« زیرەكی دەستكرد - Artificial intelligence » هەتا ئێستا لایەنە ئەرێنییەكانی بۆ تەواوی ژیانی ڕۆژانەی تاك لە ناو هەسارەی زەویدا زۆر لە لایەنە نەرێنییەكانی زیاترە و لە هەموو بوارەكانی «خوێندن، چاودێریی تەندروستی، ئاسایشی تاك، دراوی ئۆنڵاین - crypto currency، هونەر، ڕۆشنبیری، فەزای گشتی، دروستكردنی بژارە و بڕیار و...هتد»، خزمەتێكی گەورەی بە مرۆڤایەتی كردووە، بەڵام لەسەر ئاستی حكومەتەكان و لەسەر ئاستی سیاسی و ئابووری كاریگەریی زۆر نەرێنی دروست كردووە و، مانایەكی ئەوتۆی بۆ حزب و سیاسەت نەهێشتووەتەوە و لەسەر ئاستی جیهانیش سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی خستووەتە ژێر پرسیار و گومانی گەورەوە، بە ئاستێك كە نە لە سەر ئاستی ناخۆی دەوڵەتەكان، حكومەت توانای ئەوەی هەیە كیشەكانی كۆمەڵگە چارەسەر بكات، نە لە سەر ئاستی نێودەوڵەتییش دەوڵەتەكان دەتوانن هەماهەنگی و هاوكاری بكەن بۆ ئەوەی كێشە جیهانییەكانی وەك (گۆڕینی كەش و هەوا، زیانەكانی تەكنەلۆژیا، تیرۆر، مەترسیی چەكی نیوكلیاری) چارەسەر بكەن، ئەم حاڵەتە لەسەر ئاستی ناوخۆ و لە سەر ئاستی نێودەوڵەتی هێزی سیاسەت و دیپلۆماتی بە شێوەیەك لە شێوەكان سڕ كردووە و زەحمەتە بتوانرێت ئەو بارە ئاڵۆزە لە سەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتی ڕاست بكرێتەوە و، ئەو واقیعەی شۆڕشی تەكنەلۆژیا بۆ سیاسەت و حوكمڕانی لەسەر ئاستی لۆكال و گلۆبال دروستی كردووە پێویستی بەوەیە بیر لە فۆرمێكی تازەی سیاسەت و حوكمڕانی بكرێتەوە، بەڵام كێشەی سەرەكی ئەوەیە «دەوڵەتمەدار، سیاسەتمەدار، دیپلۆمات، یاساناسەكان» هەموویان لە سەر ئاستی جیهان لە ڕووە زانستییەكەی شۆڕشی تەكنەلۆژیای چوارەم بێ ئاگان، كە قۆناخی یەكەمی زیرەكی دەستكردی بەرهەم هێناوە.

 فەیسبووك دەوڵەتیكە

ژمارەی دانیشتووانی لە دوو ملیار زیاترە

لە 15ی شوباتی 2020، باڵیۆز والفانگ شنایدەر سەرۆكی كۆنگرەی میونشن بۆ ئاسایشی جیهان، خۆی بە شەخسی ئەو پەنیلەی بەڕێوەدەبرد كە بۆ مارك زوگربێرك دامەزرێنەر و سەرۆكی كۆمپانیای فەیسبووك لەو كۆنفرانسە ڕێكخرابوو و لە دەستپێكی ئەو پەنیلەدا، باڵیۆز شنایدەر بە زۆگربێركی گوت: «ئێستا فەیسبووك دەوڵەتە و زۆگربێرك سەرۆكی ئەو دەوڵەتەیە كە لە گەورەترین دەوڵەتی ئەم جیهانە گەورەترە، لەمەش زیاتر ئەم دەوڵەتە ئۆنڵاینە لە ناو هەموو دەوڵەتەكانی جیهاندا بوونی هەیە و بە هاوشێوەی تانك و ڕۆكێت كاریگەری لەسەر سیاسەتی ئاسایش و بەرگری و سیاسەتی دەرەوەی وڵاتان و تەنانەت كاریگەری لەسەر ڕەوتی هەڵبژاردنەكانیش هەیە». ئەم وەسفەی سەرۆكی كۆنفرانسی میونشن بۆ كۆمپانیای فەیسبووك، پیشاندانی كاریگەرە سەرەتاییەكانی « زیرەكی دەستكرد - Artificial intelligence »ـە، لە سەر سیاسەتی ئاسایش و بەرگری و دەرەوە و پرۆسەی هەڵبژاردنەكانی تەواوی وڵاتان و مەترسییە لەسەر كۆی ئەو سیستمە جیهانییەی كە كۆنگرە پێی دەڵێت: «سیستمی لیبڕاڵی نێودەوڵەتی».

زۆگربێرك لە وەسفی دەوڵەتەكەی (فەیسبووك) بۆ ئامادەبووانی كۆنگرەی میونشن، ئاماژەی بەوە كرد، ئەم دەوڵەتە ژمارەی دانیشتووانی (ئۆنڵاین) زیاتر لە دوو ملیار كەسە و 35 هەزار سەرباز (ئەندازیاری ئای تی) هەیە كە بە ڕێگەی «زیرەكی دەستكرد AI» ئاسایشی ئەم دەوڵەتە دەپارێزن و، بودجەی ئەم پاراستنەش زۆر زیاترە لە داهاتی ساڵی 2012ی‌ «فەیسبووك» كە ئەو كات لە سەرووی یەك ملیار فۆلەوەری هەبووە.

فەیسبووك وەك «سۆشیال میدیا» تەنیا دەوڵەتی «ئۆنڵاین» نییە، بەڵكو چەندین دەوڵەتی ئۆنلاینی دیكەش وەك «تویتر، لینكن، گۆگڵ، كلاود و.. هتد» بوونیان هەیە، كە پێكەوە وەك گرووپێك لە دەوڵەتانی ئۆنلاین هەڕەشە لەسەر كۆی سیاسەتی دەوڵەتانی واقیع دروست دەكەن، هەر بۆیە «دەوڵەتمەدار و دیپلۆمات و سیاسەتمەداران و یاساناسان» زیاتر لەسەر مەترسیی ئەم لایەنە هەڵوەستە دەكەن، كە بووەتە مەترسییەكی كاریگەر لەسەر بێمانابوونی «سیاسەت، هەڵبژاردن، حوكمڕانی، یاسا» و لە بەرامبەر ئەم مەترسییەشدا هیچ دیالۆگ و هاوكارییەك ‌لە نێوان دەوڵەتاندا بوونی نییە و بە ئاسانییش ناتوانن ئەم دیالۆگ و هاوكارییە بۆ ڕزگاكردنی سیستمە جیهانییەكە دروست بكەن. بۆچی؟ لە بەر ئەوەی بە پلەی یەكەم «سیاسەتمەدار و دیپلۆمات و دەوڵەتمەدارەكان» بە شێوەیەكی گشتی شتێكی ئەوتۆ لە ڕووە زانستییەكەی «زیرەكی دەستكرد» نازانن. دەكرێت نموونەی زیندوو بۆ ئەم بابەتە هەڵمەتی هەڵبژاردنەكانی ساڵی 2016ی دۆناڵد ترەمپ بخەینە بەرچاو، كاتێك بۆ چارەسەركردنی بێكاری بانگەشەی بۆ دروستكردنی دیواری مەكسیك دەكرد، ئەمە لە كاتێكدا مەكسیك و پەنابەران سەرچاوەی هەرە سەرەكی نین بۆ نەمانی كار، بەڵكو سەرچاوەی سەرەكی بۆ نەمانی كار ئەو داهێنانە تەكنەلۆژییانەیە كە ڕۆژانە زانایان و ئەندازیاران لە سلیكۆن ڤالی كالیفۆرنیا دروستی دەكەن، لەمەش زیاتر هیلاری كلینتۆنی ڕكابەریشی لەو هەڵبژاردنە بە هیچ جۆریك باسی كاریگەرییەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیای لەسەر نەهێشتنی كار باس نەكرد، ئەم نموونەیە مانای ئەوەیە كە سیاسەتمەدارەكانی هەر دوو حزبی «كۆماری و دیموكراتەكان» بێ ئاگان لەوەی ڕۆژانە چ داهێنانێك لە «سلیكۆن ڤالی» دەكرێت، لەكاتێكدا ئەم شوێنە بەشێكە لەو وڵاتەی كە خۆیان دەیانەوێت حوكمڕانی بكەن، ئەمەش بەڵگەیەكی زیندووە كە سیاسەتمەدارانی وڵاتانی دیكەش لە سیاسەتمەدارانی ئەمریكا بە ئاگاتر نین.

ئەوجا ئەگەر داهێنانە پێشكەوتووەكانی تەكنەلۆژیا لەسەر ئابووری و نەمانی دەستی كار هێندە گرنگ بێت و هەڕەشە لە كۆی سیستمی ئابووریی گەورەترین دەوڵەتی جیهان بكات، ئەوا لەسەر ئاستی لایەنە سیاسییەكەی سیستمی دیموكراتی كاریگەرییەكەی زیاتر نەبێت، كەمتر نییە. هەر بۆ نموونە لەسەر زۆر پرسی كاریگەری وەك كوشتنی جۆرج فالۆیدی ڕەش پێست لە ئایاری 2020، تەنیا هاشتاگێك# وەك هاشتاگی «ژیانی ڕەشپێستەكان پرسێكی گرنگە - #BlackLivesMatter» توانی ئیرادەی ئازادی ملیۆنەها كەس لەسەر ئەم پرسە دیاریكراوە بگۆڕێت، لەمەش زیاتر بە شێوەیەك كاریگەری هەبوو، كە نەك هەر مەترسی لەسەر ئاسایش و سیاسەتی ڕۆژانەی ئەمریكا دروست كرد، بەڵكو پەڕییەوە بۆ ئەوروپا و مەترسی خستە سەر بەریتانیاش و سەرەنجامیش كاریگەریی ئەم هاشتاگە بووە هۆكاری سەرەكی كە دۆناڵد ترەمپ هەڵبژاردنەكانی2020 بدۆڕێنێت‌ و جۆبایدن سەركەوتن بەدەست بهێنێت. ئەم كاریگەرییە مانای ئەوەیە چیدی هاووڵاتیان بە ئیرادەی ئازادی خۆیان بژارە هەڵنابژێرن، بەڵكو ئەوەی ئیرادەیان بۆ دیاری دەكات ئەو «زیرەكی دەستكردە، یان ئەو «ئەلگۆریزیمە» كە ئەو كۆمپانییانە لە میانەی كۆكردنەوەی داتا لەسەر فۆلۆوەرەكانیان ئاراستەیان بەرەو پرسێكی دیكە دەگۆڕن.

ئەم كاریگەرییە چ وەرچەرخانیكی هێندە گەورەی لە پرۆسەی سیاسیی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دروست كردووە كە چیدیكە سیستمی لیبڕاڵی نەتوانێت پشت بەو میتۆدە ببەستیت كە سیستمەكەی لەسەر بونیادنراوە و دەڵێت: «دەنگدەر لە هەمووان باشتر دەزانێت و هەموو كات دەنگدەر لە سەر هەقە». ئەم میتۆدە كاتێك بایەخی هەبوو كە ئەلگۆریزمی زیرەكی دەستكرد بوونی نەبوو، دەنگدەر دەیزانی چی لە وڵاتەكەی ڕوودەدات و بە ئیرادەی ئازادی خۆی دەچووە سەر سندوقی دەنگدان و بژارەی خۆی هەڵدەبژارد، بەڵام لە ئێستادا كە تەنیا هاشتاگێك دەبێتە دەربڕی ئیرادەی ئازادی هاووڵاتییەك، ئەوا ڕاستیەكی دیكە دروست دەكات و ملیۆنەها كەس لە دەوری ئەو هاشتاگە كۆدەبنەوە و هەموو بە ڕاستی دەزانن، ئەمە مانای ئەوەیە چیتر دەنگدەر لە هەمووان باشتر نازانێت و چیتر دەنگدەر لەسەر هەق نییە، بەڵكو دەبێت بڵێین: «زیرەكی دەستكرد یان ئەلگۆریزم» لە هەمووان باشتر دەزانێت و هەموو كات هەر ئەو لەسەر هەقە»، كە ئەم وەرچەرخانەش ڕووی دا، ئەوا پرسیارەكە دەبێتە ئەوەی: كێ بەشداریی هەڵبژاردن دەكات، حزب یان زیرەكی دەستكرد؟ كێ حكومەت دروست دەكات، حزب یان زیرەكی دەستكرد؟ ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارە ئەوە بێت كە (زیرەكی دەستكرد لە هەڵسووڕاندا جێگەی حزب و حكومەت دەگرێتەوە) ئەوا  شتێك نامێنێت پێی بگوترێت، حزبی سیاسی و سیاسەتمەدار، هەروەها شتێك نامێنێت پێی بگوترێت، دامەزراوەی سیستمی دیموكراتی، یان سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی، تەواو ئەو حاڵەتە دێتە ئاراوە كە فرانسیس فۆكۆیاما لە كتێبی ناسنامە «كەرامەت و سیاسەتی تووڕەیی هەڵچوو و دانەمركاوە» كە ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەكات: «دامەزراوەكانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی بەرەو ئەوە دەچێت كە نەتوانێت كەرامەتی تاك بپارێزن».

 دیجیتاڵ و پرۆلیتاریا

دوو دیكتاتۆریەتی جیاواز

پرانسیپی حزبی ماركسی و بەلشەڤی پابەندبوونە بە سەنتڕاڵییەتی حزبەوە، هەر بۆیە كاتێك كەسێك دەبێتە ئەندامی حزبێكی ماركسی، یان بەلشەڤی، ئەوا ئیتر ئیرادەی ئازادی دەگۆڕێت بۆ ئیرادەی حزبی و حزب لە بری ئەو بیر دەكاتەوە و حزب ئاراستەی دەكات بۆ ئەوەی چی دەخوێنێتەوە و هەروەها هەر حزبە بریار دەدات تۆ لە چ خانوویەك دەژیت و كام ئۆتۆمبێل بەكار دەهێنیت و گوێ لە كام بوڵتەنی هەواڵ دەگریت، لەمەش زیاتر ئەوە حزبە ئاراستەت دەكات، كێ هەڵدەبژێریت هاوژینت بێت و چۆن منداڵەكانت پەروەردە دەكەیت. ئەم واقیعەی حزبی ماركسی و بەلشەڤی لەگەڵ ئەوەی لە دوای سەركەوتنی شۆڕشی ئۆكتۆبەر و دامەزراندنی یەكێتی سۆڤیەت لەسەر دەستی لینین، بووە ئایدیۆلۆژیەتێكی جیهانی و توانی بە هاوشانی دەوڵەتانی لیبڕاڵ دیموكراتی ڕۆژئاوا، شەڕی دووەمی جیهانی بباتەوە و جیهان بكاتە دوو بەرەی هاوسەنگ كە بریتی بوون لە بەرەی ڕۆژئاوا كە نوێنەرایەتیی مۆدێلی سەرمایەداری بۆ حوكمڕانی دەكرد و، ئەمریكا سەرۆكایەتی دەكرد، لە بەرامبەر بەرەی ڕۆژهەڵات كە مۆدێلی سۆشیالیزمی بۆ حوكمڕانی تەبەنی دەكرد و یەكێتی سۆڤیەت سەركردایەتی دەكرد.

كێبڕكێی و ململانێی ئەم دووبەرە بۆ هەر دوو مۆدیلی سەرمایەداری و سۆشیالیزم، لە دوای تەواوبوونی شەڕی دووەمی جیهانی گەیشتە ئەو ئاستەی پێی بگوترێت: «شەڕی سارد»، ئەگەرچی لە ماوەی 45 ساڵی ئەم شەڕە ساردەدا بێجگە لە شەڕی بەوەكالەت، هیچ شەڕێكی گەورە لە نێوان هەردوو بەرەی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا دروست نەبووە، بەڵام شەڕەكە لە میانەی «كێبڕكێی چەك» و «كێبڕكێی پەرەپێدان» شەڕێكی گەرم بووە، هەردوولاش لەم دوو بوارەدا هەوڵیانداوە بە میكانیزمی جیاواز چۆك بەوی دیكەیان دابدەن، دەكرێت لێرەدا بەچەند خاڵێك ئاماژەیان پێ بكەین:

1-    بلۆكی ڕۆژئاوا «دیموكراتی و سەرمایەداری» لەسەر ئاستی سیاسی، ئیرادەی ئازادی هاووڵاتیانی كرد بە سەرچاوەی بڕیاری سیاسی، لەسەر ئاستی ئابووریی بازاڕیش دیسان هاووڵاتی وەك «كڕیار، یان بەكاربەر» كردە سەرچاوەی شێوازی بەرهەمهێنان.

2-    بلۆكی ڕۆژهەڵات «سۆشیالیزم و دیكتاتۆریەتی پرۆلیتاریا»، هەم لەسەر ئاستی بڕیار دروستكردن سەنتڕاڵییەتی حزبی كرد بە سەرچاوەی بڕیاری سیاسی، هەم لەسەر ئاستی ئابووریش سەنتڕاڵیەتی دەوڵەتی كرد بە سەرچاوەی شێوازی بەرهەمهێنان.

لە نێوان ئاراستەی ئەم دوو مۆدێلە جیاوازەدا، هەر دوو مۆدێلەكە هەتا شەستەكانی سەدەی ڕابردوو، هاوسەنگ و هاوشان دەچوونە پێشەوە، هەر بۆیە بیرمەندێكی گەورەی وەك سامۆئیل هنتنگتن لە كتێبی (سیستمی سیاسی لە كۆمەڵگە گۆڕاوەكاندا - political system in changing societies) لە ساڵی 1968 ئاماژەی پێ كردووە، بەوەی دەكرێت لە دەرەوەی سیستمی دیموكراتییش «سیستمی سیاسی» سەركەوتوو دروست بێت، نموونەش بۆ ئەمە دامەزراوە بەهێزەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشانە، بەڵام لەبەر ئەوەی لە ناوەڕاستی شەستەكانی سەدەی ڕابردوو ئەمریكا وەك سەرۆكی بەرەی ڕۆژئاوا پێناسەی «ئاسایشی نیشتمانیی خۆی» لە بوونی دوو ئۆقیانووسەوە گۆڕی بۆ «پەرەپێدان»، ئەم پەرەپێدانە خێرایەش وەرچەرخانی لە سیاسەتی بلۆكی ڕۆژئاوا دروستكرد بۆ خۆدوورخستەوە لە شەڕ و پێكدادانی ڕاستەوخۆ، ئەوا توانییان لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو ستراتیژیەتی «1999» بۆ سەركەوتنی یەكجارەكیی بلۆكی ڕۆژئاوا بە سەر یەكێتیی سۆڤیەتدا دابڕێژن، بەڵام هەوڵەكانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان بۆ داگیركردنی ئەفغانستان و دروستكردنی شەڕێكی بێهودەی گەریلایی لەو وڵاتەدا، لە بەرامبەریشدا چەقبەستنی پەرەپێدان لە ئابووریی یەكێتیی سۆڤیەت لە چاو ئابووریی ڕۆژئاوا، «گۆرباچۆف»ی گەیاندە ئەو بڕوایەی كە ئابووریی سۆڤیەت پێویستی بە دوو ڕیفۆرمە، یەكەم: دووبارە دارشتنەوەی هەیكەلەی ئابووری (بیروستریكا) و دووەم: كرانەوە و شەفافییەت (گلاسنوست)، ئەم دوو هەنگاوە لە كاتێكدا بوون كە لە ناو هەیكەلە كۆنەكەی ئابووریی سۆڤیەت پەنگخواردنەوەیەكی توند هەبوو، بۆیە ئەم دوو هەنگاوە وەك ئەوەی لێهات كە لە پڕ سەرقاپی مەنجەلێكی «هەڵمپەز» هەڵدەیتەوە و پاشان بۆت دانەنرێتەوە، هەر بۆیە لەگەڵ هەڵگرتنی ئەم دوو هەنگاوە، وەرچەرخانێكی گەورە دروست بوو كە سەرەتا لە 9ی نۆڤەمبەری 1989 بە ڕووخانی دیواری بەرلین دەستی پێكرد و لە 26ی دیسمبەری 1991 بە هەڵوەشانەوەی یەكێتی سۆڤیەت كۆتایی پێهات، بە مەش سیستمی دووجەمسەری و دوو بلۆكی ڕۆژهەڵات و ڕۆژئاوا كۆتایی هات و، جۆرج بوشی باوك كە ئەو كات سەرۆكی ئەمریكا بوو، جاڕی «سیستمی نوێی جیهان»ی دا، ئەمەش بەو مانایەی وەك فۆكۆیاما لە كتێبی «كۆتایی مێژوو» ئاماژەی پێ كردووە، سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی دەبێتە دوایین سیستم بۆ پاراستنی ئازادی لە جیهاندا.

ئەگەر لەسەر ئەم بنەمایە، هۆكاری سەركەوتنی سەرمایەداری بە سەر سۆشیالیزمدا بەوە دەستنیشان بكەین، كە هۆكاری یەكەم و دواین بۆ سەركەوتنی سیستمی سەرمایەداری ئەوە بووە كە هەم لەسەر ئاستی دروستكردنی بڕیاری سیاسی و هەمیش لەسەر ئاستی ئاراستەی شێوازی بەرهەمهێنان، لە هەردووكیاندا تەنیا هاووڵاتی سەنتەر بووە و، دەوڵەت بە ئاراستەی هەست و خواستی خەڵك سیاسەت و ئابووری ئاراستە كردووە، ئەوا لە ئیستای جیهانی شۆڕشی پیشەسازیی چوارەمدا، لەبەر ئەوەی پێشكەوتنی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی وەك سیاسەت و ئابووری بە هاوشانی خێرایی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا نییە و‌، لە هەمانكاتدا سیاسەتمەداران و دەوڵەتمەداران لە ڕووە زانستییەكەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا بێ ئاگان، ئەوا ئێستا سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی ڕۆژئاوا «ئەوروپا و ئەمریكا» بە هەمان قۆناخی یەكێتیی سۆڤیەتی سەردەمی گۆڕباچۆف تێدەپەڕن، گۆڕباچۆف چۆن بۆ ڕزگاركردنی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو هەر دوو هەنگاوی «بیرۆستریكا و گلاسنۆست»ی هەڵگرت، ئەوا لە ئەمریكای كۆماری ئازادی دیموكراتیكدا وەك بینیمان لە 2016 دەنگدەران «دۆناڵد ترەمپ»یان هەڵبژارد، كە ڕاشكاوانە بانگەشەی بۆ نەمانی سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی كرد، لە بەریتانیاش لە هەمان ساڵدا دەنگدەران بڕیاری جیابوونەوەی وڵاتەكەیان لە یەكێتی ئەوروپا دا.

ئەوجا چۆن هەر دوو بڕیارەكەی گۆڕباچۆف لە بێ ئاگایی لە وردەكاریی پێشكەوتنەكانی ڕۆژئاوا و لە ‌هەناوی كۆمەڵگەیەكی تووڕەی پەنگخواردوو دەرچوو بوو، وەك بینیمان ئاكامەی بە نەمانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو كۆتایی هات، بە هەمان شێوە بڕیاری دەنگدەرانی ئەمریكا بۆ هەڵبژاردنی دۆناڵد ترەمپ و، بڕیاری دەنگدەرانی بەریتانیا بۆ جیابوونەوە لە یەكێتی ئەوروپاش بە هەمان شێوەیە و تەنیا ئەو دوو هۆكارەی لە پشتە كە سیاسەتمەدارانی بەریتانیا و ئەمریكا لە ڕووە زانستییەكەی پێشكەوتنی زۆر خێرای تەكنەلۆژیا بێ ئاگان و لە هەمانكاتدا كۆمەڵگەش بە هاوشێوەی سۆڤیەتی پێشوو تووڕەییەكی پەنگخواردووی لە هەناودایە و، چۆن گۆڕباچۆف نەیتوانی یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو ڕزگار بكات، بە هەمان شێوە ئەمریكا و بەریتانیا و یەكێتی ئەوروپاش نەیانتوانیوە سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی لە سەر ئاستی دەوڵەتەكان و سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی جیهان ڕزگار بكەن، هەر بۆیە چۆن دوای گۆڕباچۆف، یەكێتیی سۆڤیەتی پێشوو بڕیاری دا، خۆی پەر و باڵ بكات و، تەنیا بە مانەوەی ڕووسیا قایل بێت، لە ئێستاشدا، جیابوونەوەی بەریتانیا لە یەكێتی ئەوروپا و نەمانی بەها بەرزەكانی دەستووری یەكێتی ئەوروپا لە ناو دەوڵەتانی ئەندامی ئەو فیدراسیۆن و ئەو دابەشبوونە حزبییە گەورەیەی لە ناو كۆمەڵگەی ئەمریكا دروست بووە، هەمووی ئاماژەن بۆ ئەوەی كە گلۆبالیزمی ڕۆژئاواش وەك یەكێتیی سۆڤیەتی پێشان لەبەر یەك هەڵوەشاوەتەوە ‌.

 زیرەكیی دەستكرد

حزب و سیستمی حوكمڕانی تووشی شڵەژان كردووە

كاتێك باسی شڵەژانی «حزبی سیاسی» دەكەین لە بەرامبەر زیرەكیی دەستكرد، یان پێشكەوتنی خێرای تەكنەلۆژیا، مەبەستمان مۆدێلی حزبی ئایینی «هەر ئایینێك» نییە كە لە بنەڕەتدا پێی وایە دەسەڵاتی ڕەها لە ئاسمانە، هەروەها مەبەستیشمان حزبی ماركسی و بەلشەڤیش نییە كە ئەوانیش لە بنەڕەتدا پێیان وایە دەسەڵاتی ڕەها سەنتڕاڵیەتی حزبە و ڕێكخستنی بازاڕ سەنتڕاڵیەتی ئابووریی دەوڵەتە، بەڵكو بە ڕاشكاوی مەبەستمان ئەو حزبانەیە كە لە كۆمەڵگەی دیموكراتی نوێنەرایەتیی خەڵك دەكەن و، هەردوو پرانسیپی لیبڕاڵ دیموكراتی پەیڕەو دەكەن، كە لەسەر ئاستی سیاسەت و ئابووری تەنیا هاووڵاتیان بە سەنتەر دەزانن و تەنیا هاووڵاتی بە ڕاست دەزانن، بەڵام لە ئێستادا و وەك لە ئاكامی پرۆسەكانی دەنگدان لە ئەوروپا و ئەمریكا دەبینین، ئەوەی هاووڵاتی لە هەمووان باشتر دەزانێت و ئەوەی لای هاووڵاتی هەقە، دژایەتی و نەمانی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتییە، لە بەرامبەر ئەم واقیعەدا حزب و سیاسەتمەدارانی ڕۆژئاوا لە بری ئەوەی هەوڵ بدەن، ئەلتەرناتیڤێكی باشتر بۆ ئەم سیستمە سیاسییەی ئێستا (لیبڕاڵ دیموكراتی) بدۆزنەوە، بانگەشە بۆ سەرهەڵدانی سەركردە و حزبی پۆپۆلیستی «چەپ و ڕاست» دەكەن و، ئۆباڵی بێ ئاگایی خۆیان لە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا كە ئێستا «دیكتاتۆریەتی دیجیتالی» بەرهەم هێناوە، دەخەنە ئەستۆی ئەو دیاردەیەی كە ناویان لێ ناوە دیاردەی سەرهەڵدانی «سەركردە و حزبی پۆپۆلیستی».

ئەوجا ئەگەر لێرەوە بگەڕێینەوە بۆ كاریگەریی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا لەسەر پرۆسەی سیاسی و ناسنامەی حزبی سیاسی، ئەوا دەكرێت ئەو پرسیارە بكەین: ئایا كەی سەرەتای حزبی سەنتڕاڵیی ماركسی و بەلشەڤی و دەسەڵاتە تۆتالیتارەكان دەركەوت؟ بێگومان لەگەڵ سەرهەڵدانی شۆڕشی پیشەسازیی سێیەم كە لە حەفتاكانی سەدەی ڕابردوو ڕاگەیەندرا، ئەم شۆڕشە هاوكاتە لەگەڵ شەپۆلی سێیەمی دیموكراتی كە بە كۆتاییهاتنی حوكمڕانیی سەربازی و دیكتاتۆری لە هەریەكە لە وڵاتانی «پورتوگال و ئیسپانیا و یۆنان» بەرەو سیستمی دیموكراتی و پەرلەمانی وەرچەخان، هەروەها هاوكاتە لەگەڵ سەرهەڵدانی ڕێكخراوە ناحكوومییەكان وەك سەندیكاكانی كرێكاران و گرووپ و كۆمەڵەی دیكەی ناحكوومی لە بەشێكی وڵاتانی بلۆكی سۆشیالیستی، كە هەنگاوێك بوو بەرەو كرانەوە و دووركەوتنەوە لە تاكحزبی ئایدیۆلۆژیی سەنتڕاڵی و، شۆڕشی پیشەسازیی سێیەم بە شێوەیەك سەرنجی كۆمەڵگەی بلۆكی ڕۆژهەڵاتی بۆ پیشكەوتنەكانی كۆمەڵگەی ڕۆژئاوا ڕاكیشابوو، كە وەك جۆزێف نای لە كتێبی «هێزی نەرم» باسی دەكات، لەو دیوی پەرژینە سیمییەكانی بلۆكی ڕۆژهەڵاتەوە، هاووڵاتیانی ئەو وڵاتانە پەیكەری ئازادیی ئەمریكایان بەرز دەكردەوە، ئەوكات هاووڵاتیانی بلۆكی ڕۆژهەڵات لە سەنتڕاڵیەتی حزبی سیاسی و سەنتڕاڵیەتی ئابووریی دەوڵەت بێزار بوون و دەیانویست لە بری ئەوەی حزب و دەوڵەت سەنتەر بن، هاووڵاتی سەنتەر بێت لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و ئاراستەكردنی شێوازی بەرهەمهێناندا، بەڵام سیستمی سەنتڕاڵیی بلۆكی ڕۆژهەڵات ئەم خواستەی هاووڵاتیانی لەبەر چاو نەگرت و، پێداگری لە سەر سەنتڕاڵیەتی سیاسی و ئابووری كردەوە، بۆیە تورەیەكی پەنگخواردووی لە كۆمەڵگە دروست كرد و لەگەڵ هەنگاوی یەكەم بۆ ڕاستكردنەوەی لە میانەی هەر دوو پرۆسەی «بیرۆستریكا و گلاسنۆست» ئیمپراتۆریەتی سۆڤیەت لەبەریەك هەڵوەشا.

بە هەمان شێوە لەگەڵ ڕاگەیاندنی شۆڕشی پیشەسازیی چوارەم لە كۆڕبەندی ساڵانەی داڤوس لە ساڵی 2016، سەرەتای كۆتایی حزبی سیاسی لە ناو سیستمی دیموكراتیی دەوڵەتەكان و كۆتایی سیستمی لیبڕاڵی نێودەوڵەتی لەسەر ئاستی جیهان دەستی پێ كرد، ئەم سەرەتایەش لە ئەمریكا بە هەڵبژاردنی ترەمپ و لە بەریتانیا بە چوونەدەرەوە لە یەكێتی ئەوروپا دەستی پێ كرد، ئاكامی نزیكبوونەوەی ئەم كۆتاییەش لە ڕاپۆرتی هەفتەی ڕابردووی كۆڕبەندی داڤوس ڕەنگی داوەتەوە كە بۆ ئەمساڵی 2022 بە ناونیشانی: «ڕاپۆرتی ڕیسكە جیهانییەكان - Global Risks Report 2022» بڵاویان كردووتەوە، ئەمەش مانای ئەوەیە كۆڕبەندێكی جیهانی وەك كۆڕبەندی داڤۆس كە لە ساڵی 1971ـەوە دامەزراوە بۆ ئەوەی بنەماكانی ئابووریی بازار و سیستمی دیموكراتی بپارێزێت و چارەسەر بۆ كێشەكانیان بدۆزیتەوە، لە ساڵی 2022 باس لە ڕیسكە جیهانییەكان دەكات و، كۆنفرانسی میونشنیش كە لە شوباتی داهاتوو كۆنگرەی ساڵانەی خۆی گرێ دەدات و، كارەكانی تایبەتە بە پاراستنی «سیستمی لیبڕاڵیی نێودەوڵەتی» ڕاپۆرتی ساڵی 2020ی بە ناونیشانی «نەمانی بەها بەرزەكانی ڕۆژئاوا لە ناو ڕۆژئاوادا – westlessness» بڵاو كردەوە و، ڕاپۆرتی ساڵی پاریشی (2021) بە ناونیشانی «بەرەو هەڵدێر، یان گەڕانەوە -To the Brink - and Back?» بوو.

هەموو ئەم گۆڕانكارییانەی كۆمەڵگەی «لیبڕاڵ دیموكراتی» كە لە ئێستادا ڕووبەرووی بووەتەوە، چیمان پێ دەڵێن و ئاماژە بە چی دەكەن؟ ئەگەر وەڵامی ئەم پرسیارە زۆر بە سادەیی بدەینەوە، ئەوەیە كە لەلای حزبی سیاسی و سیستمی حوكمڕانیی دەوڵەتانی ڕۆژئاوا، هاووڵاتی وەك سەنتەر لە بڕیاری سیاسی و ئاراستەكردنی شێوازی بەرهەمهێنان بوونی نەماوە، ئەوانەی ئێستا بووەتە سەنتەر، بریتین لە «داهێنانەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا، ئەندازیاران، كۆمپانیاكان»، ئەمانە بوونەتە سەنتەری دروستكردنی بڕیار و ئاراستەكردنی شێوازی بەرهەم و ڕێكخستنی بازاڕ، هیچیان نوێنەرایەتیی گەل و هاووڵاتی ناكەن، لە بەرامبەریشدا حزبە سیاسییەكان كە بە ڕێگەی هەڵبژاردن حكومەت و پەرلەمان پێكدەهێنن، ئەوا پەرلەمانتاران لە بری ئەوەی نوێنەرایەتیی گەل بكەن و یاساكان بۆ بەرژەوەندیی گەلەكەیان دابڕێژن، بەپێچەوانەوە وەك تۆماس فریدمان دەڵێت: «كۆنگریسمان و سیناتۆرەكانی ئەمریكا لە ئێستادا ئەوەندەی بە ئایپادەكەی دەستیان خەریكی ئەوەن ئاگایان لە بۆرسە و داهێنانەكانی سلیكۆن ڤالی بێت، بە هیچ جۆریك ئاگایان لە كارەكەی خۆیان نییە كە نوێنەرایەتیكردنی گەلی ئەمریكایە»، هەروەها ئەگەر سەیری ڕێژەی بەرزبوونەوەی دەنگە ناڕازییەكانی یەكێتی ئەوروپا بكەین دژی گلۆبالیزم، لەوانەیە جوانترین وەڵام ئەوە بێت كە بیرمەندی ئەڵمانی ئۆلڕیش بیك لە كتێبی «كۆمەڵگەی مەترسیدار - Risk society» كە تیایدا لافیتەیەكی خۆپیشاندانەكانی دژە گلۆبالیزمی دووبارە بڵاوكردووەتەوە و لە سەری نووسراوە: «ئێمە ئەو فەرمانڕەوایانە هەڵدەبژێرین كە ناتوانن حوكمڕانیمان بكەن». ئەم واقیعە كە زیاتر لە 10 ساڵە هەستی پێ كراوە و لە ناو كۆمەڵگەی لیبڕاڵ دیموكراتی بوونی هەیە، فرانسیس فۆكۆیاما ناوی لێ ناوە: «لەبەریەك هەڵوەشانی سیاسی- political decay»، ئەمانە حاڵەتێكی دروست كردووە كە چیدیكە هاووڵاتی هەست نەكات خۆی سەنتەرە لە دروستكردنی بڕیاری سیاسی و خۆی سەنتەرە لە ڕێكخستنی بازاڕ و ئاراستەی شێوازی بەرهەمهێناندا، ئەم حاڵەتە بە بەراورد لەگەڵ كاریگەرییەكانی شۆڕشی پیشەسازیی سێیەم كە شوێنی بۆ تاكحزبی ئایدیۆلۆژیی سەنتڕاڵی و سیستمی سەنتڕاڵی كۆمۆنیستی لە ناو زۆربەی سیستمە سیاسییەكانی جیهان نەهێشتەوە، ئەوا شۆڕشی پیشەسازیی چوارەمیش شوێنی بۆ فرەحزبیی سیاسی و خودی سیستمی دیموكراتی و پەرلەمانی نەهێشتووەتەوە و، وەك بیرمەند «یۆڤال نوح هەراری»یش دەڵێت: لە سەدەی بیستەمدا هەر دوو چیرۆكی فاشیزم و كۆمۆنیزم كۆتایی هات و لیبڕاڵ دیموكراتی جێگەی گرتنەوە، بەڵام لە سەدەی بیست و یەكەم چیرۆكی «لیبڕاڵ دیموكراتی» كۆتایی هاتووە و هێشتا دیار نییە ئەلتەرناتیڤی داهاتوو چییە و كام چیرۆك جێگەی دەگرێتەوە.

 كاریگەریی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا

لەسەر وڵاتانی تازەپێگەیشتوو – هەرێمی كوردستان

بیرمەند جوو یۆڤال نوح هەراری لە پەنێلێكیدا بە ناونیشانی «ئایندەی یەكێتیی ئەوروپا»، ڕێنمایی كۆمەڵگەكانی دەوڵەتانی یەكێتیی ئەوروپا دەكات و پێیان دەڵێت: « ئەگەر ویستتان دەنگ بە سیاسەتمەدارێك بدەن، بۆ ئەوەی ببێتە ئەندامی یەكێتیی ئەوروپا، داوای وەڵامی ئەم چوار پرسیارەی لێ بكەن:

1. ئایا بەرنامە و تێڕوانینت بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی گۆڕانكارییەكانی ژینگە چین؟

2. ئایا بەرنامە و تێڕوانینت بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا چین؟

3. ئایا بەرنامە و تێڕوانینت بۆ كەمكردنەوەی مەترسییەكانی چەكی ئەتۆمی چین؟

4. ئایا بەرنامە و تێڕوانینت بۆ ساڵی 2050 چین؟

وەڵامی ئەم چوار پرسیارەی هەراری پەیوەستە بە چوار كێشەی جیهانی كە هیچ كامیان بە تەنیا دەوڵەتێك چارەسەر ناكرێت، بەڵام مەبەستی ئەو ئەوەیە ئەگەر فیدراسیۆنیكی وەك یەكێتی ئەوروپا كە بە بێ بەریتانیا 27 دەوڵەتن، ئەوا لانی كەم دەتوانن شێوەیەك لە هاوكاری و هەماهەنگیی جیهانی بۆ كنتڕۆڵكردنی ئەم مەترسییانە دروست بكەن.

هەراری سەبارەت بە سیستمی حوكمڕانی پێشنیاری ئەوە دەكات و دەڵێت: لەگەڵ ئەوەی فیدراسیۆنی یەكێتیی ئەوروپا ئەزموونێكی سەركەوتووە بۆ كاری هاوبەش و پابەندبوونی هاوبەش بە دەستوورێكەوە، بەڵام باشترە هەموو دەوڵەتانی جیهان پابەندی دەوڵەتی نەتەوەیی بن و هەموویان بە یاسایەكی جیهانییەوە پابەند بن، وەك ئەنجامدانی موندیالی چوار ساڵ جارێك جامی تۆپی پێی جیهانی كە تیایدا هەڵبژاردەكان هەر یەكەیان نوێنەرایەتیی دەوڵەتێكی نەتەوەیی دەكات، بەڵام لە چوارچێوەی یەك یاسای جیهانی پاڵەوانێتییەكە نمایش دەكەن.

ئەم پێشەكییە بۆ ئەوە پێویست بوو كە ئاماژە بەوە بكەین، ڕۆڵی دەوڵەتی نەتەوەیی - nation state» نەك كۆتایی نەهاتووە، بەڵكو گەڕانەوە بۆ پرانسیپی دەوڵەتی نەتەوەیی هەنگاوی یەكەمە بۆ هاوكاری و هەماهەنگیی نێودەوڵەتی و زاڵبوون بە سەر كێشە جیهانییەكاندا، لەم چوارچێوەیەشدا دەوڵەتانی تازەپێگەیشتوو – بە هەرێمی كوردستانیشەوە، هێشتا نەگەیشتوونەتە ئەو چوارچێوەی كە دەوڵەتی نەتەوەیی هاوچەرخ، بۆ شكۆی نەتەوە پێناسەی كردووە، لەمەش زیاتر گرنگە دەوڵەتی نەتەوەیی سەدەی بیست و یەكەم كۆپیی هەمان دەوڵەتی نەتەوەیی سەدەكانی حەڤدە و هەژدەی ئەوروپا نەبێت، بەڵكو دەبێت دەوڵەتێك بێت كە توانای وەڵامدانەوەی ئاستەنگ و تەحەددییەكانی سەدەی بیست و یەكەمی هەبێت و، توانای ئەوەی هەبێت لەسەر لۆكاڵ وەڵامدەرەوەی خواستی هاووڵاتیانی بێت و لە سەر ئاستی گلۆبالیش هاوشانی دەوڵەتە نەتەوەییەكانی دیكە لە چوارچێوەی یاسایەكی نێودەوڵەتیی تازەدا بەشداری لە چارەسەركردنی كێشە جیهانییەكان بكات.

سەبارەت بە پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و تێكەڵاوبوونی تەكنەلۆژیای بایۆلۆژی و تەكنەلۆژیای زانیاری، هەراری زیرەكیی دەستكرد «AI» وەك هاككەری مرۆڤ و بەدیل بۆ توانا بایۆلۆژییەكانی مرۆڤ تەفسیر دەكات، ئەم بەدیلەی مرۆڤ، یان با بڵێین «جۆرێكی دیكەی مرۆڤ لە نێوان دوو كەوانە»، وەك لە كتێبی «ئاقڵمەند – Sapiens كە دەكاتە جۆری ئەو مرۆڤەی ئێستا لە هەسارەی زەوی بوونی هەیە، لە مێژووی دوور و درێژی ئەم هەسارەیە لەگەڵ چەند جۆریكی دیكەی مرۆڤ بۆ نموونە « نیاندەرتاڵ و ئەوانی دیكە» بوونی هەبووە و، هەموو جۆرەكانی دیكەی مرۆڤ لە ڕووی بایۆلۆژییەوە لە مرۆڤی ئاقڵمەند بەهێزتر بوون، بەڵام نهێنیی مانەوەی مرۆڤی ئاقڵمەند ئەوە بووە كە توانیویانە بە پشتبەستن بە ئەقڵ گرووپی گەورە دروست بكەن كە ژمارەیان لە هەزاران تێپەڕ بكات و ئەم هەزاران كەسە پێكەوە هەماهەنگ و هاریكار بوون و توانیویانە بە ڕێگەی قسەكردن چیرۆكی موقنیعكەر بۆ پێكەوەمانەوەیان دروست بكەن، ئەم چیرۆكەش سەرەنجام ئەو «خەیاڵە ڕاستەقینەیە» بووە كە هەموویان لە چوارچێوەی كەلتووری هاوبەش و نەتەوەی هاوبەش و ئایینی هاوبەش كۆكردووتەوە، بۆیە لەم ڕاستەوە و لە كتێبێكی دیكەدا « سۆپەر هیومان – Homo dues» كە هەوڵی داوە مێژووی ئایندەی پێ بخوێنێتەوە، دەبێت ئەو سۆپەر هیومانە بێت كە توانای ئەوەی هەبێت بە دروستكردنی دیالۆگ و هەماهەنگی و هاوكاری لە نێوان لایەنە پەیوەندیدارەكانی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و لایەنە پەیوەندیدارەكانی كۆمەڵگە و ئیرادەی ئازادی مرۆڤ، پێكەوە كۆببنەوە و چارەسەرێك بۆ مەترسییەكانی تیكەڵاوبوونی تەكنەلۆژیای بایۆلۆژی و تەكنەلۆژیای زانیاری بدۆزنەوە و چیرۆكی تازە لە بری «چیرۆكی لیبڕاڵیزم» دروست بكەن، كە جارێكی دیكە قەناعەت بە مرۆڤایەتی بكات لە پێكەوە كۆببنەوە.

ئەگەر لەم چوارچێوەیەدا بمانەوێت سوودیك لەم میتۆدە وەربگرین بۆ پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و دەوڵەت لە بارودۆخی ئێستای وڵاتانی تازەپێگەیشتوو كە ئێمەش دەگرێتەوە، ئەوا وەك بیرمەندی ئەمریكی بە ڕەگەز ژاپۆنی ئیداورد دیمنیك لە كتێبی «دەرچوون لە تەنگژە -Out of the crisis» ئاماژەی پێ كردووە، «پڕۆژەی تازە بە عەقڵی كۆن و داروبەردووی كۆن دروست نابێت»، ئەوا ئێمەش ناچار دەبین كە بەدوای ئەو چەمكە تازانەی مرۆڤی ئاقڵمەند بكەوین كە هەوڵ دەدەن كێشە ئاڵۆزە گلۆبالییەكانی پێ چارەسەر بكەن.

میتۆدی تازە بۆ چارەسەركردنی كێشەكانی پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت لە وڵاتانی تازە پێگەیشتوو دەبێت وەك «مرۆڤی ئاقڵمەند - sapiens» بێت لە بەر ئەم هۆكارانە:

 دەبێت ئەو پرۆسە نەتەوەییەی بە درێژایی سەدان هەزار ساڵ لە ویژدانی نەتەوەدا دروست بووە و بووەتە بەشێك لە DNAی هەستی نەتەوەیی، گرنگە لەسەر ئاستی هەستی نیشتمانپەروەری و نەتەوەیی هەموو هاووڵاتیانی نەتەوە كۆبكاتەوە و كەلچەرێكی هاوبەشی موقنێعكەر بێت.

 چەمكی ناشناڵیزم وەك میتافۆر سنووری نەتەوە تێدەپەڕێنێت و دەبێتە پێناسە بۆ نیشتمانێكی هاوبەش، بۆ ئەم چەمكە هەموو ئایین و نەتەوە جیاوازەكان لە سەر ناسنامەیەكی هاوبەش كە بۆ هەرێم دەبێتە ناسنامەی «كوردستانی» هەمووان وەك هاووڵاتی كۆدەكاتەوە و جیاوازییە ئیتنی و ئایینییەكان بە زیندوویی دەهێڵێتەوە و دەیانپارێزێت.

 لە بەر ئەوەی وەك ئێستا بە تەجرەبە سەلمێندراوە كە چیدیكە حزبی سیاسیی نوێنەرایەتیی هاووڵاتی ناكات و، ئەگەر ئەو چەمكەی لیبڕاڵیزم بكەینە بنەما كە دەڵیت: دەنگدەر لە هەمووان باشتر دەزانێت»، ئێستا دەنگدەر لەسەر ئاستی جیهان حزبی سیاسی ڕەت دەكاتەوە و لە تووڕەیی خۆی «وڵ ستریت» دەسووتێنێت و پەیكەری باوكانی دامەزرێنەری دیموكراتی دەڕووخێنێت، بۆیە گرنگە پرۆسەی بونیادنانی نەتەوە و دەوڵەتیش حزبی سیاسی تێپەڕێنێت و هاووڵاتیانی ئەم نیشتمانە لە دەوری پڕۆژەیەكی نەتەوەیی نیشتمانیی وا كۆببنەوە كە ڕابەرێكی كاریزما ڕێبەرایەتی دەكات.

 پرۆسەی بونیادنانی دەوڵەت و نەتەوە بۆ ئەوەی سەركەوتوو بێت و لە ئاستی ئەوەدا بێت، ئەم پرۆسەیە هاكی هەستی نەتەوەیی و نیشتمانیی هاووڵاتیانی خۆی بكات، دەبێت بە میتۆدی ئەم پرۆسەیە وەك داتابێسێك لەگەڵ هەستی ناوەوەی هاووڵاتیانی نەتەوە هاوئاهەنگ و هاوئاواز بێت، كە ئەمە دروست بوو، ئەو كات نەتەوە بەشێك دەبێت لە هاووڵاتیان و هەستی هاووڵاتیانیش بەشێك دەبێت لەو دەوڵەتە.

لە بەر ڕۆشنایی ئاراستەی ئەم نووسینە و هەوڵدان بۆ خوێندنەوەیەكی سیاسییانەی پێشكەوتنی تەكنەلۆژیا و زیرەكیی دەستكرد، دەگەینە ئەو ئەنجامەی نەتەوەكانی جیهان بە نەتەوەی كوردستانیشەوە، دەبێت وەك ئیرادەی ڕاستەقینەی نەتەوە دوور لە دابەشبوون بە سەر ئایدیۆلۆژیەتی حزبە سیاسییەكان بێنە سەر ستەیجی مێژووی ئایندەی جیهان، بۆ ئەوەی هەم خۆیان وەك نەتەوە جێگەی دەستیان دیار بێت، هەمیش هاریكار و هەماهەنگ بن بۆ چارەسەركردنی كێشە جیهانییەكان، ئەگەر ئەم پرسە بۆ كۆی نەتەوەكانی جیهان بە كۆتایی حزبی سیاسی و بەدیلی سیستمی لیبڕاڵ دیموكراتی هەنگاوی یەكەم هەڵبگرێت، ئەوا بۆ ئێمەی كوردستانی بە تێگەیشتن لە ڕیفراندۆم و كۆبوونەوە لە دەوری لۆژیكی بارزانی دەست پێ دەكات.