جۆن تیرمان بەڕێوەبەر و توێژەری باڵایە لە سەنتەری دیراساتی نێودەوڵەتی لە ئەنستیتۆی تەكنۆلۆژیی ماساشووسێتس، تایبەتمەندی چەند بوارێكی گرنگە، وەك چارەسەركردنی ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەوە، تیرۆریزم و مافەكانی مرۆڤ. بۆ تاوتوێكردنی چەند پرسێكی گرنگی پەیوەست بە بارودۆخی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و كێشە و ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیە و پرسی تیرۆریزم، گوڵان دیمانەیەكی لەگەڵدا ئەنجامدا.

 

* ئاشكرایە كە ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست بە دەست چەندین كێشە و قەیران و تەنگژەی قورس و قووڵەوە گرفتارە، بەڵام لە هەمان كاتدا، هێزە جیهانییەكان ناتوانن ئەم ناوچەیە فەرامۆش بكەن، یان نادیدەی بگرن، بە تایبەتی ویلایەتە یەكگرتوووەكانی ئەمریكا، كە ئێمە دەزانین دۆستایەتی و هاوپەیمانێتی لەگەڵ چەندین وڵاتی ئەم ناوچەیەدا هەیە و، لە هەمان كاتدا ڕكابەریی توندی لەگەڵ هەندێكیشاندا هەیە، وەك ئێران، تێڕوانینی ئێوە لەم ڕووەوە چییە؟

- لە ڕاستیدا ئەگەر سەیری سیاسەتی ئەمریكا بكەین لە ئاست هەندێ وڵاتی دیاریكراودا، بۆ نموونە ئەوەی پەیوەست بێت بە عێراق و سووریاوە، ئەوا ئەم ئیدارەیە هەوڵ دەدات هێزێكی كەم و بچووك لەو وڵاتانەدا بهێڵێتەوە بۆ مەبەستی بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی گرووپە جۆراوجۆرەكان، بەڵام بە شێوەیەكی گشتی وا دەردەكەوێت كە ئیدارەی سەرۆك بایدن بیەوێت تا ڕاددەیەك، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە دوور بگرێت لەوەی بە تەنیا ئەو ڕۆڵەی لەم ناوچەیەدا دەیگێڕێت، سرووشتێكی سەربازییانەی هەبێت، واتە چیتر ئەو تێڕوانینە نەگرێتەبەر كە چارەسەری سەربازی بۆ ئەو كێشانە بەكار بهێنرێت، كە لە بنەڕەتدا كێشەیەكی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایەتین.

* شیكارییەكی زۆر بۆ سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا كراوە، بە تایبەتی لە ئاست ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا، هەندێ لە شرۆڤەكارەكان پێیان وایە دەبێت ئەمریكا زیاتر جەخت لەسەر پرسی پەرەپێدانی دیموكراسی و بەرەوپێشبردنی مافەكانی مرۆڤ و حوكمڕانیی باش بدات لەم ناوچەیەدا، بەڵام هەندێكی دیكە پێیان وایە ئەمریكا گونجاو نییە بۆ گرتنەئەستۆی ئەم ئەركە و هەر هەوڵێكیشی دابێت لەم ڕووەوە بە شكست و كارەسات كۆتایی هاتووە، ئێوە چۆن لە ئەدای ئەمریكا دەڕوانن لەم ڕووەوە؟

- لە ڕاستیدا لەم ڕووەوە تۆمارێكی تێكەڵ هەیە، چونكە لەلایەك دەبینین كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بانگەشەی پشتیوانیكردن و هاوكاریكردن دەكات بۆ بەرەوپێشبردنی دیموكراسی و، باس لەوە دەكات دیموكراسی یەكێكە لە پایە بنەڕەتییەكانی سیاسەتە دەرەكییەكەی، كەچی دەبینین ئەمریكا وڵاتی ژمارە یەكە لە پێدان و پێفرۆشتنی چەك و كەلوپەلی سەربازی بە دەوڵەتە دیكتاتۆرەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەمریكا پشتیوانیی كردووە لە چەند پڕۆگرامی بچووك لەم وڵاتانەدا، كە مەبەست لێیان برەودان بووە بە ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و چاودێریكردنی ڕەوشی هەڵبژاردنەكان و چەند هەنگاوێكی دیكەی هاوشێوە، بەڵام ئەمانە هەوڵ و هەنگاوی بچووكن بەراورد بە گەورەیی و قەبارەی پاكێجی ئەو ڕێككەوتنانەی پەیوەستن بە فرۆشتن و پێدانی چەك بە ڕژێمەكانی ئەم ناوچەیە، ئەمەش بەرجەستەبوون و زەقبوونەوەی ئەو حاڵەتەیە كە پێی دەڵێن پێوان بە دوو پێوانەی جیاواز.

* زۆرێك لە شرۆڤەكاران پێیان وابوو ئیدارەی سەرۆك جۆ بایدن پتر تەركیز لە سەر پرسی پەرەپێدانی مافەكانی مرۆڤ و دامەزراندن و برەوپێدانی حوكمڕانییەكی دیموكراسی دەكات و، ئەم پرسانە دەكاتە بەشێكی بنەڕەتی لە سیاسەتە دەرەكییەكەی خۆیدا، بە تایبەتی لە ئاست وڵاتانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست، ئایا هەڵسەنگاندنی ئێوە بۆ سیاسەتی ئەم ئیدارەیە لەم ڕووەوە چییە؟

-  ئەگەر ئەمە زیاتر ڕوون بكەینەوە، ئەوا دەبینین ئیدارەی ویلایەتە یەكگرتووەكان ڕەخنە لە ڕەوشی مافەكانی مرۆڤ دەگرێت لە هەردوو وڵاتی ئێران و سووریا و، لەم ڕووەوە هەڵوێستێكی مەبدەئی وەردەگرێت، كە خۆی لە خۆیدا ئەمە كارێكی باشە، بەڵام دەبینین لە میسر و بەحرەین و وڵاتانی دیكەی ناوچەكە پشتیوانیی سەركوتكاری دەكات، هەموو ئەمانە گومان دروست دەكەن لە سەر جددییەتی هەوڵەكانی پەرەپێدان و برەودان بە دیموكراسی، بەڵام هەواڵە باشەكە ئەوەیە كە گەلانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست وەك سەركردەی برەودان بە دیموكراسی و بە دیموكراتیكردن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا ناڕوانن. دواتر ئەو پەرەسەندنەی لەم ڕووەوە ڕوویدا، ئەوەیە كە ئێستا خەڵكی خۆیان هەست دەكەن كە دەبێت جڵەوی ئەم پرسە بگرنە دەستی خۆیان و، خۆیان ئەم بەرپرسیارێتییە بگرنە ئەستۆ و، باوەڕیان وایە كە ئەم هەوڵەیان ئاكامی دەبێت، ئەمە لە كاتێكدا پێشتر ئەو تێڕوانینە باو و باڵادەست و ڕۆچووبووە نێو گەلانی ئەم ناوچەیەوە، كە ئەگەر ئەوان هەر هەوڵ و هەنگاوێك بنێن، ئەوا ئیستعیمار، یان دیكتاتۆر و سەركوتكارە ناوخۆییەكان ئاكامەكەی لەبار دەبەن. ئەوەتا لەم ڕووەوە بەرفراوانبوونیی كۆمەڵگەی مەدەنی و گەشەكردنی ڕێكخراوەكانی دەبینین، دەبینن بەرەی بەرهەڵستكاری بەرفراوان دەبێت. ئێوە لە دۆخی سودان بڕوانن، كە خەڵكی دەستیان دایە ناڕەزایەتیدەربڕین و خۆپیشاندان و هاتنەسەر شەقام و حوكمڕانیی سەربازییان ڕەت كردەوە، لە هەمووشی سەرنجڕاكێشترە ئەوەیە كە ئەوان ئەم كارە بە شێوەیەكی ناتوندوتیژ ئەنجام دەدەن. ئەوەی جێی دڵخۆشییە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە خەبات و تێكۆشانیان بۆ ئازادی و دیموكراسی درێژەی هەیە و بەردەوامە.

* زۆرجار باس لە چارەسەر، یان هەڵگرتنی هەنگاو و خستنەگەڕی هەوڵەكان بۆ چارەسەركردنی كێشە و تەنگژەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست دەكرێت، بێ ئومێدییەك بەدی دەكرێت، بەوەی ناكۆكی و قەیرانەكانی ئەم ناوچەیە بە چەشنێك قووڵ و ئاڵۆزن، كە ڕەنگە نەتوانرێت بە ئاسانی كار بۆ چارەسەركردنی و بگرە كەمكردنەوەیان بكرێت، لێرەدا پرسیارەكە ئەوەیە ئایا هۆكار و بەربەستەكان چین لەم ڕووەوە؟

-  بەشێكی زۆری هۆكارەكە بۆ كاریگەری و دەستێوەردان و دەستڕۆیشتوویی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ڕووسیا دەگەڕێتەوە و، بگرە هێزە دەرەكییەكانی دیكەش هۆكارن كە نەیانهێشتووە نەتەوە یەكگرتووەكان بە ئەرك و كاری خۆی هەڵبستێت، بۆ نموونە: ئێمە دەزانین ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ڕێگریكردن لە دەرچوونی بڕیارێك لە ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لە ئاست ناكۆكیی ئیسرائیل و فەلەستین، چەندین جار مافی ڤیتۆی بەكار هێناوە، ڕووسیاش بە هەمان شێوە مافی ڤیتۆی بەكارهێناوە لە دژی بڕیارەكانی پەیوەست بە سووریاوە، واتە چەندین جار میكانیزم و شێوازەكانی چارەسەركردنی ناكۆكییەكانی ئەم ناوچەیە بەهۆی بەكارهێنانی مافی ڤیتۆ لەلایەن ئەندامانی ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەكگرتووەكانەوە لەبار براون و پەك خراون. كەواتە مایەی كارەساتە كە ئەم هێزە گەورە جیهانییانە ڕێگری بكەن لە چارەسەركردنی ئەم ناكۆكییانە و، هەوڵ و هەڵوێستەكانیان ببێتەهۆی درێژەپێدانی دۆخێكی پڕ لە سەركوتكاری و توندوتیژی، كە چارەسەرە ڕاستەقینەكەش ئەوەیە دەبێت ئازادی بە گەلانی ئەم ناوچەیە بدرێت، پێویستە ئازادی بۆ فەلەستینییەكان دەستەبەر بكرێت، دەبێت ئازادی بە گەلی سووریا ڕەوا ببیندرێت، هەروەها پێویستە كوردیش بە چاوپۆشین لەو سنوورانەی كە تێیدا دەژین و نیشتەجێن، ئازاد بێت، چونكە ئەگەر ئازادیت لە گەلان زەوت كرد و ئەگەر دادپەروەریت بە گەلان نەبەخشی، ئەوا ناكۆكییەكانیش بەردەوام دەبن و درێژە دەكێشن.

* كێشەیەكی دیكەی مەترسیداری ئەم ناوچەیە بریتیە لە سەرهەڵدان و بەرفراوانبوونی گرووپە توندڕەو و تیرۆریستییەكان لە هەندێ لە وڵاتانی ئەم ناوچەیەدا، بە تایبەتی لە هەردوو وڵاتی عێراق و سووریادا، كە لە ساڵانی ڕابردوودا بینیمان ڕێكخراوێكی تیرۆریستیی وەك داعش چ كارەسات و كاولكارییەكی بە سەر ئەم دوو وڵاتەدا هێنا، ئایا دەتوانین بڵێین هۆكارەكانی هاتنەئارا و بەهێزبوونی ئەم ڕێكخراوانە هۆكاری ناوخۆیی و بونیادین، یان لەم ڕووەوە دەستێوەردانە دەرەكییەكان كاریگەریی گەورەیان هەبووە؟

- بە دڵنیاییەوە دەتوانین بڵێین كە داعش – ئەوەی پێی دەڵێن دەوڵەتی ئیسلامی لە عێراق و شام- ئاكام و دەرهاویشتەیەكی ڕاستەوخۆی داگیركاریی عێراق بوو لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە، هەروەها دەرئەنجامی ئەو ستراتیژ و سیاسەتی بەرەنگاربوونەوەی یاخیبوونە بوو، كە لە عێراقدا گیرایەبەر. كەواتە ئەگەر ئەمریكا عێراقی داگیر نەكردایە ئەوا داعشیش دروست نەدەبوو، ئەوەی سەیرە لەم ڕووەوە ئەوەیە كە داگیركاردنی عێراق هۆكاری سەرهەڵدان و دروستبوون و هاتنەئارای داعش بوو، بەڵام دواتر ئەمریكا شەڕی داعش و بەرەنگاربوونەوەی داعشی كردە بیانوو و پاساوێك بۆ درێژەدان بە هەڵمەت و دەستێوەردانە سەربازییەكانی لەم ناوچەیەدا. هەروەها نابێت ئەوە لە یاد بكەین كە بەكارهێنانی فڕۆكەی بێ فڕۆكەوان و شێوازەكانی دیكەی هێرش و پەلاماردان بۆ بە ئامانجگرتنی ئەندامانی گرووپە توندڕەوەكان، قوربانیی مەدەنیشی لێ كەوتەوە، كە ئەمە بووە هۆی زیادبوونی پشتیوانیی خەڵكەكە بۆ ئەم گرووپە توندڕەوانە. ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا و ئیسرائیل و سووریا بە ناوی بە ئامانجگرتنی تیرۆریستان و لە ناوبردنی تیرۆرەوە ناوچەی مەدەنییان بۆردۆمان كردووە، ئەم كارەشیان دەرئەنجامی پێچەوانەی لێ كەوتووەتەوە، چونكە لە بنەڕەتدا بوونەتە هۆی ئەوەی ژمارەیەكی زیاتری تیرۆریست دروست ببن و بێنە ئاراوە، ئەمەش بووەتە هۆی ورووژاندنی چەندین پرسی یاسایی و بگرە ئەخلاقییش. ئەگەر قسەكانم پوخت بكەمەوە، ئەوا پێم وایە هەوڵەكانیان لەم ڕووەوە دەرئەنجامی پێچەوانەی بە دوای خۆیدا هێناوە و لە بری ئەوەی ببنە هۆی لە ناوبردنی دیاردەكە، بوونەتە هۆی هێنانەئارای تیرۆر.