لەوەتەی هەڵبژاردنی پەرلەمانی عێراق لە 10ی تشرینی یەكەمی ساڵی 2021 تەواو بووە و دەنگەكان جیا كراونەتەوە و ئەنجامەكان ڕاگەیاندراون، مشتومڕ و ململانێ و كێشمەكێش بە ئاراستەی ڕێككەوتن و یەكتربڕیی سیاسی تایبەت بە بنەماكانی پێكهێنانی حكومەت هاتووەتە ئاراوە، دواتر پرسیارە گرنگەكە سەری هەڵدا، نەخشەی تازەی سیاسیی عێراق لەبەر ڕۆشنایی ئەنجامەكانی هەڵبژاردن چۆن دادەڕێژدرێت و بە چ ئاقارێك دەگات؟

 سەرەتا دیالۆگ بە ناوی (پێكهاتەكان) هاتە پێشەوە، هەرچەندە زۆر سەخت و دژوار و هەستیار بوو، بەڵام سوننەی سیاسی توانی پێشكەوتنێكی بەرچاو بەدەست بهێنێت، ئەویش بە یەكخستنەوەی ڕێڕەو و هەڵبژاردنی شێوازی تازە یەكگرتنەوە و بەلاوەنانی هەموو گلەیی و ڕەخنە و تۆمەتەكانی نێوان باڵەكانی سوننە، تەنانەت هەندێك لەو چارەسەرە سیاسی و نیشتمانییە، بە ئاراستەی تاكە كەسی و بنەماڵەییدا ڕۆیشت.سەركەوتنی هەنگاوەكانی ئەو یەكگرتنەوەیە ئەوەی لێ كەوتەوە كە هەردوو فراكسیۆنی (عەزم) و(تەقەدوم) ڕێككەوتن لەسەر ئەوەی كە محەمەد حەلبووسی لە فراكسیۆنی خۆی بۆ سەرۆكی پەرلەمان بەربژێر بكرێت، هەروەها خەمیس خەنجەریش وەك سەرۆكی فراكسیۆن دەستنیشان بكرێت، دواتر بینیمان چۆن بە دەنگێكی زۆرەوە بوو بە سەرۆكی پەرلەمان، ئەویش بە پاڵپشتیی فراكسیۆنی سەدر (سائرون) و پارتی دیموكراتی كوردستان، لە كاتێكدا بەشێك لە شیعەی سیاسی، كە دواتر بە كۆمەڵی(ئیتار) ناسران، بایكۆتی دانیشتنەكەی پەرلەمانیان كرد، هاوكات بەشێكی كورد (یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان)یش چوونە دەرەوەی پەرلەمان، بەم شێوەیە سوننەی تازەی سیاسی توانی سوننەی نەریتیی سیاسیی تێپەڕێنێت. ئەگەر ناكۆكییەك سەری هەڵدابێت سەبارەت بە دانیشتنی یەكەمی پەرلەمان، بەڵام دوای كۆتایی دانیشتنەكە، دادگای فیدراڵی ئەم ئەشكالەی چارەسەر كرد و بە بڕیاری ڕۆژی سێ شەمە ڕێكەوتی 25ی كانوونی دووەمی 2022 ئەم كێشەیەی یەكلایی كردەوە، بڕیارێكی هونەری و یاسایی بوو، پێویستە هەموو لایەك پابەندی بن. سەبارەت بە هاوپەیمانیی شیعە-شیعە هەوڵی زۆر درا بە ناوی زیندووكردنەوەی ئەوەی پێی دەگوترێت (ماڵی شیعە) كە تا ڕاددەیەكی زۆر درزی تێ كەوتبوو، مایەی بیرهێنانەوەیە ئەحمەد چەلەبی یەكێك بوو لەوانەی سیستمی پشكپشكێنە و دەستكەوتی داهێنا، ئەم دۆخە لە نێوان بەردەوامبوون و ناوبەناویش خاوبوونەوە دەچوو، تا گەیشتە ئەو بارەی كە موقتەدا سەدر لە گۆڕەپانەكە بەدەر كەوت، كە بانگەشەی زۆرینەی سیاسی كرد، دوای شكستی هەموو حكومەتەكانی تەوافوق لەوەتەی ساڵی 2003وە تاكو ئێستا، چ ئەوانەی ڕاستەوخۆ دوای داگیركاریی ئەمریكا، یان ئەوانەی دوای هەڵبژاردنەكانی 2005و 2010و 2014و 2018 پێك هێنران، بەتایبەتیش كە ناوبراو گەورەترین ڕێژەی كورسییەكانی لە پەرلەمان بەدەست هێناوە كە ژمارەیان (73) كورسییە، ئەو بانگەشەی ئەوە دەكات كە گەورەترین فراكسیۆنە لە پێكهێنانی حكومەتدا و، دەڵێت ئەوەی بڕوا بە حكومەتی زۆرینەی نیشتمانی نەهێنێت، با ببێتە ئۆپۆزسیۆن.

سەدر پێش هەڵبژاردنەكان ڕێگەی خۆش كرد بۆ ڕێككەوتنی سەرەتایی لەگەڵ سەرۆك مسعود بارزانی و گرووپەكەی حەلبووسی (تەقەدوم) جگە لە چەند فراكسیۆنێكی بچووك و هەندێك بێ لایەن، ئەمەش هانی ئەوەی دا كە بە بیرۆكەی زۆرینەی سیاسی پابەند بێت. سەدر دەستیشی كرد بە گفتوگۆكردن لەگەڵ ئیتار، كە فراكسیۆنەكەی نووری مالیكی (دەوڵەتی یاسا) و هادی عامری (فەتح) و حەیدەر عەبادی (فراكسیۆنی نەسر) و فراكسیۆنەكەی عەمار حەكیم لەخۆ دەگرێت، هاوكات گفتوگۆی لەگەڵ گرووپەكانی حەشدی شەعبی كرد لە فراكسیۆنی چوارچێوەی شیعە، بەڵام تا ئێستا ناكۆكی لە سەر دوو بیرۆكەی بنەڕەتی بەردەوامە: حكومەتی تەوافوق، یان حكومەتی زۆرینە؟ كێ دەبێتە سەرۆك وەزیران؟ چونكە فراكسیۆنی ئیتار بە تەواوی دژی بەردەوامبوونی مستەفا كازمی-یە وەك سەرۆك وەزیران، لە كاتێكدا سەدر ڕەنگە پێی قایل بێت، یان بیگۆڕێت لە حاڵەتێكدا لەسەر حكومەتێكی زۆرینە ڕێك بكەون، ئەمەش دەوەستێتە سەر تەوافوق لەگەڵ پارتی دیموكراتی كوردستان و عەزم و تەقەدوم.

پارتی دیموكراتی كوردستان زۆرترین دەنگی لەسەر ئاستی كوردستان بە دەست هێنا، ئەم جارەش دەبینین كە یەكێتیی نیشتمانیی كوردستان بەرهەم ساڵح-ی بۆ سەرۆك كۆمار بەربژێر كردووە، بەڵام پارتی ئەو پۆستە بە مافی كورد و تەنانەت بە مافی خۆیشی دەزانێت، لە ڕاستیدا مافی بارزانی-یە، بۆیە پارتی هوشیار زێباری وەزیری پێشووتری دەرەوەی عێراقی بۆ ئەم پۆستە بەربژێر كرد، لە هەمان كاتیشدا لەتیف ڕەشید خۆی بۆ ئەم پۆستە بەربژێر كردووە، لێرەدا من وای بۆ دەچم كە ئەوە ڕای خۆمە، ئەگەر پارتی خۆی بەربژێری خۆی بكێشێتەوە، ئەوا چانسی لەتیف ڕەشید زیاتر دەبێت بۆ ئەم پۆستە، بەڵام فراكسیۆنەكانی سەدر و عەزم و تەقەدوم پاڵپشتیی لە بەربژێرەكەی پارتی دەكەن.

لە ڕاستیدا كێشە و ململانێیەكە زیاتر لە پۆستی سەرۆك وەزیراندایە، جگە لە كازمی لەلایەن سەدرەوە هیچ بەربژێرێكی دیكە بۆ ئەم پۆستە نییە، هەرچەندە ناوێكی زۆری كەسایەتی باس دەكرێت، بەڵام دوای ئەوەی كە نائومێد بوون لە نێو خودی ماڵی شیعە ئینجا ئەمە یەكلایی دەكرێتەوە، ئەو كاتە كەسەكە دەستنیشان دەكرێت، بەڵام بە ڕەچاوكردنی ڕای هەر یەك لە پارتی دیموكراتی كوردستان و سوننەی سیاسی (عەزم و تەقەدوم)، هەرچەندە بارگرانییەكە لەسەر شانی خودی بەڕێز سەدردایە. ئەگەر ئەمە ڕوویەكی ململانێیەكە بێت، ئەوا ڕوویەكی دیكەی ئیقلیمی و نێودەوڵەتیش هەیە، چونكە پێویستە ئەو بەربژێرە لە لایەن ئێران و ئەمریكاوە قبووڵ كرابێت، لە هەموو ئەو وەزارەتانەی كە پێكهێنرابن ئەو مەرجەیان تێدا بووە، تەنانەت بە ئاشكرا، یان هەندێ جار پێكناكۆكەكان شاردوویانەتەوە. چونكە عێراق لەوەتەی ساڵی 2003وە كەوتووەتە نێوان دوو تەوەری لەگەڵ یەك ناكۆك و هەندێ جاریش كۆك، ئەوانیش ئێران و ئەمریكان، بەرژەوەندییەكانیان جیاوازە و لە هەندێ خاڵیشدا یەك دەگرنەوە، چ ئەوەی كە لە ڤیەننا ڕوو دەدات لەسەر دۆسێی ناوكی، یان لە مەسەلەی حوسییەكان، یانیش كاتێ سووریا و لوبنان ڕۆڵیان لەو هاوسەنگییەدا هەبێت، هاوكات لە ڕووی پەیوەندییەكانیان لەگەڵ دەوڵەتانی كەنداودا ئەم هەڵوێستە دەردەكەوێت، بەتایبەتیش عەرەبستانی سعوودیە و قەتەر و ئیمارات و توركیا، بەڵام ئەوەی ئاشكرایە ئەوەیە كە لە كۆتاییدا مەسەلەی هەڵبژاردنی سەرۆك وەزیران بە ڕەزامەندی و سازان دەبێت لە پرۆسەی سیاسیدا و، دەگوترێت بەڕێز سیستانی وەك مەرجەعییەت ڕۆڵی دەبێت و ڕاو بۆچوونی بە هەند وەردەگیرێت، كاتێك ناكۆكی دەكەوێتە نێو ماڵی شیعەوە.

دەپرسین: ئایا ئەمە خەمی ڕاستەقینەی خەڵكە؟ عێراقییەكان لەوەتەی (19) ساڵە بەدەست نەبوونی ئاسایش و سەقامگیرییەوە دەناڵێنن، نزیكترین نموونەش قەسابخانەكەی دیالە بوو، ئەمە وێڕای نەبوونی كارەبا كە كێشەیەكی كەڵەكەبووی چەندین ساڵەیە لە عێراقدا، هەرچەندە پتر لە (80) ملیار دۆلار بۆ ئەم بوارە خەرج كراوە، بەڵام بێ سوود بووە، ئەوە لە لایەك، لە لایەكی دیكەوە كەمیی خزمەتگوزرایی تەندروستی، بەتایبەتیش دوای سەرهەڵدانی پەتای كۆرۆنا، جگە لە كەمیی خزمەتگوزاریی پەروەردە كە ئاستی خوێندن بە شێوەیەكی مەترسیدار دابەزیوە، ئەدی خزمەتگوزاریی شارەوانی و ئەوەی پەیوەستە بە ژێرخانی ئابوورییەوە و بڵاوبوونەوە و هەڵكشانی بێكاری و نەخوێندەواری؟ هاوكات دیاردەی گەندەڵیی دارایی و ئیداری و ساختەكاری هەموو جومگەكانی دەوڵەتی گرتووەتەوە، ئەمە وێڕای ئەو پرۆژانەی كە بنەماو ڕاستییان نییە و هەموویان ساختەن، دیاردەی چەكی بێ مۆڵەت و پەنابردن بۆی لە كاتی سەرهەڵدانی كێشەكان و بەكارهێنانی چەك وەك چارەسەر بۆ ناكۆكییە سیاسییەكان، تەنانەت بۆردومانكردنی باڵیۆزخانەكان لە ناوچەی سەوز.

ئەو دیاردە و كێشانەی ئاماژەمان پێ كردن، هەموویان لە سایەی سیستمێكەوە هاتوونەتە ئاراوە كە دەستوورەكەی ئێستای هاندەرە بۆ سەرهەڵدانی دیاردەی دابەشكاری و پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنی، كە بەم شێوەیە توانراوە هەموو دیاردەكانی كەموكووڕی و هەڵە و بۆشاییەكان پشتگوێ بخرێن، ئەم هەموو دیاردانە لەپاڵ ئینتیمای عەشائیری و نەتەوەیی و تایفەگەریدا بڵاوبوونەتەوە و سیستمی سیاسیی وڵاتیان لاواز كردووە.

پرەنسیپی (پێكهاتەكان) دوو جار لە پێشەكیی دەستووردا هاتووە، هەروەها لە ماددەكانی 9 و12 و49 و125 و142، بەم شێوەیە هاووڵاتی بە بەشێك لە پێكهاتە دادەنرێت، لەجیاتی پرەنسیپی هاووڵاتیبوونی ئازادی یەكسان، كاتێك ئەمە بۆ پڕكردنەوەی پۆست و پێگەكان زۆر پێویستە، هاووڵاتی عێراقی حكومەتێكی دەوێت كە جیاوازی لە نێوان هاووڵاتیاندا نەكات لەسەر بنەمای ئینتیما، بەڵكو حكومەتێك بێت پارێزگاری لە هەمووان بكات و چەكیش تەنیا لە دەست دەوڵەتدا بێت، یاساش سەروەر بێت، ئەگەر وا نەبێت ئەوا ڕەنگە جارێكی دیكە بتەقێتەوە و خەڵكەكە بێتەوە سەر شەقام، وەك ئەوەی لە ساڵی 2019 ڕووی دا، كاتێك بزووتنەوەی ناڕەزایی تشرین شەقام و گۆڕەپانەكانی تەنییەوە و تێیدا زیاتر لە (600) شەهید و نزیكەی دوو هەزار برینداری لێ كەوتەوە و هیچ بكوژێك، یان تاوانبارێك لەسەر ئەمە دادگایی نەكرا.

ئەگەر دۆسێی بۆریس جۆنسۆن سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا بە نموونە بێنینەوە، كاتێك ئاهەنگێك لە كۆشكەكەی خۆی سازدەكات لە سەروبەندی كەرەنتیندا، كە بەمەش سەرپێچی لە بنەماكانی سەلامەتیی تەندروستی كردووە، بۆیە بە لێشاو داوای دەستلەكاركێشانەوەیان كردووە، كەچی بە پێچەوانەوە ئەوانەی هێرشیان كردە سەر نەجەف و فەللوجە و بەسرە و مەدینەی سەدر و ناسریە و كەربەلا و عیمارە و بزووتنەوەی تشرین و دەیان كەسیان لە خۆپیشاندەران كوشتووە، هیچ لێپرسینەوەیان لەگەڵ نەكراوە و ئێستا زۆر بێمنەتن و بە ئازادی دەسووڕێنەوە.

 

 

((*))

بیرمەند و ئەكادیمیستی عەرەبی