دژایەتیكردنی یاسای نەوت و گازی كوردستان بە بڕیارێكی نادەستووری و نایاسایی و نادادپەروەریی دادگای فیدڕاڵی عێراق مەرامێكی سیاسیی گەورەی لە پشتەوە بوو. لە دیدارێكی گۆڤاری گوڵان لەگەڵ دكتۆر هومام ئەلشەمماع ڕاوێژكاری دیاری ئابووریی عێراق جەخت لەسەر هۆكاری دەركردنی ئەم بڕیارە نادەستوورییە كردەوە. لێرەدا دەقی وتەكانی بڵاودەكەینەوە.

 

* یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان زیاتر لە 15 ساڵ بە سەریدا تێپەڕ بووە، بێ ئەوەی دادگای فیدڕاڵی عێراق هیچ قسەیەكی لەسەر بكات، تەنانەت سكاڵاكەی وەزارەتی نەوتی عێراقیش نزیكەی 10 ساڵی بەسەردا تێپەڕ بووە، كەچی لە بڕیارێكی بەپەلە دادگای فیدڕاڵی عێراق بڕیارێكی نادەستووری لە دژی یاساكەی نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دەركرد؛ پرسیار لێرەدا ئەوەیە وەكو شارەزایەكی ئابووریی عێراقی چۆن دەڕوانیتە ئەم بڕیارە؟

- یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان 15 ساڵ لەمەوبەر دەرچووە و سكاڵاكەی وەزارەتی نەوتی عێراقیش لە ساڵی 2012 بووە، بە درێژایی ئەو ماوە زۆرە دادگای فیدڕاڵی عێراق هیچ لێدوان و بڕیارێكی لە دژی یاساكە نەبوو، چونكە ئەو دادگایە باش دەزانێت بڕیار لە دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان بڕیارێكی نادەستووری و نایاساییە، لەگەڵ ئەمەشدا بە پشتبەستن بە كۆمەڵێك هۆكاری سیاسی و دەستێوەردانی دەرەكی دادگاكە بڕیارێكی زاڵمانە و نادادپەروەرانەی توندی دەركرد، بێ ئەوەی لە دەستووردا ئەو مافە بە دادگای فیدڕاڵی درابێت، بڕیارێكی لەم شێوەیە لە دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان دەربكات. ئەوەی هاندەری جووڵاندنی ئەم سكاڵا كۆنە بوو كە 10 ساڵ بە سەریدا تێپەڕ بووە، ئیتاری تەنسیقی بوو كە ئەندامی لەناو دادگای فیدڕاڵی و زۆر وەزارەت و دامودەزگای حكومەت و پەرلەمان هەیە، سكاڵاكەی بە شێوەیەك جووڵاند كە بڕیارێكی توند و زاڵمانەی لە دژی یاسای نەوت و گازی كوردستان لێكەوتەوە.

* كاتێك باس لەوە دەكرێت ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵی عێراق بڕیارێكی نادەستوورییە، لەمەدا پشت بە چ دەقێكی دەستووری بەستراوە؟

- بەڕێوەبردنی نەوت و گاز یەكێك نییە لە دەسەڵاتە تایبەتەكانی دەسەڵاتی دادگای فیدڕاڵی، لە ماددەی 110ی دەستووری كە دەسەڵاتە تایبەتەكانی حكومەتی فیدڕاڵی دیاری دەكات، كە تایبەتمەندییەكانی نێوان دەسەڵاتەكانی فیدڕاڵی و هەرێمەكان و ئەو پارێزگایانەی لە هەرێمێكدا ڕێك نەخستووە، بەمەش ئەم ماددەیە لە بەرژەوەندیی یاسای نەوت و گازی عێراقە، ئەگەرنا دەبووایە لە دەستووردا بوترایە «نەوتی عێراق موڵكی هەموو گەلی عێراقە.» تا ئێرە و بوەستایە، نەك ئاماژە بە پارێزگا و هەرێمەكان بكات.

سەبارەت بە ماددەی 111ی دەستووری كە ئاماژە بە دەرهێنانی ئەو نەوتە دەكات لە كێڵگەكانی ئێستا بە هاوبەشی بەڕێوەدەبرێت لە نێوان حكومەتی فیدڕاڵی و حكومەتەكانی هەرێم و پارێزگاكان، ئەو یاسایانەی لە هەرێمەكان دەردەچن دەسەڵات و پێشینە لە پێشترە لەو یاسایەی لە حكومەتی فیدڕاڵی دەردەچێت، هەر خۆی لە خۆیدا ماددەی 112ی دەستووری لە بەرژەوەندیی نەوت و گازی هەرێمە، لە بەر ئەوەی ئەم ماددەیە باس لە كێڵگەی نەوتی ئەو كات دەكات، نەوەكو ((كێڵگەكانی ئێستا)) واتا ئەو كێڵگە نەوتییانەی بەرهەمیان هەبووە پێش ئایاری 2005 كە دەستووری هەمیشەیی عێراق دەرچوو بە هاوبەشی لەلایەن هەردوو حكومەتی فیدڕاڵی و هەرێمەوە بەڕێوە دەبرێن، واتا دەستوور بە هیچ شێوەیەك باسی ئەو كێڵگە نەوتییانەی نەكردووە كە دواتر لە چوارچێوەی یاسای نەوت و گازی كوردستان وەبەرهێنانیان تێدا كراوە، بەپێی ئەم ماددە دەستوورییە بێت، هەر كێڵگەیەكی نەوت و گاز هەیە، دواتر وەبەرهێنانی تێدا كراوە، لە دەسەڵاتی هەرێمەكان و پارێزگاكانە نەوەكو دەسەڵاتی حەسری. حكومەتی فیدڕاڵی نۆ دەسەڵاتی حەسری هەیە، كە بە ڕوونی لە ماددەی 110ی دەستووری ساڵی 2005 ئاماژەیان پێ كراوە و لە ناویاندا باسی دەسەڵاتەكانی نەوت و گاز نەكراوە. بەمەش دادگای فیدڕاڵیی عێراق بۆ دەركردنی ئەم بڕیارە نادەستووری و نادادپەروەرییە پشتی بە كۆمەڵێك ماددەی دەستووری بەستووە كە بە پێچەوانەوەی ئیدعاكانی دادگاكەوە دەسەڵات و ماف بە هەرێمەكان و پارێزگاكان دەدات بە هەرێمی كوردستانیشەوە كە بە ناوەندەوە نەبەستراوەتەوە و ئەو مافەی هەیە بۆ بەڕێوەبردنی ئەو كێڵگە نەوت و گازانەی دوای پەسەندكردنی دەستوور دۆزراونەتەوە و وەبەرهێنانیان تێدا كراوە.

* حكومەتی هەرێمی كوردستان جگە لەوەی بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیی عێراق بە بڕیارێكی نادەستووری و نادادپەروەرانە دادەنێت، بەردەوامیش دەبێت بۆ پارێزگاریكردن و داكۆكیكردن لە ماف و دەسەڵاتە دەستوورییەكانی خۆی، ئایا تا چەند بڕیارێكی لەم شێوەیە لە ڕووی پراكتیكییەوە لە ئەرزی واقیعدا جێبەجێ دەكرێت؟

- بە تەئكید دانوستانەكان هەروەكو لە ڕاگەیاندراوەكەی حكومەتی هەرێمی كوردستان هاتووە كە بەردەوام دەبن لە كاركردنی هاوبەش لەگەڵ حكومەتی فیدڕاڵی بۆ گەیشتن بە ڕێككەوتن لەسەر چۆنیەتی چارەسەركردنی ئەم بابەتە. ئەمەش دوای پێكهێنان و دامەزراندنی حكومەتی نوێی عێراق دەبێت، بەڵام ئیتاری تەنسیقی ئەو كۆمەڵەیەن كە نایانەوێت حكومەتێكی زۆرینەی نیشتمانی لە ڕێگەی هاوپەیمانێتیی پارتی دیموكراتی كوردستان و ڕەوتی سەدر و هاوپەیمانێتیی سیادە دامەزرێت و بە پاساو و بیانوو و شێوازی جۆراوجۆر پێكهێنانی ئەم حكومەتە دوادەخەن و ئاستەنگ لەدوای ئاستەنگ دروست دەكەن، توانا و دەسەڵاتیان لەسەر زۆر كەس و سیاسەتمەدار و تەنانەت دادوەریش هەیە، لە ناویاندا سەرۆكی دادگای فیدڕاڵیی عێراق كە بەئاشكرا كەوتوونەتە ژێر دەسەڵاتی زۆر لایەنی سیاسی و ئەجیندەی نێودەوڵەتی و وڵاتانی دراوسێوە، ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵیش بۆ تێكەڵكردنی ئەوراقەكان و نانەوەی ناكۆكی و كێشەیە، ئەوەتا كاتێك بە بیانوویەكی لاواز ڕێگا لە بەڕێز هوشیار زێباری دەگرێت، خۆی كاندید بكات، چاو لەوەش دەپۆشێت كە بەڕێز بەرهەم ساڵح سەرۆك كۆماری عێراق خاوەنی پاساپۆرتێكی ئەمریكییە، كاتێكیش تەنازولی لەو پاساپۆرتە كرد، ئەمە پێشێلكاریی دەستوورییە، چونكە ئەو كاتە ئەو ببووە سەرۆك كۆمار كە تەنازولی لەو پاساپۆرتە بیانییە كرد و بەمەش ئەهلیەتی خۆكاندیدكردنی نامێنێت.

هەر خۆی لەخۆیدا دواكەوتنی پێكهێنانی حكومەتی نوێی عێراق دەبێتە هۆی دواكەوتنی دەستپێكردنی دانوستاندن و گفتوگۆكانی تایبەت بەنەوت و گاز لەنێوان هەردوو حكومەتدا، بەتایبەتی ئەگەر دادگای فیدڕاڵی بڕیار لە دژی كردنەوەی دەرگای خۆكاندیدكردن بۆ سەرۆك كۆمار بڕیار بدات، ئەو كات ماوەیەكی زۆر تێپەڕ دەبێت تاوەكو جارێكی دیكە دەرگا بۆ خۆكاندیدكردنی سەرۆك كۆمار دەكرێتەوە.

* لەكاتێكدا دادگای فیدڕاڵی كار بۆ سكاڵایەكی وەزارەتی نەوتی عێراق دەكات، خۆی لەخۆیدا وڵاتەكە نغرۆی گەندەڵی و ناشەفافییەتی دەرهێنان و ناردنە دەرەوە و فرۆشتنی نەوت بووە، ئایا تا چەند عێراق پیشەییانە و یاساییانە كار لە دۆسێی نەوت و گاز دەكات؟

- ئەمە پرسیارێكی گەوهەرییە؛ ئابووریی عێراق لە ناویشیدا بارودۆخی نەوت و گاز لە ئاستێكی باشدا نییە؛ بەدەست دەیان گرفت و كێشەوە دەناڵێنێت و مەترسیدارترینیان «گەندەڵی و موحاسەسەیە»، داهاتی ساڵی 2021ی نەوت و گاز لەعێراقدا 75 ملیار دۆلاری تێپەڕ كردووە، لەكاتێكدا ئەگەر بەڕێوەبردنێكی باشتری دۆسێی نەوت و گاز لە عێراقدا بكرایە و دوور لە گەندەڵی و كۆنتڕۆڵكردنی زۆر لە كێڵگە نەوتییەكان، ئەوا ئەم ژمارەیە زۆر زیاتر دەبوو، هەرچۆنێك بێت ئەم داهاتە كەم نییە ئەگەر بە ڕێكوپێكی و شەفافیەت و ئابوورییانە بەكاربهێنرایە. داهاتی نەوت لە عێراقدا بە ناشەفافییەت و ناڕوونی بەڕێوەدەبرێت و گەندەڵی زۆربەی هەرە زۆری ئەم داهاتە بە هەدەر دەدات، هەر ئەمەشە وای كردووە ئابووریی عێراق لە چوارچێوەیەكی داخراوی وێرانی و بێ سەروبەری دەربازی نەبێت. ئاستی بەرهەمهێنانی نەوت زیادی كردووە و بەهای بەرمیلێك نەوت 100 دۆلاری تێپەڕ كردووە، كەچی ڕێژەی هەژاری و بێكاری لە زیادبووندایە و كەرتەكانی خزمەتگوزاریی و پەروەردەو تەندروستی تادێت وێرانتر دەبن، لە وڵاتی نەوت و ئەو داهاتە زەبەلاحەدا كەرتەكانی پیشەسازی و كشتوكاڵی و ئاوەدانی گەشەی نەكردووە، لەمەش ناشرینتر ئەوەیە دەسەڵاتدارانی عێراق بە بەردەوامی دەیانەوێت شكستەكانیان و مەینەتییەكانی خەڵكی لە ناوەڕاست و خوارووی عێراق بخەنە ئەستۆی هەرێمی كوردستان، ئەو هەرێمەی وێڕای بڕینی بودجە و گەمارۆ و نانەوەی گرفت و كێشە، بەڵام هەنگاوی گەورەی لەبەردەم چارەسەركردنی زۆر لە كێشە و گرفتە ئابوورییەكان ناوە و بەداهاتی نەوت خۆبژێوی خۆی و جووڵەی ئاوەدانكردنەوەی دەست پێ كردووە، هەنگاوەكانی گەشەی پیشەسازی و كشتوكاڵییش جێگای ئومێد و دڵخۆشین، ئەمە لە كاتێكدا ئابووریی عێراق بە هۆی زۆر لە حزب و سیاسەتمەدارانەی دژی هەرێمی كوردستان ڕاوەستاون، تادێت خراپتر دەبێت، لەلایەكی دیكەوە بۆ ڕاگرتنی بووژانەوەی ئابووری لە هەرێمی كوردستان و هەنگاوەكانی چاكسازی دەیانەوێت ئاستەنگ و بەربەست بە هەموو شێوەیەك دابنێن بۆ ئەوەی بەراورد بە ئابووریی عێراق جیاوازییەكی زۆر نەبێت و زیاتر ببێتە هۆی هەڵكشانی ناڕەزایەتی و دەستپێكردنەوەی خۆپیشاندانەكان، بڕیارەكەی دادگای فیدڕاڵیی عێراقیش دژی یاسای نەوت و گازی هەرێمی كوردستان كە هیچ ڕاستی و بنەمایەكی دەستووری و یاسایی لەخۆ نەگرتبوو، تەنیا پاڵپشت بوو بە هاندەرێكی سیاسی و ڕق و كینێكەوە ئامانج لێی لێدانی گورزێكی گەورە بوو لە سیستەمی فیدڕاڵیی عێراق و وێرانكردنی هەرێمی كوردستان كە دەمێكە كاری لەسەر دەكەن.