مەترسیی ماددە هۆشبەرەكان بریتییە لە تراژیدیای مرۆڤ لە سەردەمی نوێدا، ئەم مەترسییەش زۆربەی وڵات و ناوچەكانی جیهانی گرتووەتەوە، فاكتەرەكانی بڵاوبوونەوەی ئەم ماددانە: سایكۆلۆژین و پەیوەستن بە ئاڵۆزیی ژیانی مەدەنییەوە، هەروەها فاكتەری كۆمەڵایەتین و پەیوەستن بە خێزان و بەها كۆمەڵایەتییەكان، فاكتەری ئابوورییش لەوەدایە كە بازرگانییەكە قازانجێكی باشی لێ دەست دەكەوێت، ئەنجامە نەرێنی و ترسناكییەكانیشی بریتین لە كاریگەریی بۆ سەر دەروونی تاكەكان و تواناكانیان و بێهێزبوونی ئەركە سایكۆلۆژی و كۆمەڵایەتییەكانی ئەو تاكانە، سەرەنجام مەترسییەكانی ئەم دیاردەیە بۆ سەر وزە بەرهەمهێنەرەكان و، ئەو خەرجییانەی بۆ ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیە تەرخان دەكرێت، دەردەكەوێت.

لەبەر ڕۆشنایی ئەو پێشەكییەدا دەڵێین چەندین ڕێككەوتنی نێودەوڵەتی هەن بۆ ڕووبەڕووبوونەوە، هەروەها یاسای نێودەوڵەتی بۆ چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە، گرنگترین ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكانیش، ڕێككەوتننامەی ساڵی 1961ی نێودەوڵەتییە كە پەیوەستە بە ماددە هۆشبەرەكان، كە لەلایەن نەتەوە یەكگرتووەكانەوە پەسەند كرا، ئەم ڕێككەوتننامەیە بە شێوەیەكی فراوان باس لە ماددە هۆشبەرەكان و جۆرەكانیان و دروستكردن و چاندنیان دەكات، هەروەها ئاماژە بە چۆنێتی و میكانیزمەكانی ڕووبەڕووبوونەوەیان دەكات لەلایەن دەوڵەتەكان و خودی نەتەوە یەكگرتووەكان و ئەركی سكرتێری ئەم ڕێكخراوە سەبارەت بە مەترسییەكانی ئەم دیاردەیە، بەپێی ماددەی(4)ی ئەم ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییە هەموو جۆرە بەكارهێنان و بەرهەمهێنان و چاندن و بازرگانی پێ كردن و هەناردە و هاوردەكردنێكی ئەم ماددانە قەدەغە كراون، جگە لەو ماددانەی كە بۆ مەبەستەكانی زانستی و پزیشكی بەكاردەهێندرێن، لە ماددە (22)ی ئەم ڕێككەوتننامەدا باس لە جۆرەكانیان كراوە، بەپێی ماددەی ژمارە(36)ی ڕێككەوتننامەكە ماددە هۆشبەرەكان بە تاوانی ئەنقەست هەژمار دەكرێن و توندترین سزاشیان بۆ دانراوە، سزاكان جیاوازن لە نێوان بەكارهێنەران و ئەوانەی بازرگانییان پێوە دەكەن، بێ گومان بازرگانان سزاكانیان توندترە، تەنانەت لە ماددە (38)ی ئەم ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەدا باس لە چۆنێتیی چارەسەركردنی بەكارهێنەرانی ئەم ماددانە دەكات، لەگەڵ ئەركی دەوڵەتان و هاوكاریی نێوانیان بۆ بنبڕكردن و چارەسەركردنی ئەم دیاردەیە.

ئەوەی تێبینی دەكرێت ئەو ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەی ساڵی 1961 ماوەیەكی زۆری بەسەردا تێپەڕیبوو، هەروەها بازرگانانی ئەم ماددانە زۆر زیادی كردبوو، بۆیە بە پێویست زانرا كە نەتەوە یەكگرتووەكان لە ساڵی 1971، ڕێككەوتننامەی دیكەی نێودەوڵەتی پەسند بكات، ئەویش ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی (ماددە كارتێكەرە عەقڵییەكان)، واتا ئەو ماددانەی كە كاریگەرییان هەیە بۆسەر عەقڵ و دەروونی مرۆڤ، ئەمەش تەواوكەری ڕێككەوتننامەی ماددە هۆشبەرەكانە، كە بەكارهێنانی ئەو ماددانەی كار لە عەقڵ دەكەن، بە هەموو شێوەیەك قەدەغەن، جگە لەوانەی بۆ مەبەستی زانستی و پزیشكی بەكاردەهێنرێن، هاوكات سزاشی بۆ ئەم مەسەلەیە داناوە، واتا جیاوازیی نێوان ئەو ڕێككەوتننامەیە لەگەڵ ئەوەی پێشتر لەوەدایە، كە ئەو ماددە و دەرمانانە بە چاودێریی پزیشكان بەكاربهێندرێن.

بەپێی ئەم ڕێككەوتننامانە دەزگایەكی نێودەوڵەتی هەیە بۆ چاودێریكردن و پشكنینی ماددە هۆشبەرەكان كە سەر بە ئەنجومەنی نێودەوڵەتیی ئابووری و كۆمەڵایەتییە، كە هاوكارە لەگەڵ ڕێكخراوی تەندروستیی جیهانی، (13) دەوڵەتیش لەم دەزگا نێودەوڵەتییەدا ئەندامن، ئەمەش ڕاستەوخۆ سەر بە ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكانە و هەر ئەویش چاودێریی جموجووڵی ماددە هۆشبەر و كارتێكەرە عەقڵییەكان دەكات. هەروەها ئەنجومەنی نێودەوڵەتیی ئابووری و كۆمەڵایەتی هەر لە ساڵی 1946ـەوە لێژنەی ماددە هۆشبەركانی هەیە كە (30) دەوڵەت تێیدا ئەندام بوون، ئەمە لێژنەیەكی تەكنیكییە كە زۆر گرنگیی بە ماددە هۆشبەرەكان دەدات و ڕاستەوخۆش سەر بە ئەمینداری گشتییە.

سەرەڕای بوونی ئەم ڕێكخراوە نێودەوڵەتییانە، بەڵام دیاردەی بوونی ماددە هۆشبەرەكان لە زۆربەی دەوڵەتانی جیهان هەر تەشەنەی كردووە، فاكتەرەكانی ئەم دیاردەیەش بریتییە لەو ئامێر و ئامرازە پێشكەوتووانە كە كاریگەرییان هەیە بۆ بڵاوبوونەوەی ئەم ماددە هۆشبەرانە بە شێوەیەكی خێرا. ڕاپۆرتی ئەمینداری گشتیی نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژە بەوە دەكات كە ساڵانە نزیكەی (900) ملیار دۆلار لە ماددە هۆشبەرەكان خەرج دەكرێت و ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان دەربارەی ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و قەدەغەكردنی تاوان ئاماژە بەوە دەكات كە ژمارەی ئەوانەی ئەو ماددانە بەكاردەهێنن نزیكەی (500) ملیۆن كەس دەبن لە جیهاندا.

لەسەر ئەم بنەمایە لە ساڵی 1988 ڕێككەوتننامەیەكی دیكەی نێودەوڵەتی دەرچوو، لەم ڕێككەوتننامەیەدا ئاماژە بەوە كراوە كە بەكارهێنانی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان بە تاوانی نێودەوڵەتی و ڕێكخراو هەژمار دەكرێت، كاریگەریی زۆرە لەسەر گەندەڵی و حوكمڕانی لە دەوڵەتەكان، بۆیە ئەمە خۆی لە خۆیدا بەرپرسیارێتیی نێودەوڵەتییە. ئەم تاوانە بازرگانییە تاوانی دیكەیشی بەدوادا دێت، وەك تاوانی شووشتنەوەی پارە، لە سەرەتای ساڵی 2000دا نەتەوە یەكگرتووەكان ئاماژەی بە مەترسیی ئەم دیاردەیە كرد.

لێرەدا دەگەینە ئەو ئەنجامەی كە كاریگەریی ماددە هۆشبەرەكان لە سەر ئاسایشی نەتەوەیی گشتییە و ئەمەش وڵاتانی جیهانی هان دا كە بۆ بەدواداچوون و چارەسەری ئەم دیاردەیە پشت بە یاسا نێوخۆیی و نێودەوڵەتییەكان ببەستن، بۆیە لە ڕووی پێشكەوتنی تەكنەلۆژی دەبێت گرنگی بە میكانیزمەكانی بەدواداچوون و ئامێرەكانی هاتوچۆ بدرێت، چونكە كە تا ڕاددەیەك ڕۆڵیان لەم بوارەدا هەیە، ئەگەر باس لە بڵاوبوونەوەی ئەم جۆرە بازرگانییە بكەین، دەتوانین بڵێین كە لە دەوڵەتانی ئاسیا و ئەفریقیا و ئەمریكای لاتین ئەم ماددانە زۆر بەرهەم دەهێنرێن، هەروەها لە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك ئەفغانستان و ئێران و میسر و توركیا و پاكستان و دەوڵەتانی باشووری ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، لەو وڵاتانە ئەم ماددانە دەچێندرێن و ئەم بازرگانییەش پەیوەستە بە كاری سیاسییەوە و بە تاوانی ڕێكخراو دادەنرێت، پڕووشكی ئەم ماددانە گەیشتووەتە عێراقیش، بەڵام لێرە بەرهەم ناهێندرێن، بەڵكو وەك دەروازەیەك بۆ تێپەڕبوونی ماددەی هۆشبەر بەكاردێت كە لە ئەفغانستان و ئێرانەوە بۆ وڵاتانی دیكە ڕەوانە دەكرێن، هەندێ دەوڵەتی دیكەش وەك توركیاو سووریا و لوبنان وەك دەروازە بۆ ئاواكردن و تێپەڕاندنی ئەو ماددانە سوودیان لێ وەردەگیرێن و لە هەمان كاتیشدا لێشیان دەچێندرێن.

مەترسیی ئەم دیاردەیە بۆ سەر عێراق هەیە، بە تایبەتی دوای ساڵی 2003 كە بەكارهێنانی ئەم ماددانە بە شێوەیەكی بەرچاو بڵاوبووەتەوە، بەڵام تا ڕاددەیەك سنووردارە، كاتێك باسی عێراق دەكەین، دەبێ ئاماژە بۆ هەرێمی كوردستان بكەین، لێرەدا بە دەرفەتی دەزانم باس لە ڕۆڵی دەزگا ئەمنییەكان بكەم لە هەرێم، بە تایبەتی ئەو دەزگایانەی كە پەیوەستن بە ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان، كە لە چالاكییەكانیان بەردەوامن و ئەركی ئەم دەزگایانەش بە یاسا ڕێكخراوە، بەتایبەتی یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ژمارە(4)ی ساڵی 2011 و یاسای دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان ژمارە (5)ی ساڵی 2011، كە ئەركی سەرەكییان ڕووبەڕووبوونەوەی ئەم دیاردەیەیە، هەروەها بە گرنگی دەزانم ئاماژە بەوە بكەم كە لە هەرێمی كوردستان یاسای بەرەنگاربوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان ژمارە (1)ی ساڵی 2020 كە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچووە، ئەم یاسایە لەبەر ڕۆشنایی ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكان و سوودوەرگرتن لە یاساكانی عێراق داڕێژراوە، كە خۆی لە (50) ماددەدا دەبینێتەوە، لەوانە: پێناسەی ماددە هۆشبەرەكان، بازرگانی پێ كردنیان، لایەنە تەكنییەكان، چۆنێتیی بەكارهێنان و مامەڵە پێ كردنیان، هەر بەپێی ئەم یاسایە لێژنەی باڵای ڕووبەڕووبوونەوەی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكان لە وەزارەتی تەندروستی و لایەنی پەیوەندیدار پێكهێنراوە، یاساكە ئەو ماددانەی جیا كردووەتەوە كە هەندێكیان بۆ كاروباری زانستی و پزیشكی بەكاردەهێندرێن، دەرفەتی هەناردە و هاوردەكردنیشی داوە، بە مەرجی یاسایی بێت، كە لەم یاسایەدا ئاماژەی پێ كراوە، جگە لەمە لە ماددەكانی كارتێكەرە عەقڵییەكاندا جەخت لەسەر پزیشك و دەرمانساز و ئەو لایەنانە كراوەتەوە لە ڕووی دروستكردن و بەكارهێنانیان، لە ماددەی(21)ی یاساكە چاندنی ماددەی هۆشبەری بە هەموو شێوەیەك قەدەغە كردووە، هەروەها لە ماددەكانی(25) و دواتر ئاماژەی بە توندترین سزا داوە، چ لە پێ بژاردن، یان زیندانی كردن، تەنانەت سزای قورستریش، بۆیە ئەوانەی دەگیرێن، بە هیچ شێوەیەك بەرنادرێن و یاسای لێبووردنی گشتیش نایانگرێتەوە، ئەوەی گرنگە لەم یاسایە باس لە چۆنێتیی چارەسەركردنی ئەو كەسانە كراوە كە ئەو ماددانە بەكاردەهێنن، ئەم ئەركەشی خستووەتە سەر شانی دامەزراوەكانی هەرێم بۆ ئەوەی جێبەجێی بكەن، لە ئەنجومەنی وەزیراندا لێژنەیەك بە سەرۆكایەتیی دادوەرێك و نوێنەری لایەنی پەیوەندیدار پێك هاتووە بۆ چۆنێتی مامەڵەكردن لەگەڵ ئەو ماددانەی كە دەستیان بەسەردا دەگیردرێت.

ئەوەی هاوپێچە بەم یاسایە جۆرەكانی ماددە هۆشبەرەكان و كارتێكەرە عەقڵییەكانە كە بەكاردەهێندرێن، ئەمانە بریتین لە نزیكەی(123) جۆر، لەگەڵ (19) پێكهاتە، ئەو هاوپێچانەی یاساكە بە پێی ڕێككەوتننامەكانی نێودەوڵەتیی ساڵی 1961 و 1971 ئاماژەیان پێ كراوە، جێی دەستخۆشییە كە لەم هەلومەرجەی ئێستادا ئەم یاسایە لە پەرلەمانی كوردستانەوە دەرچووە، ئەوەی پەیوەستە بە ماددە هۆشبەرەكان و ئاسایشی نەتەوەیی ئەوەیە كە مامەڵەكردن و بازرگانیكردن بەم ماددانە بە تاوانێكی ئاسایشی نێوخۆ و دەرەوە هەژماردەكرێت، یاسای ئەنجومەنی ئاسایشی هەرێمی كوردستان ژمارە(4)ی ساڵی 2011و یاسای ژمارە(5)ی ساڵی 2011ی دەزگای ئاسایشی هەرێمی كوردستان، ئاماژە بە ڕێكخستنێكی تایبەت دەكات بۆ ئەم مەسەلەیە و ئەركی سەرەكیی ئەم دوو دەزگایەیە كە ڕووبەڕووی ئەم دیاردەیە ببنەوە، بۆیە وا پێویست دەكات هۆشیارییەك لەهەمبەر ئاكامە نەرێنییەكانی ئەم دیاردەیەدا هەبێت، ئەمە نەك بە تەنیا ئەركی دەزگا ئەمنییەكانە، بەڵكو ئەركی لایەنە پەیوەندیدارەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و زانكۆكان و سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانستی و میدیاكانە كە ڕۆڵی خۆیان ببینن، چونكە دیاردەیەكی مەترسیدارە و پەیوەستە بە ئاسایشی نەتەوەیی، وەك هەموو مەسەلە و دیاردەكانی دیكە كە بە تاوانی ڕێكخراو ناوی دەهێنین، وەك تاوانەكانی باندەكانی لەشفرۆشی و شووشتنەوەی پارە، گەندەڵیی ئابووری و دارایی كە كاریگەرییان لە سەر ڕەوتی ژیانی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و سایكۆلۆژیی كۆمەڵگەكان هەیە، بۆیە ئەمانە پێویستییان بە هۆشیارییەكی تەواو و هەمەلایەنە هەیە. 

 

 

(*)

پسپۆر لە ئاسایشی نەتەوەیی