گرفتی هەیكەلی ئابووری و لاوازیی ژێرخانی ئابووری و گرنگینەدان بە سەرمایەی مەعریفی، هۆكاری سەرەكیی پاشكەوتەیی ئابووریی هەرێمی كوردستانە بە ناوەندێكی لاوازی حكومەتی ناوەندییەوە. بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە و چەند بابەتێكی پەیوەندیدار، دیدارێكمان لەگەڵ فەهمی محەمەد عەلی مامۆستا لە كۆلێژی كارگێڕی و ئابووریی زانكۆی سەڵاحەدین ساز دا و بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گۆڤاری گوڵانی دایەوە.

 

*  ئابووریی كوردستان گیرۆدەی كۆمەڵێك گرفتی هەیكەلی ئابووری و خراپیی ژێرخان بووە، نەبوونی سیستەمێكی ئابووری و دیدگایەك ئەوەندەی دیكەی گرفتەكەی ئاڵۆز كردووە، دەكرێت سەرەتا ڕاوبۆچوونتان لەسەر واقیعی ئابووریی هەرێمی كوردستان بزانین؟

- بەڵێ، منیش لەگەڵ ئێوەدا هاوڕام و ئەمە ڕاستییەكی ڕوونە كە كۆمەڵێك گرفتی ئابووریی جددی بەرۆكی هەرێمی كوردستانی گرتووە، تێكچوونی هەیكەلییەتی ئابووری و لاوازی و داڕووخانی ژێرخانی ئابووریی هەرێمی كوردستان گەورەترینی ئەو گرفتانەیە، ئەم دوو لایەنە پەیوەندییەكی توندوتۆڵیان پێكەوە هەیە و، بگرە تەواكەری یەكترن بۆ پێشكەوتنی ئابووری. كاتێ هەیكەلی ئابووریی هەرێم لەسەر بنەما زانستییەكەی تەندروست نەبێت و ژێرخانێكی ئابووریی باشمان نەبێت، پاڵپشتییەكی بەهێزمان بۆ گەشەی ئابووری لەدەست داوە، تەنانەت ئەو بڕە پارەیەی بۆ بونیاتنانی ژێرخانی ئابووریی كوردستان خەرج كراوە، زۆر زیاترە لەو پێشكەوتنەی بەدەستمان هێناوە، ئەم كێشەیە لەساڵی 2019 ڕووبەڕووی وڵاتێكی وەكو ئەڵمانیا بووەوە كاتێك پەرەپێدانی ئابوورییەكەی 1.5% بوو، كەچی پێویستی بە خەرجییەكی زۆر زیاتر بوو بۆ بونیاتنانەوەی ژێرخانی ئابووریی وڵاتەكە.

كێشەی ئابوویری هەرێمی كوردستان زۆر لەوە گەورەترە كە تەنیا ژێرخانی ئابووری گرفتی هەبێت، بەڵكو نە ژێرخانی ئابووریمان هەیە بەو ستاندار و ئاست و پێوەرانەی كە لەم سەردەمەدا پێویستە، نە پێشكەوتنی ئابووریی ڕاستەقینەمان هەیە. ئەوەی لە هەرێمی كوردستان ڕوو دەدات، تەنیا ناردنە دەرەوەی هەندێك دەرامەتەكانە بە شێوەی خام، وەك نەوت و گازی سرووشتی و هەندێك بازرگانیی هاوردەكردن و پێشكەوتنی كەرتی بیناسازی، ئەمانەش هەمووی لەسەر بنەمای تێكدان و لەناوبردنی ژێرخانی ئابووریی وڵاتە، كە بنیادنانەوەی چەندین ساڵ و چەندین ملیار دۆلاری پێویستە كە لە دەستهاتی فرۆشتنەكان زیاترە، ئەمەش سەرەڕای لاوازبوونی زۆرێك لە كەرتە گرنگەگانی دیكەی ئابوورییە، تا ئاستی لەناوچوون، وەك كەرتی پیشەسازی و كەرتی كشتوكاڵ و كەرتە خزمەتگوزارییەكانی ئابووری (خوێندن و تەندروستی) كە لەم سەردەمەدا بڕبڕەی پشتی ئابوورییە، بە شێوەیەكی گشتی ئەمانەش كۆمەڵێك هۆكاریان هەیە، كە هەندێكی ناوخۆییە و هەندێكیشی هەرێمی و دەرەكییە.

* ئاماژەت بە هۆكارەكانی بوونی ئەم گرفتانە كرد، پێت وانییە ئابووریی هەرێمی كوردستان گیرۆدەی ئابوورییەكی پاشكەوتەی عێراقە و، ئایا پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی فیدراڵی و دەوڵەتی مەركەزی دەبێت لەسەر چ بنەمایەك بێت؟

- ئەو گرفتانەی لە هەرێمی كوردستانن، شۆڕبوونەوەی ئەو گرفتانەیە كە لە عێراقی فیدڕاڵ بە فراوانتر هەیە، بەڵام جیاوازییەكە ئەوەیە كە هەرێمی كوردستان دەیتوانی ئەو دەرفەتانەی لە دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعسەوە هاتنە پێش، بە نەفەسێكی نیشتمانی بیانقۆزێتەوە بۆ بنیادنانی ژێرخانی ئابووریی هەرێم و دروستكردنی هەیكەلییەتێكی ئابووریی بەهێز، هەموو كەرتە ئابوورییەكان بگرێتەوە و هەموو دەرامەت و هۆكارەكانی بەرهەمهێنان سوودیان لێ وەربگیرێت، ئەمەش بەوە دەكرا كە پەیوەندییەكانی لەگەڵ حكومەتی مەركەزیدا لەسەر بنەمای دەستووری و ڕێككەوتنی ستراتیژیی درێژخایەن بێت، نەك لەسەر ڕێككەوتنی سیاسی و حزبایەتی، چونكە ڕێككەوتنە سیاسییەكان كورتخایەنن و بەردەوام ناجێگیر و لە گۆڕاندان، بە پێچەوانەی پرانسیپە ئابوورییەكان كە پێویستی بە ئارامیی ئابووری و ماوەی درێژخایەن هەیە. بەداخەوە هەرێم تووشی ئەو هەڵەیە بوو، هەروەكو چۆن لە لایەنی وەبەرهێنانیشەوە لە كەرتی نەوتدا هەڵەیەكی دیكەی كرد، بەوەی لە ڕوانگەی ئابوورییەوە لێكدانەوەی بۆ نەكرد و زیاتر كارێكی سیاسی بوو.

*  حكومەتی هەرێمی كوردستان كۆمەڵێك چاكسازیی ڕاگەیاند، ئایا تاچەند بوونی ئەم ڕیفۆرمی ئابوورییە پێویستە و گرنگترین ئاستەنگەكانی بەردەم جێبەجێكردنی چییە؟

- وەك ئەوەی دەگوترێت سیاسەت و ئابووری دوو ڕووی دراوێكن، من بڕوام وایە كە هەركام لە سیاسەت، یان ئابووری بەهێزتر بوو، دراوەكە بەو ڕووەدا دەكەوێت و ڕووەكەی دیكە دەشارێتەوە، لە هەرێمی كوردستان كاری حزبەكان و سیاسەت زۆر بەهێزترە و، ڕووە ئابوورییەكەی خستووەتە ژێرەوە، واتە سیاسەت و گۆڕانكارییە سیاسییەكان و بڕیارە سیاسییەكان لە هەرێمی كوردستان زۆر بەهێزترن و ئابووری كردووەتە پاشكۆ و، بەشوێن خۆیدا ڕای دەكێشێت و پێشكەوتنی ئابووری و كار و چالاكییە ئابوورییەكان دەبنە قوربانیی ئامانجە سیاسییەكان. ئەمە ڕووە زۆرخراپەكەیە كە دراوەكەی كوردستان لە سەری كەوتووە، بۆیە بەڵێ كوردستان پێویستییەكی زۆری بە ئیرادەی چاكسازی هەیە، نەك بڕیار، پێویستی بەوەیە ئەو ئیرادەیە لە دەستی شارەزا و پسپۆڕە نیشتمانپەروەرەكاندا بێت، نەك كەسانی سیاسیی ناو حزبەكان. لەم سەردەمەدا نەك ڕاوەستان لە گەشە و پێشكەوتنی ئابووری، بەڵكو لاوازییش لە گەشەی ئابووری هەرخۆی بە مانای دواكەوتنی دێت، چونكە بەراورد بە وڵاتانی جیهان كە گەشەیان خێرایە، ئێمە هەر دوادەكەوین، دواخستنی چاكسازی بۆ چاككردنەوەی ئابووریی شێواو و بنیادنانەوەی ژێرخانی ئابووریی داڕماومان، دیسان دواخستنی هەرێمەكەمانە.

*  زۆر باسی فرەچەشنكردنی ئابووری و پێشخستنی كەرتەكانی كشتوكاڵ و پیشەسازی و گەشتیاری كرا، بەڵام لە جێگای خۆماندا گۆڕانكارییەك، یان قەفزەیەكی نەوعی ڕووی نەدا، هۆكارەكەی بۆ چی دەگەڕێنیتەوە؟

- فرەچەشنكردنی بەرهەمهێنان لە دەرامەتە ئابوورییەكاندا كارێكی دروست و سەركەوتووە، ئەمە بۆ هەموو كەرتەكانی كشتوكاڵی و پیشەسازی و گەشتوگوزار و نەوت ڕاستە، بەڵێ، دەبێت ئابووری هەمو قۆناغەكانی وەبەرهێنان بە شێوەیەكی تەواو لە ناوخۆی هەرێم و سنووری وڵات تەواو بكات، بە مانای دۆزینەوە و دەرهێنانی دەرامەتەكان، كانزاكان و وەبەرهێنان تێیاندا و، هەمەچەشنەكردنی ئەم بەرهەمانە و پڕكردنەوەی پێداویستییەكانی ناوخۆ، پاشان هەناردەكردنی بۆ دەرەوە، بە جۆرێك كە ببێتە سەرچاوەی دراوە قورسەكان لە ناوخۆ، نەك بە پێچەوانەوە هەناردەكردن تەنیا نەوتی خام و دەرامەتەتەكان بێت بە شێوەی سەرەتایی، دواتر قۆناغەكانی وەبەرهێنان لە دەرەوەی وڵات تەواو بكرێن و ببنە بەرهەمی هەمەچەشنە و، دواتر بە شێوەی هاوردە بێنەوە وڵات و ببنە هۆی چوونە دەرەوەی دراوە قورسە ناوخۆییەكەشمان، ئەمە زۆر خراپە و پێچەوانەكەی ڕاستە. لە ڕاستیدا ئەم گۆڕانكارییانە پێویستی بە سەربەخۆیی ئابووری و سیاسی و دارایی هەیە، كە پلانێكی هەمەجۆری كورت و درێژخایەنی دەوێت پێكەوە بە یەك ئاراستە، ئەمە بۆ هەرێمی كوردستان ئاستەنگی هەیە، لە ڕووی ئەوەی هەرێمی كوردستان نەیاری ناوخۆیی و هەرێمیی زۆرە و لە هەمانكاتدا بەتوانان، بەڵام هەموو هۆكارەكە ئەوە نییە كە ئەم پێشكەوتنە جۆرییە ڕووی نەداوە، بەڵكو دەكرا بە ئیرادەیەكی نشتمانی و بە پلان و بەرنامەی زانستی ئەمە ڕووی بدایە، ئەمەش هۆكارەكەی بۆ لاوازیی دەسەڵاتی سیاسی و پەرتەوازەیی حزبەكان دەگەڕێتەوە، كە سیاسەتیان كردووە و ئابووریی وڵاتیان بۆ ئامانجە سیاسییەكان بەكارهێناوە، نەك بە پێچەوانە.

*  دوا پرسیارمان تایبەتە بە گەنجان كە ڕۆژ لە دوای ڕۆژ ڕوو لە هەندەران دەكەن و هەلی كاری گونجاو و شیاویان دەست ناكەوێت، نە لە كەرتی گشتی و نە لە كەرتی تایبەت، وەك ئابووریناس و كەسێكی ئەكادیمی پێویستە چی بكرێت لەم بارەیەوە؟

- لە ڕاستیدا لەم كاتەدا ئابووریی جیهان بە سەردەمی ئابووریی مەعریفە لەگەڵ تەكنەلۆژیا تێپەڕ دەبێت، تەكنەلۆژیاكەش هەر بەرهەمی مەعریفەكەیە، تەنیا سەرچاوەی مەعریفەش مرۆڤ و مێشكی مرۆڤە، ئەوە ڕوونە، بۆیە ئێستا كاریگەرترین دەرامەت، دەرامەتی مرۆییە بۆ پێشكەوتنی ئابووری، بەڵام ئەم دەرامەتە پێویستی بەوەیە كە وەبەرهێنانی تێدا بكرێت و گرنگییەكەی بزانرێت، بەهێزترین نەخۆشی كە بەكاردێت بۆ لەناوبردنی ئەم دەرامەتە، نەخۆشیی بێكارییە، كە بەداخەوە بەهۆی لاوازیی كەرتەكانی ئابووری و كەوتنە شوێنی قازانجی خێرا و كەموكورتی كەرتی تایبەت، ئەم نەخوشییە دەرامەتی مرۆیی كوردستان لەناو دەبات، كە گەنجەكانمان كۆچ دەكەن، یان ناتوانرێت وەبەرهێنانیان تێدا بكرێت. گەورەترین گرفتی كورد بە گشتی نەخوێندەوارییە، ئەویش بەو مانایە نا كە بڕوانامە واتای خوێندەواری، بەڵكو بەو مانایەی كە توانا و لێهاتوویی و شارەزایی بەرهەمی ئەو بڕوانامانە بێت، ئەمەش لاوازیی شادەماری پێشكەوتن و سەركەوتنمانە، ئاوڕدانەوە لە دەرامەتی مرۆیی و وەبەرهێنان تێیدا بە ئاستی وڵاتانی پێشكەوتووی ئەم سەردەمە، كە بە پێشخستنی قوتابخانەكان دەست پێ دەكات و بە زانكۆكان كۆتایی دێت، تاكە كلیلی پێشكەوتنە.