كریستوفەر جەی پڕۆفیسۆری پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان و سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە لە زانكۆی تۆلەین، وانەبێژی چەند بوارێكی گرنگە، وەك سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئاسایشی نێودەوڵەتی و ستراتیژییەت و سیاسەت. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا تاوتوێ كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە دۆخی ئێستای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و پەرەسەندن و پێشهاتەكانی ئەم ناوچەیە، بە تایبەتی پەرەسەندنە ئەرێنی و نەرێنییەكان، لە هەمان كاتدا پێگە و ئایندەی كورد لە عێراق و، چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.

 

* وەك ئاشكرایە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین قەیران و تەنگژەوە گرفتارە، ئەمەش بووەتە هۆی ئەوەی كە هەندێ جار تێكڕای ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە ناوچەیەكی شكستخواردوو لە قەڵەم بدرێت، تێڕوانین و خوێندنەوەی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا كێشەكە ئەوەیە كە ئەم قەیران و تەنگژانە لە ڕابردوودا هەبوون و ئێستاش لە ئارادان و هۆكاری بەردەوامبوونیشیان ئاشكرایە، لێرەدا لە بری ئەوەی ئۆباڵەكە بخەینە ئەستۆی ئیستعمار و داگیركاریی ئیسرائیل و كۆمپانیا نەوتییەكانی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا، ئەوا دەبێت دیدگا و تێڕوانینینێكی نوێ دروست ببێت و نەوەیەكی نوێی توانادار بێتە ئاراوە، بە بۆچوونی من ئەمە تاكە ئومێدە، چونكە تا ئەو ڕژێمانەی ئێستای وڵاتانی ناوچەكە لە ئارادا بن، ئەوا هیچ شتێك گۆڕانكاری بەسەردا نایەت، لەبەر ئەوە بە تێڕوانینی من چارەسەرەكە بە ڕەوتێكی خاو و لەسەرخۆ دێتەئاراوە. دواتر پەرەسەندن و پێشهاتێكی دیكە كە لەم ڕووەوە جێی سەرنج و هەڵوەستەلەسەركردنە، ئەوەیە كە وردە وردە فۆرمە تەقلیدییەكانی هاووڵاتیبوون و پیادەكردنی سرووتە ڕۆحانییەكانی كاڵ دەبنەوە و، ئاراستەیەكی نوێ وەردەگرن، هەروەها لەلایەكی دیكەوە دەبینین كچە لاوەكان زیاتر و زیاتر دێنە نێو هێزی كارەوە و بەرگری لە خۆیان دەكەن و داكۆكی لە مافەكانیان دەكەن، لە هەمان كاتدا بارودۆخە ئابوورییەكەش بە چەشنێكە كە گۆڕانكاری و وەرچەرخانی بەسەردا هاتووە، ئەوەتا بازرگانیی ئەلیكترۆنی دروست بووە، ئەوەتا چارەسەر و ڕاوێژی پزیشكیی ئەلیكترۆنی دروست بووە، خەڵكانێك تەنیا لە نێو تۆڕە كۆمەڵایەتییەكاندا بوون و چالاكییان هەیە و هەر لەم ڕێیەشەوە توانیویانە داهات بەدەست بهێنن، واتە ڕاستە كەسانێك لە قاهیرە، یان لە دیمەشق، یانیش لە بەغدا دەژین، بەڵام ئەم كەسانە لە ئۆنلایندا ئامادەییان هەیە و چالاكی ئەنجام دەدەن و دەبینرێن و دەبیسترێن، مەبەستم ئەوەیە ئێمە نازانین ئەم بارودۆخە بە چ ئاراستە و ئاقارێكدا دەڕوات و دەشكێتەوە، دواتر نابێت ئێمە ژینگە و كێشەكانی پەیوەست بە ژینگەمان لەیاد بچێت. لێرەدا ئەوەی دەمەوێت بیڵێم ئەوەیە كە ڕەنگە من لەم ڕووەوە هەندێ ڕەشبین بم و پێم وابێت هەندێك كێشە چارەسەر نابن، و ڕەنگە ئومێدەكە ئەوە بێت كە ئەم كێشانە بە تێپەڕبوونی كات خامۆش ببن و لە ئارادا نەمێنن، بە چەشنی ئاگرێك كە دوای گڕ و كڵپە و سووتان بۆ ماوەیەكی دیاریكراو، ئەوا وردە وردە كز و خامۆش ببێت و بكوژێتەوە، بۆ نموونە ئەگەر باس لە كێشەی تایەفەگەریی نێوان شیعە و سوننە بكەین، ئەوا ڕەنگە چارەسەرەكە ئەوەبێت كە بە تێپەڕبوونی كات ژمارەیەكی زیاتر خەڵك بایەخ و گرنگیپێدان و پەیوەستبوونیان بەم تایەفەگەرییەوە كەم و كاڵ ببێتەوە، ئەمە لە بری ئەوەی بڵێین چارەسەرەكە ئەوەیە كە ڕێككەوتنێك لە نێوان دوو وڵاتی دیاریكراودا بكرێت، كەواتە چارەسەرەكە چارەسەرێكی خاو و لەسەرخۆیە و چەند نەوەیەكی دەوێت تا بێتەئاراوە، من هیچ گومانێكم نییە كە لە ئایندەدا خۆپیشاندان و ناڕەزایەتی دەربڕین و شۆڕشی زیاتر بەدی دەكەین، چونكە هیچ ڕێگە و بژارەیەكی دیكە لە ئارادا نەماوە.

* بەڵام لەگەڵ هەموو ئەو كێشە و قەیرانە قووڵانەشدا، هەندێ لە شرۆڤەكاران و سیاسەتمەداران ئاماژە بەوە دەكەن كە بەرەوپێشچوون و پێشهات و پەرەسەندنی ئەرێنی لەم ناوچەیەدا ڕووی داوە و ڕوو دەدەن، بە تایبەتی كە ئاماژە بە ڕێككەوتنەكانی ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكان، یان ڕێككەوتنەكانی ئاشتی لە نێوان ئیسرائیل و هەندێ لە وڵاتانی عەرەبیدا دەكرێت، هەڵسەنگاندنی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- ئەمە پرسیارێكی جێی سەرنجە و ئاشكرایە كە ئێوە ئاماژە بە ئاساییبوونەوەی پەیوەندییەكان و ئاشتەوایی نێوان ئیسرائیل و وڵاتی ئیمارات و بە ڕاددەیەكی كەمتر بەحرەین و عوممان و گەورەترین وڵاتی ناوچەی كەنداو (سعودیە) دەكەن، هەرچەندە ئەمانەی دوایی پەیوەندیی فەرمییان لەگەڵ ئیسرائیلدا نییە، بەڵام پەیوەندی نهێنی و ژێر بە ژێریان هەیە لەگەڵیدا. لێرەدا هەروەك ئێوەش ئاماژەتان پێ كردووە، پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ئەم ڕێككەوتن و ئاساییبوونەوەی پەیوەندییانە بە خێر و خۆشی بۆ ناوچەكە دەگەڕێتەوە، یان نا؟ لە ڕاستیدا كەسانێكی زۆر هەن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بە تایبەتی جوولەكەكانی ئەمریكا، كە زۆر خۆشحاڵ و شادومانن پێی، بە تایبەتی ئەوانەی پشتیوانی لە ئیسرائیل دەكەن، كە پێیان وایە ئەمە پەرەسەندنێكی باش و ئەرێنییە و لە بەرژەوەندیی ناوچەكەدایە، چونكە ئێستا ئیسرائیل هاوبەشێكی عەرەبیی هەیە لە ناوچەكەدا كە ئامادەیە گفتوگۆی لەگەڵدا بكات و پەیوەندی لەگەڵدا دروست بكات، بە تایبەتی كە دەبینین شاندی وڵاتی ئیسرائیل سەردانی ئیمارات دەكات و شاندەكانی ئیماراتیش سەردانی وڵاتی ئیسرائیل دەكەن و سەردانی مزگەوت و پەرستگای جوولەكەكان دەكرێت، لەگەڵ چالاكیی هاوشێوەی دیكە، هەروەها ئاڵوگۆڕ و پەیوەندیی بازرگانی و ئابوورییشی لێ كەوتووەتەوە، من پێم وایە ئەمە خۆی لە خۆیدا پەرەسەندنێكی باشە، و دەبێت ئەوەشمان لە یاد نەچێت كە ئەم ڕێككەوتنە لە سایەی ئیدارەی سەرۆك دۆناڵد ترەمپدا كرا، كە ئەم ئیدارەیەش تەواو لایەنگریی ئیسرائیلی دەكرد و هیچ هاوسۆزییەكی بۆ فەڵەستینییەكان نەبوو، كەواتە دووپاتی دەكەمەوە كە من هیچ كێشەیەك نابینم لە ڕێككەوتنی نێوان دوو وڵاتدا بۆ ئەوەی پەیوەندییەكانیان بنیات بنێن و ڕێكیان بخەنەوە، بەڵام پرسیارەكە ئەوەیە، ئایا ئەم ڕێككەوتنانە چ خزمەتێك بە ئاسایشی ناوچەكە دەكات، ئەگەر بێت و كێشەی فەڵەستینییەكانی فەرامۆش بكرێت و بایەخی پێ نەدرێت و، هێشتا دانیشتوانی بنەڕەتی فەڵەستین لەلایەن دەوڵەتی ئیسرائیلەوە بكرێنە ئامانج. كەواتە هەرچەندە ئەمانە ڕێككەوتنی باشن، بەڵام ڕەهەندە ئەمنییەكەی ناوچەكەیان ڕەچاو نەكردووە، هەر بۆیە بۆ ئەوەی ئەم ڕێككەوتنانە سەركەوتوو و درێژخایەن بن و لە ئایندەدا بەردەوام بن، ئەوا پێویستە بە جۆرێك لە جۆرەكان فەڵەستینییەكانیش لەخۆ بگرێت، كەواتە ڕاستە ئەم ڕێككەوتنانە لە بەرژەوەندیی وڵاتانی كەنداوە، بەڵام بۆ ئەوەی لە بەرژەوەندیی تەواوی ناوچەكە بێت، ئەوا پێویستە فەڵەستینییەكانیش لەخۆبگرێت.

* چۆن لە ئایندەی پەیوەندییەكانی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و عێراق دەڕوانیت و، پێشبینیت بۆ ئایندەی كوردستان لە نێو عێراقدا چییە؟

- سەرەتا دەبێت ئەوە بڵێین كە كورد گەورەترین نەتەوەی بێ دەوڵەتن لە جیهاندا، دواتر دەبێت ئێمە ئەو ڕاستییە نادیدە نەگرین كە ئێستا لە جیهانێكی تەواو جیاوازدا دەژین، هەموو شتێك گۆڕاوە، ئێمە لە جیهانێكدا دەژین كە پشێوی و شڵەژان زاڵە بەسەریدا و سۆشیال میدیا واقیعی یەكەمە، نەك دووەم، هەروەها لە سەر ئاستی جیهان جیاوازی و نایەكسانیی ئابووری لە هەڵكشاندایە لە نێوان هەژاران و دەوڵەمەندەكاندا. كەواتە هەموو ئەم فاكتەرانە گرنگن كاتێك باس لە كێشەی كورد دەكەین، كەواتە ناكرێت ئەم پرسیارە بكەین و پێمان وابێت ئێستا لە ساڵی 1920یان 1950 یان 2000داین، چونكە ئێستا هەموو شتێك گۆڕاوە، دەبێت ئێمە ئەو پرسیارە بكەین ئایا لە ئێستادا كە ساڵی 2022ـە، بوونی نەتەوەیەك لە نێو نەتەوەیەكی دیكەدا چ مانایەكی هەیە؟ لەم ڕووەوە چەند ڕێگە و بژارەیەك هەیە، دەكرێت كورد ڕێگەی ئاشتی و پێشكەوتن و گەشەكردن بگرێتەبەر و لە ڕاستیدا لەم ڕووەوە بەرەوپێشچوون بەدی هاتووە، بۆ نموونە ئەوەتا دەتوانین ئاماژە بە بەرەوپێشچوونی هەولێر بكەین، كە شارێكی زۆر جوانە، كەواتە كورد خۆیان خەڵكێكن گیانێكی ئیجابی و ئومێدەوار و ڕۆحی كاركردنیان هەیە، و قەرزی كوردیش لای جیهان ئەوەیە كە بە ئاشتی و ئارامی بژین و، ئەوەی لە كوردستانی عێراقدا دەگوزەرێت ئەزموونێكی سەركەوتووە و قابیلی ئەوەیە لە شوێنەكانی دیكەش كە كوردی لێ نیشتەجێیە دووبارە بكرێتەوە، هەروەها دەبێت ئەوەش لە یاد نەكەین كە كاتێك باسی كێشەی كورد دەكەین، ئەوا كورد هۆكاری كێشەكە نین، بەڵكو ئەو وڵاتانەی كە كوردیان تێدایە هۆكاری ئەم كێشەیەن.