كێشەی پێكهاتەكان لە قەوارەی دەوڵەت، یان لە كۆمەڵگەكاندا یەكێكە لە كێشە هەرە گرنگەكان، لە هەمان كاتیشدا كێشەیەكە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی كە چۆن چارەسەری بكات، خوێندنەوەی هەڵسوكەوتی دەوڵەت و قەوارەكان لە ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم كێشەیە لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەییدا، تێبینی ئەوە دەكەین كە چارەسەری سەربازی، یان دەستووری و یاسایی لە هەر دوو قەوارەی نێوخۆ و دەرەوەی هەرێمی و قەوارەی ئاسایشی نەتەوەییدا هەیە، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە، پێویستە پێش هەموو شتێك بابەتی پێكهاتەكان دەستنیشان بكەین، تا بزانین ئەم زاراوە و چەمكە چییە؟

پێكهاتەكان بەو واتایەیە، كە لە ڕووی ڕەگەزو نەتەوەو ئایین و مەزهەب و زمانەوە هەر كەمینەیەك لەگەڵ ئەوەی دیكە جودایە لە نێو ئەو قەوارەیەی تێیدا دەژین، بە پێی نەتەوە یەكگرتووەكان ئەم پێكهاتانە بەشێكن لە كۆمەڵگەو، ویستی پاراستنی داب و نەریتی ئیتنی و ئایینی و زمانەوانی و تایبەتمەندیی خۆیان هەیە لەگەڵ ئەوانی دیكە، لەسەر ئەم بنەمایە، چەمكی پێكهاتە مانایەكی دینامیكیی هەیە، واتا ستاتیكی و وشك نییە، بەڵكو لە زۆر قەوارەوە بەرەو گۆڕانكاری دەچێت، وەك مەسەلەكانی توانەوە لە نێو كۆمەڵگە لەگەڵ ئەوانی دیكە، یان ڕاگواستن لە شوێنێك بۆ شوێنێكی دیكە، لە ئەنجامی هەندێ سیاسەتی توندو تیژ، یان ویستی جیابوونەوە، یان دامەزراندنی قەوارەیەكی سەربەخۆیان هەیە، یانیش لەگەڵ دەوڵەتێكی دیكە یەك بگرنەوە، چەمكی پێكهاتەكان چەندین پێوەری هەیە، پێوەری ژمارەیی وەك دیمۆگرافیا، قەوارە، ئەگەر بەراوردی بكەین بە زۆرینە، هەروەها پێوەری سۆسیۆلۆجی هەیە، واتا باری ئیتنی و سیاسی و ئابووری، دیسان پێوەری هەست و نەست تا خۆی لەگەڵ كۆمەڵگەدا بتوێنێتەوە، یان ویستی سیاسی داوای یەكسانی، یان خودموختاری، یانیش جیابوونەوە بكات، هەروەها پێوەری بەرژەوەندی، یان ئامانجی هاوبەش لە كۆمەڵگە، بۆیە پێكهاتەكانی ئیتنی كۆمەڵێك دانیشتووانن و ژمارەیان كەم یان زۆر بێت سیمای ئیتنیان هەیە و لەگەڵ دانیشتووانی دیكە جودان، لەسەر بنەمای ئەوەی كە جیاكاری مامەڵەیان لەگەڵ دەكرێت، بۆیە بەم پێیە دەبێ چارەسەر بكرێت.

كێشەی پێكهاتەكان لەبەر ئەوە هاتە كایەوە كە پلانی دەستنیشانكردنی سنوور، یان قەوارەكان بە ویستی ئەوان نەبوو، لە ئەنجامی سیاسەتی توندوتیژی و ڕەچاونەكردنی ڕاستییەكانی كولتووری و مێژوویی، ئەمە لە دەرئەنجامی سیاسەتی كۆلۆنیالیزم بوو، ئەو سنوورانەی كە دانران ستەمكارانە بوو، ئەمانە هۆكار بوون بۆ ئەوەی ئەم پێكهاتانە نیگەرانی و دوودڵی و ململانێی دڵتەزێنیان هەبێت لە نێو ئەم قەوارانەدا، لێرەدا ویستی قەوارەكان ئەوەیە كە تایبەتمەندیی خۆیان هەبێت و ڕەنگە ئەمە سنوور و ئامانجی دیكەش تێپەڕێنێت.

ئەم پێكهاتانە كێشەی ئینتیما بۆ دەوڵەت و ئاسایشی نەتەوەیی و سەقامگیری دروست دەكەن، لە ئەنجامی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پێكهاتانە، لەو دەوڵەتانەی كە پێكهاتەی ئیتنی زۆر جیاجیایان تێدایە، كۆمەڵێك قەیران سەرهەڵدەدات، وەك قەیرانی ناسنامەی نیشتمانی، شەرعییەتی سیستەمی سیاسی، بەشداریی سیاسی، یەكسانی هاوبەش و جیاكردنەوە، بۆیە سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی لەگەڵ ئەم پێكهاتانە، كە ڕەنگە خۆی لە تێگەیشتنی دیموكراسی لە قەوارەی دەستووری و یاسایی ببینێتەوە، یان لە چارەسەری میلیتاری و نالەباری لە مامەڵەكردن كە كاردانەوەی لەلایەن ئەم پێكهاتانە لێ دەكەوێتەوەو كێشەو گرفتی لێ سەرهەڵدەدات، لەسەر بنەمای ئەوەی كە بەرژەوەندیی باڵای دەوڵەتان و پێكهاتەكانیش هەن، بۆیە دەبێت چارەسەرێك بۆ ئەم كێشەیە بدۆزرێتەوە.

خوێندنەوەی ئامارەكانی تایبەت بە پێكهاتەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە پتر لە (300) پێكهاتەی ئیتنی لە جیهان هەن، كە ژمارەیان یەك ملیار كەسن، كە ڕێژەیان 17.3%ی كۆی دانیشتووانی جیهان پێك دەهێنن، ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان بۆ كاروباری پەنابەران ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە پتر (50) كەس لەو پێكهاتانە تووشی كۆچكردن و ڕاگواستنی زۆرەملێ بوونەتەوە، تەنانەت لە نێودەوڵەتەكانیش پتر لە(30) ملیۆن كەس ئاوارە بوون، جگە لە بەكارهێنانی سیاسەتی ڕەگەزپەرستی دژی ئەو پێكهاتانە، تەنانەت گەیشتە ئاستێك كە گرووپ هەن بەرگری لەم پێكهاتانە دەكەن كە تووشی مەترسی و لەناوچوون دەبن.

نموونەی ئەم پێكهاتانە لەسەر ئاستی جیهان وەك: كێشەی كورد، كشمیر، باسك لە ئیسپانیا، بەربەرو ئەمازیغ لە باكووری ئەفریقیا، دەوڵەتانی قەوقاز، تبت لە چین و، تامیل لە سریلانكا.

ئەم كێشانە كاریگەرییان بۆسەر پەیوەندیی هەرێمی و نێودەوڵەتی هەیە، هەر چۆن بێت لە سەرەتای سیستمی تازەی نێودەوڵەتیدا وشیاریی ئیتنی هاتە كایەوە، ئەمەش وای كرد كە زۆر لە دەوڵەتان بەدوای چارەسەردا بگەڕێن، بە پێچەوانەوە گیروگرفت لەم دەوڵەتانە پەیدا دەبێت.

ئەگەر جارێكی دیكە شیكردنەوەی سیاسەتی ئاسایشی نەتەوەیی بكەین لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پێكهاتانە، سەرتا دەبێ بڵێین: ئاسایشی نەتەوەیی قەوارەیەكی ستراتیژییە بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكان، سێ شێواز لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پێكهاتانە هەن، شێوازی سەربازی واتا تواندنەوەی ئەم پێكهاتانە بە زەبری هێز، شێوازی بوونی ماف و ئەرك لە هەیكەلییەتی دەوڵەت واتا چارەسەركردنی ئابووری و كارگێڕی، شێوازی سێیەم چارەسەری سیاسی.

ئەگەر باسی شێوازی یەكەم بكەین، لەسەر ئەو بنەمایە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بۆی دەچن كە گیروگرفتی ئەم پێكهاتانە مەترسییە بۆ ئاسایشی نەتەوەیی دەوڵەت و قەوارەكان و یەكپارچەیی خاك، لەسەر ئەم بنەمایە دەبێ بە هێزی میلیتاری و بەرگری چارەسەری ئەم مەسەلەیە بكات، ئەنجامی ئەو سیاسەتە ئەوە بوو كە زیانێكی مرۆیی و ئابووری هاتە كایەوە، پێچەوانەی دامەزراوەی ماف و ئازادییە بنەڕەتییەكانی مرۆڤ، شێوازی دووەم لەسەر بنەمای پێكەوە ژیانی ئەم پێكهاتانەیە كە لە نێو هەیكەلییەتەكانی دەوڵەتدا لەسەر بنەمای هاووڵاتیبوون كاربكەن، و بەشداری لە كارگێڕی و ئابووری و بەرگری لە چوارچێوەی گەشەپێدانێكی گشتیدا بكەن، بۆیە شێوازی دووەم وا دەكات كە هەندێ ئاستەكانی ئاسایشی نەتەوەیی بپارێزێت و، جۆرە بەردەوامییەكی هەبێت، ئەمەش پەیوەستە بە سرووشتی سیستمی سیاسی و سەرچاوەكانی شەرعییەتەوە، شێوازی سێیەم كە پێشكەوتووترین شێواز هەڵدەبژێردرێت، ئەویش چارەسەری سیاسییە، واتە چارەسەری (دەستووری و یاسایی) بۆ كێشەكە، ئەمە وا دەكات كە بنەماكانی ئاسیاشی نەتەوەیی بچەسپێن، هەروەها ئەم بنەمایانە بۆ كاروباری دیپلۆماسی و سەربازی و ئابووری و گەشەپێدان بەكار بهێنرێت، بۆ مامەڵەكردنی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لەگەڵ ئەم بابەتە تەرتیبێكی زەمەنی هەیە، نموونەی زەقی ئەم مەسەلەیەش، كێشەی كورد لە توركیا و ئێران، جگە لەو كێشانەی پێشتر باسم كردن.

 ئەگەر بێینە سەر هەرێمی كوردستان، دروستبوونی ئەم قەوارە دەستوورییە لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991، هەروەها دەرچوونی یاساكانی تایبەت بە دامەرزاوەكانی حكومەت و پەرلەمان و دادوەری، یاساكانی دیكەی حزبەكان و ئازادیی ڕۆژنامەگەری، ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی، تەنانەت یاسایەكی تایبەت بۆ پێكهاتەكان لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە.

سیاسەتی مامەڵەكردنی ئاسایشی نەتەوەیی لە هەرێمی كوردستان لەگەڵ كێشەی پێكهاتەكان لەسەر جۆری دووەم و سێیەمە، واتا جۆری دووەم وا دەكات كە پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان هاووڵاتین و یەكسانن و بەشدارن لە كاروباری كارگێڕی و ئابووری و بەرگریدا، شێوازی دووەمیش گەڕانە بەدوای چارەسەری یاسایی و دەستووریدا بۆ ئەم مەسەلەیە، ئەم پێكهاتانە وایان لێ هاتووە كە بەشێكن لە گەلی كوردستان و، لە حوكمڕانی و لە دامەزراوە ئەمنی و سەربازییەكاندا هەموو ماف و ئەركێكیان هەیە، ئەم پێكهاتانە كە جۆراوجۆرن لە ئیتنی و نەتەوەو ئایین و لە مەزهەب، لەسەر بنەمای پێكەوە ژیان و تێگەیشتن لە مافەكان ئەوانیش ئەركەكانی خۆیان دەزانن، هاوكات پەرلەمانی كوردستان ڕۆڵی بەرچاوی هەبووە لە دەركردنی یاسا لەم بوارەدا، تەنانەت لە ناو پەرلەمانیشدا پێكهاتەكان نوێنەری خۆیان هەیە و ئازادانە كارەكانی خۆیان ئەنجام دەدەن.

ئەگەر بێینە سەر دامەزراوەی حكومەت، دەبینین هەر لە سەرەتای دامەزراندنی یەكەم كابینە تا ئێستا، لە ئاستی وەزیر و پۆستەكانی خوارەوە ئەم پێكهاتانە بەشدارییەكی كارایان لە حكومەتدا كردووە، ئەگەر بێینە سەر دامەزراوەكانی دیكە، وەك حزبە سیاسییەكان و وەك بەشداریی سیاسیی ئەم پێكهاتانە، دەبینین كە بەشداری و چالاكیی سیاسییان هەیە، بەتایبەتی لە هەڵبژاردندا و دەزانن ماف و ئەركەكانیان چین.

دەبێ ئاماژە بەوەش بكەین كە سەرۆك بارزانی ڕۆڵێكی بەرچاوی هەیە لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم پێكهاتانە، تەنانەت ئێستا كوردستان بووەتە پەناگەیەك بۆ پێكهاتەكانی دیكە كە لە دەرەوەی هەرێمی كوردستانن و، بە ڕێژەیەكی بەرچاو لێرە دەژین، زۆر هەوڵی ئەكادیمی دراوە بۆ دیراسەكردنی ئەم پێكهاتانە، لەمەشدا بە شایەتی نەتەوە یەكگرتووەكان و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بە وردی سەیری ئەم مەسەلەیەی كراوە، گەیشتوونەتە ئەنجامی ئەرێنی لە هەمبەر سیاسەتی هەرێمی كوردستان لەم بوارەدا، جگە لەمە بەڕێزان نێچیرڤان بارزانی سەرۆكی هەرێمی كوردستان و مسرور بارزانی سەرۆكی حكومەتی هەرێمی كوردستان لە پەیوەندیی ڕۆژانەن لە مامەڵەكردن لەگەڵ ئەم مەسەلەیە و، دید و بۆچوونی چاكیان هەیە بۆ چۆنێتیی پێكەوە ژیانی نەتەوەیی و ئایینی و مەزهەبی لە هەرێمی كوردستان، لە چوارچێوەی قەبارەی پاراستنی بەرژەوەندییەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و قەوارەی دەستوور و یاساكان لەم بوارەدا.

لە دەرئەنجامدا پێكهاتەكان لە هەرێمی كوردستان پاڵپشتن بۆ سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی و ڕۆڵیان هەیە لە پاراستنی ئابووری و بەرگری، چونكە لە هەرێمی كوردستان بە شێوەی یەكسان و دادپەروەرانە مامەڵە لەگەڵ ئەم پێكهاتانە كراوەو هیچ كێشەیەكیان نییە.