تا چه‌ند له په‌یوه‌ندیی و به‌شداریكردنی به‌رده‌وامدان له‌گه‌ڵ مامۆستا، ئه‌و قوتابیانه‌ی به‌هۆی بێ پلانی كه‌وتۆنه‌ته ریزی دواوه‌ی هۆبه بیرۆكه‌یه‌كی وایان له‌لادا دروست ده‌بێت وه‌كو ئه‌وه‌ی سزا درابن یانیش جێی گرینگی مامۆستا نه‌بن و چاوی مامۆستایان له‌سه‌ر نه‌بێت... ئه‌و قوتابییانه تووشی نائومێدی ده‌بن كه چه‌ندین جار خوازیاری به‌شداریكردنن له بابه‌ته‌كانی وانه و به‌هۆی دووریی و نادیده‌گرتنیان له‌لایه‌ن مامۆستاوه ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌یان بۆ ناڕه‌خسێت، بۆیه دواجار ئاره‌زووی ئاماده‌كردنی ئه‌ركه‌كانیان نامێنێت و خۆیان وه‌كو كه‌سی پشتگوێخراو ده‌بینن و مرۆڤی شه‌رمنیان لێ دروست ده‌بێت كه بوێری قسه و گفتوگۆیان نه‌بێت... ئه‌وه‌ش ده‌ره‌نجامێكه كه‌وا كه‌س حه‌زی پێ ناكا!
له‌ڕووی ده‌روونیشه‌وه ئه‌و قوتابییه‌ی به درێژایی ساڵی خوێندن له دواوه و له‌ته‌نیشت دیوارێك داده‌نیشدرێت هه‌ست به په‌راوێزخستن ده‌كا و خواستی له‌سه‌ر خوێندن نامێنێت و ئاستی فێربوونی لاواز ده‌بێت. مامۆستایه‌كی وڵاتی میسر كه شێوازی جێگۆڕكێی قوتابیانی تاقیكردۆته‌وه ده‌ڵێت:(رێگایه‌كی به‌سوود و ئاسانه، به‌وه قوتابیان به یه‌كسانی فێر ده‌كرێن و له‌ڕووی ده‌روونییه‌وه كه‌س خۆی به فه‌رامۆشكراو نازانێت).
هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت به كاریگه‌ری ئه‌وه له‌سه‌ر قوتابی، رۆماننووسی میسری مسته‌فا عه‌بدولعه‌زیز، له رۆمانی (دوا په‌یام)دا باس له سه‌رده‌می خوێندن ده‌كات و ده‌پرژێته سه‌ر ئه‌وه‌ی كه زۆرینه‌ی قوتابیان و ماڵباته‌كانیشیان په‌رۆشی ئه‌وه بوون كه منداڵه‌كانیان چانسی ئه‌وه‌یان هه‌بێت له ریزی پێشه‌وه‌ی هۆبه‌دا دانیشن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هه‌رده‌م خه‌ڵكی وا تێگه‌یشتوون كه ئه‌وانه‌ی له ره‌حله‌ی یه‌كه‌من زیره‌كترین و سه‌ركه‌وتووترینی پۆلن. له‌مڕووه‌وه له بڕگه‌یه‌كی ئه‌و رۆمانه‌دا ده‌ڵێت:(ته‌نها به‌شێك له قوتابیان خۆیان پێیانخۆش بوو له دواوه دانیشن، ئه‌ویش به‌هۆی ئه‌وه‌ی خاوه‌ن جه‌سته‌یه‌كی گه‌وره بوون... ئه‌وان به‌خۆیان ده‌یانزانی كه له‌و ئاسته‌دا نین شه‌ڕ و كێبڕكێ له‌سه‌ر ره‌حله‌ی ریزی پێشه‌وه بكه‌ن. ده‌یانویست له‌چاوی مامۆستا دوور بن و بێ ئه‌وه‌ی كه‌س بیانبینێت هه‌رچیان بوێت بیكه‌ن... ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر بیانه‌وێت بۆ خۆیان بشنوون).
غانم خه‌لیل كه رۆماننووس و ده‌رچووی زانكۆی مووسڵه ئه‌ویش له یادداشته‌كانی خۆیدا به شانازییه‌وه باس له‌وه ده‌كات كه هه‌میشه له قوتابخانه له ریزی پێشه‌وه داده‌ندرا، ئه‌و ده‌ڵێت:(له ناوه‌ندی حه‌دبای كۆن، كه خۆشترین ساڵه‌كانی ته‌مه‌نم تێیدا به‌سه‌ر برد... هه‌میشه له‌به‌رچاومه وه‌كو ئه‌وه‌ی دوێنێ بووه، گۆڕه‌پانه‌كه‌ی... ته‌نانه‌ت تۆزی ته‌باشیره‌كه‌ی كه به‌سه‌رمدا ده‌ڕژا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌هه‌موو ئه‌و پۆلانه‌ی ئه‌و قوتابخانه‌یه كه تێیدا خوێندم له ره‌حله‌ی یه‌كه‌م داده‌نیشتم).
زۆرجار نادادیی له دیاریكردنی شوێنی قوتابیان و قۆرغكردنی ره‌حله‌ی پێشه‌وه بۆ به‌شێك (كه ده‌كرێ منداڵی مامۆستایان بن) ده‌بێته بیره‌وه‌رییه‌كی ناخۆش و ئه‌و مرۆڤانه تاكو گه‌وره‌ش ده‌بن به هه‌ستێكی ناخۆش بیریان ده‌كه‌وێته‌وه، له‌مڕووه‌وه له زۆر كه‌س گوێبیستی ئه‌وه بووینه كه خه‌ونیان به‌وه بینیووه له ریزی پێشه‌وه‌ی هۆبه‌دا دانیشن به‌ڵام هه‌رگیز ئه‌و خه‌ونه‌یان بۆ نه‌هاتۆته دی).
