لێكەوتە و كاریگەرییە ئابوورییەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا بە یەكێك لەو مەترسییە گەورانە دادەنرێت، كە جیهان بە وریاییەوە مامەڵەی لەگەڵ دەكات، بەتایبەتی ئەگەر جەنگەكە درێژە بكێشێت، ئەوا شوێنەواری ئابووریی زۆر مەترسیداری دیكەی لێ دەكەوێتەوە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم بابەتە چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆری یاریدەدەر دكتۆر نەرمین مەعرووف، شارەزا لە بواری ئابووریی نێودەوڵەتی و، پەرلەمانتار لە ئەنجومەنی نوێنەرانی عێراق كرد و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵانی دایەوە.

 

* لێكەوتەو كاریگەرییە ئابوورییەكانی شەڕی ڕووسیا و ئۆكرانیا جێگای مەترسیی گەورەیە، ئەومەش وەكو زۆر لە ئابووریناسان و چاودێرانی نەوت و گاز و بازاڕە داراییەكان باسی دەكەن، سەرەتا وەكو پسپۆڕ و شارەزایەكی بواری ئابووریی نێودەوڵەتی چۆن دەڕوانیتە كاریگەرییە ئابوورییەكانی ئەم شەڕە، بەتایبەتی ئەگەر درێژە بكێشێت و زۆر وڵاتی دیكە لە جەنگەكەدا تێوەبگلێن؟

- شەڕی ڕووسیا بۆ سەر ئۆكرانیا، یان شەڕی ئابووری و ململانێی ڕووسیا لەگەڵ ئەمریكا و یەكێتیی ئەوروپا و جیهانی ڕۆژئاوا، چەندین لێكەوتەی جیهانیی لە ڕووی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و دیپلۆماسی و سەربازی و مرۆیی و ئابووری و دارایی و وزە و نەوتەوە لێ كەوتووەتەوە، لە هەمووشی كاریگەرتر و ناخ هەژێنتر، لایەنی مرۆیی و هەڵكشانی قوربانییەكان و ئاوارەبوونی زیاتر لە یەك ملیۆن هاووڵاتی ئۆكرانیایە، هەڵوێستی ڕۆژئاوا بەتایبەتی یەكێتیی ئەوروپا و هاوپەیمانێتیی ناتۆ و ئەمریكا، بە سزا و گەمارۆی ئابووری دژی ڕووسیا دەستی پێ كرد، كەواتە دیوێكی شەڕەكە ئابووری و داراییە و شوێنەواری زۆر سەختی لەسەر ئابووری ڕووسیا و تەنانەت وڵاتانی ئەوروپا و ئەمریكا و جیهانیش دەبێت، بە دیوێكی دیكەدا دەتوانین بڵێین جیهانی ئابووری و پەیوەندییە نێودەوڵەتییە ئابوورییەكانی پێش شەڕەكە و دوای شەڕەكە، جیهانێكی زۆر جیاواز دەبێت. ئەگەر ئەو شەڕە درێژە بكێشێت و وەكو جەنگێكی گەورەی جیهانیی لێ بێت، ئەوا شوێنەوارەكانی لەسەر ئابووریی جیهان وەكو تسۆنامیەكی لێ دێت و، جیهان ڕووبەڕووی قەیران و پەتایەكی كوشندەتر لە كۆرۆنا دەكاتەوە.

جەنگەكە لە ڕووی ئابوورییەوە شوێنەوارێكی زۆر مەترسیداری لە چەند سێكتەرێكدا دروست كردووە، هەر لە كەرتی دارایی ناسراو بە تۆڕی سیوفت و ڕاوەستان و داكشانی كێرڤی داتا و بۆرسە جیهانییەكانەوە، تاوەكو كاریگەرییەكانی لەسەر كەرتی وزە و سووتەمەنی و خۆراك و دەركەوتنی قەیرانی بە لێشاوی ئاوارەكان و، هەڵكشانی نرخی نەوت و گازی سرووشتی و خۆراك و سستبوونی جووڵەی بازرگانیی جیهانی و، لاوازبوونی كەرتی گەشتیاری لە ئۆكرانیا و ڕووسیا و ئەوروپا، ئەمانە هەمووی زەنگێكی مەترسیدارە و كاریگەرییەكانی لەسەر سەرجەم بوار و كەرتە ئابوورییەكانی دیكەش دادەنێت، تەنانەت جەنگەكە گورزێكی گەورەی لە كەرتی فڕۆكەوانی دا، كە خۆی لەخۆیدا بووە بەشێك لە شەڕی ئابووریی نێوان ڕووسیا و ڕۆژئاوا، لەمەش مەترسیدارتر پێشبینی و ئەگەرە خراپەكانی ڕەوشی ئابووری و بازرگانیی جیهانیی ترساندووە و، بێ متمانەیی بۆ داهاتوو دروست كردووە، بەتایبەتی ئەو ئەگەرانەی كە باس لە هەڵگیرسانی جەنگی جیهانیی سێیەم و تێوەگلانی چەندین وڵاتی دیكە بە شێوەی ڕاستەوخۆ لە ناو جەنگەكە دەكات. بەگشتی لە ڕووی ئابوورییەوە لەم جەنگەدا جیهان بەسەر دوو گرووپدا دابەش بوون، ئەوانەی پشتیان بە هێنانی بەرهەمەكانی نەوت و گاز و گەنم و دانەوێڵەی ڕووسیا و ئۆكرانیا بەستووە، ئەوانەشی هەناردەكاری نەوت و گازی سرووشتین، درێژەپێدانی جەنگەكە هاوشێوەی پەتای كۆرۆنا كاریگەریی ئابووری لەسەر گەشەی جیهانی دروست دەكات، دەبێت ئێمەش بە هاوشێوەی جیهان خۆمان بۆ خراپتر ئامادە بكەین.

* ئەوروپا بە ڕێژەیەكی زۆر بەرز پشتی بە گازی سرووشتیی ڕووسیا بەستووە و، وڵاتی ڕووسیا بە یەكێك لە گەورە وڵاتانی هەناردەی نەوت و گازی سرووشتی دادەنرێت، كاریگەرییەكانی ئەم شەڕە لەسەر كەرتی نەوت و گازی سرووشتی چی دەبێت و، ئایا چاوەڕوانی بەرزبوونەوەی نرخی زیاتری نەوت و گازی سرووشتی بین؟

- ڕووسیا یەكەمین وڵاتی هەناردەكاری گازی سرووشتییە بۆ ئەڵمانیا و پۆڵەندا و فەرەنسا و وڵاتانی دیكەی ڕۆژهەڵاتی ئەوروپا و توركیا و زۆر وڵاتی دیكەی جیهان، ئەمە جگە لەوەی دوو گەورەترین بۆریی گازی سرووشتی، یەكێكیان بە ناو جەرگەی شەڕەكە لە ئۆكرانیا بۆ ئەوروپا تێپەڕ دەبێت و ئەوەی دیكە تازە تەواو بووە و، لەژێر دەریاوە بەرەو ئەڵمانیا دەڕوات، هەر پێش هەڵگیرسانی جەنگەكە ئەڵمانیا وەكو كاردانەوەیەك بۆ سەربەخۆبوونی هەردوو هەرێمی ئۆكرانیا (لۆهانسك و دۆنێتسك) مۆڵەتی هەناردەكردنی گازی لە بۆریی گازی سرووشتی (نۆرد ستریم 2) ڕاگرت، كە بە یەكێك لە بۆرییە گەورەكانی جیهان دادەنرێت و بە درێژایی 1200 كیلۆمەتر دەتوانێت ڕۆژانە 55 ملیار مەتر سێجا گازی سرووشتی بگوازێتەوە بۆ ئەڵمانیا و، نیوەی خواستی ئەو وڵاتە لە گازی سرووشتی دابین دەكات، ئەمە جگە لەوەی ڕووسیا بە یەكێك لە گەورەترین وڵاتانی بەرهەمهێنان و هەناردەكاری نەوتی خاو لە جیهاندا دادەنرێت، تەنانەت پێشتر سیاسەتەكانی كاریگەریی خۆی لەسەر خستنەڕووی نەوت و بەهاكەی هەبووە، كاریگەرییەكانی ئەم جەنگە هەر زوو بە خێرایی لەسەر كەمبوونەوەی خستنەڕووی نەوت و گازی سرووشتی دەركەوت و، بەهای بەرمیلێك نەوت بۆ سەرووی 113 دۆلار هەڵكشا، ئەمە لەكاتێكدا گەورە وڵاتانی وەكو ئەمریكا و ئەڵمانیا دەستیان بۆ یەدەگی نەوتەكەیان بردووە، ئەم ڕەوشە كاریگەریی خراپ لەسەر وڵاتانی هاوردەكاری نەوت دروست دەكات و تێچوونی بەرهەمی پیشەسازیی ئەو وڵاتانە بەرز دەكاتەوە، چونكە بەردەوامبوون و درێژەپێدانی جەنگەكە وادەكات ڕێرەوەكانی دەریایی و گواستنەوەی گاز و نەوت لە رێگەی بۆرییەوە ئاستەنگی بۆ دروست بێت، خۆ ئەگەر سزاكانی ڕۆژئاوا و ڕێكخراوە نێودەوڵەتییەكان، كەرتی نەوت و گازی سرووشتی ڕووسیا بگرێتەوە، ئەوا كارەساتە گەورەكە بۆ ڕووسیا و جیهانی ڕۆژئاواش، بەتایبەتی وڵاتانی هەناردەكاری نەوت و گاز دروست دەبێت، بەتایبەتی كە 40%ی ئەو گازە سرووشتییەی ڕووسیا هەناردەی دەكات، بۆ وڵاتانی ئەوروپای ڕۆژئاوا دەڕوات، ئەمەش زیانێكی گەورەیە بە ئابووریی ئەو وڵاتانە دەگەیەنێت.

* سەپاندنی سزای بێبەشكردنی ژمارەیەك لە بانكەكانی ڕووسیا لە تۆڕی دارایی سویفت، چ زیانێكی ئابووری و دارایی لەسەر ڕووسیا دەبێت و، ئایا ئەمە كۆتایی بە سیستمی یەكگرتوویی دارایی جیهان دەهێنێت؟

- قورسترین سزای دارایی ڕۆژئاوا و ئەمریكا لەسەر ڕووسیا بێبەشكردنی ژمارەیەك لە بانكە گەورەكانی ڕووسیا بوو لە بەكارهێنانی تۆڕی دارایی ناسرا و بە سویفت، ئەو تۆڕەی 11 هەزار بانك و دامەزراوەی دارایی لە زیاتر لە 200 وڵاتی جیهان بەكاری دەهێنن و هەمووی پێكەوە گرێدراون و، مامەڵە و جووڵەی دارایی ئاسان كردووە، بە ڕاددەیەك خەمڵێندراوە ڕۆژانە لە ڕێگەی ئەم تۆڕەوە پێنج تریلیۆن دۆلار دەگوازرێتەوە، ئەمەش گورزێكی سزا قورسەكەی ڕۆژئاوایە لە ڕووی داراییەوە لەسەر ڕووسیا، لەلایەكی دیكەشەوە زیاتر لە 630 ملیار دۆلاری ڕووسیا لە ڕۆژئاوا و ئەمریكا سڕكراوە و ڕێگە بە ڕووسیا نادرێت بەكاری بهێنێت، خۆ ئەگەر ئەم سزایانە لەگەڵ سزادانی زۆر دامەزراوە و كەسایەتیی نزیك لە سەرۆكی ڕووسیا هەمووی كۆبكرێتەوە، ئەوا زیانە داراییەكانی ڕووسیا ئەوەندە قورسە كە لە مەودایەكی مامناوەندا هیچ وڵاتێك نییە تەحەمولی بكات، دابەزینی بەهای ڕۆبڵی ڕووسی و داشكانی پشكەكانی زۆر لە گەورە كۆمپانیاكانی جیهان لە بۆرسەكاندا، بەتایبەتی پشكی كۆمپانیا ڕووسییەكانی وەكو ڕۆست نەفت و، بە كۆمپانیا بیانییەكانی دیكەشەوە سەرەتای دەركەوتنی قەیرانێكی گەورەی داراییە.

* باسی شوێنەوارەكانی ئەم جەنگەت كرد لەسەر ئاستی جووڵەی بازرگانی و ئاڵووێری بازرگانیی جیهانی، كە بێگومان كاریگەری لەسەر هەموو وڵاتانی جیهان، بە ئێمەشەوە دەبێت؛ پرسیار لێرەدا ئەوەیە، ئایا ئەگەر ئەم شەڕە زیاتر درێژە بخایەنێت، ئەم كەرتە چ زیانێكی بەر دەكەوێت؟

- ڕووسیا و ئۆكرانیا پێكەوە نزیكەی 25%ی گەنمی جیهان دابین دەكەن، شەڕەكەش زیانێكی گەورە بەم بەرهەمە جیهانییە و بەگشتی دانەوێڵەش دەگەیەنێت، ئەمە جگە لە ئاستەنگەكانی گواستنەوەی گەنم و جۆ و گەنمەشامی و دانەوێڵە بەگشتی، بەمەش خستنەڕوو كەم دەبێت و خواست زۆر دەبێت و نرخەكان ڕوو لە هەڵكشان دەكەن، ئەمریكا و ڕۆژئاوا بەتایبەتی یەكێتیی ئەوروپا، گەمارۆیان لەسەر كڕینی بەرهەم و كەلوپەلی ڕووسی داناوە، بە شمەكی خۆراكییشەوە، خۆ ئەگەر سزا لەسەر گەورە كۆمپانیاكانی ڕووسیا درێژە بكێشێت، ئەوا كەرتی گواستنەوەی كاڵا و بەرهەمەكانی ڕووسیا زیانی گەورەیان بەردەكەوێت، بەشێكی ئەم زیانانەش لە ڕێگەی بەرزبوونەوەی نرخەكانەوە بۆ جیهان دەگوزارێتەوە.

* كاریگەرییە ئابوورییەكانی ئەم شەڕە لەسەر هەرێمی كوردستان و عێراق تاچەند جێگای مەترسییە و، ئایا بەو پێیەی ئێمە وڵاتی هەناردەكاری نەوت و بەرهەمهێنەری نەوتین، چۆن مامەڵە لەگەڵ ئەم دۆخەدا بكرێت باشە؟

- لەم سیستمە نوێیەی جیهاندا ئابووریی هەموو وڵاتان پێكەوە گرێ دراون، قەیران و كێشە ئابووری و داراییەكان وەكو شەپۆلێك بۆ هەموو جیهان دەگوزارێتەوە، لە عێراق و كوردستانیش گەورە كۆمپانیاكانی ئەو وڵاتانە هەن و، لێرەش بە تۆڕی سویفت كار دەكرێت و كۆمپانیا ڕووسییەكانیش كار و وەبەرهێنانیان هەیە، ڕاستە ئێمە وڵاتی بەرهەمهێن و هەناردەكاری نەوتین و خاوەنی یەدەگی گازین، بەڵام لە هەمان كاتیشدا لە 90%ی كەلوپەل و خۆراكەكانمان لە دەرەوەی سنوورەكان دێت و، ڕووسیا و ئۆكرانیا لە ڕیزبەندی پێشەوەی وڵاتانی هەناردەكاری گەنم و گەنمەشامی و دانەوێڵە و خۆراك دادەنرێن، ڕاستە وڵاتانی وەكو ڕووسیا و ئەمریكاش بە هەناردەكاری ئەم بەرهەمانە دادەنرێن، بەڵام تێچوونی گواستنەوەی زۆرە، خۆی لە خۆیدا بازاڕەكانی عێراق و كوردستان دیاردەی نرخ هەڵاوسانیان هەیە، لەلایەكی دیكەوە كەرتی نەوتی كوردستان تواناكەی سنووردارە بۆ هەناردەكردن و، وا بە ئاسانی و خێرا ناتوانرێت بڕەكەی زۆر بكرێت و، هەر خۆی ئابووریی كوردستان و عێراق نەیتوانیوە سوود لە پیشەسازیی نەوت و پترۆكیمیاوی وەربگرێت و، لەگەڵ هەڵكشانی ئەم بەرهەمانە جارێكی دیكە بە نرخێكی زۆرتر هەموو ئەو كاڵا و سووتەمەنییانەی لە نەوت بەرهەم دەهێنرێت، یان بۆ سووتەمەنی پیشەسازی گرنگە، بۆ ئێمە بە نرخێكی دوو هێندەی بەرز دێتەوە، لە ئێستاشدا كێشەمان لەگەڵ دادگای ئیتحادی عێراق هەیە، دوای دەركردنی بڕیارێك لە دژی یاسای نەوت و گاز. بەگشتی شەڕ و جەنگ ماڵوێرانی بە دوای خۆیدا دەهێنێت و كەس تێیدا سوودمەند نابێت، ئەو كاریگەرییانەشی كە باس دەكرێت، گوایە وڵاتانی بەرهەمهێنەری نەوت بە هۆی هەڵكشانی بەهای نەوت سوودمەند دەبن، نابێت ئەوەمان لەبیر بچێت، زیادبوونی زۆری بەهای نەوت دەبێتە هۆی ڕاوەستانی كەرتی پیشەسازی و بەرهەمهێنان و بەرزبوونەوەی نرخەكەی و، ڕاوەستانی خواست لە مەودایەكی مامناوەنددا، بەداخیشەوە هەرگیز هەرێمی كوردستان و عێراق نەیانتوانیوە بەم داهاتە كەرتێكی بەرهەمهێن دروست بكەن، بەردەوام ئێمە هاوردەكاری زۆربەی هەرە زۆری كاڵاكانین، بۆیە بەم دیوەدا ئێمە زۆر قازانج ناكەین. تەنیا ڕێگە ئەوەیە دەبێ بە وریاییەوە مامەڵە لەگەڵ دۆخەكە بكەین و هەوڵ نەدەین پەیوەندییە بازرگانی و ئابوورییەكانمان تەنیا لەگەڵ چەند وڵاتێكدا بێت و، خۆمان بۆ هەموو ئەگەرەكانی هەڵكشانی پێكدادانەكان و فراوانبوونی شەڕەكە ئامادە بكەین.