«حزبی سیاسی پرانسیپی میانگیرییە

لە نیوان مرۆڤ و مێژوودا»

 

جۆرج لۆكاش (1885-1971 ز)

 

 

       1

ئایا لە سەدەی بیست و یەكەمدا حزبی سیاسی تەنگژەی هەیە؟

حزبەكان لە خودی خۆیاندا ڕووبەڕووی تەحەددی دەبنەوە، ئەم تەحەددییەش كاریگەری دەبێت لەسەر ڕۆڵی حزب لە نوێنەرایەتیكردنی بەرژەوەندییەكان، بەو سیفەتەی میانگیرێكی چالاكە لە نێوان «هاوڵاتی و حكومەتدا»، هەر بۆیە «لاوازییەكەی» زیاتر پەیوەندیدارە بە ڕێكخستنە پاسیڤەكەی نەك لەبەریەك هەڵوەشانی ئەدای كارە دیاریكراوەكانی.

ئەوجا بۆ ئەوەی بتوانین لێكۆڵینەوە لەسەر بوونی تەنگژە لە ناو حزبە سیاسییە هاوچەرخەكاندا بكەین، ئەوا كاریكی بەسوودە ئەگەر جیاكاری لە نێوان فاكتەری هەیكەلی و ڕێكخراوەیی لە لایەك و ئەو هۆكارانە بكەین كە كاردەكەنە سەر ئەو ئەركانەی كە حزب جیبەجێان دەكات لەلایەكی دیكەوە.

لە ڕووی كاری ڕێكخراوەییەوە، ئاماژەی زۆر ڕاستەوخۆ، ڕاشكاوانە بۆ بوونی تەنگژە ژمارەی ئەندامانی حزبە، حزبی جەماوەری لە پشت پڕۆگرامەوەیە، هێزەكەی لە ژمارەی ئەندامەكانیەتی، ئەمەش لەسەر ئەو پرانسیپەی كە حزبی سەركەوتوو ژمارەیەكی زۆر ئەندام كۆدەكاتەوە و، حزبی شكستخواردوو ئەندامەكانی لەدەست دەدات. ئەو حاڵەتانەشی كە سەركردەی حزبی، ستراتیژییەكی زۆر ورد بۆ كەمكردنەوەی ئەندامەكانی پیادەی دەكات، زۆر دەگمەنە و بە شێوەیەكی سەرەكی لەسەر حزبە شۆڕشگێڕەكان چڕدەبێتەوە، ئەم ستراتیژەش ئاماژەیە بۆ بوونی متمانەیەكی گەورە بە خۆی و كۆنتڕۆڵی هاوپەیمانییەكی باڵادەست لەسەر ڕێكخستنە حزبییەكان. بەمجۆرە پاشەكشەی حزب زۆر بە بەهێزی پەیوەندیدارە بەرەو جۆریكی دیاریكراو لە حزب «حزبی جەماوەری».

لای هەندێك توێژەر لە زانستی سیاسیەت «كرشمایر Kirschmeir  و كاز Kaz» شرۆڤەی ئەم بابەتە بەو جۆرەیە كە ئەو حزبە سیاسییانەی لە دوای پیشەسازییەوە دامەزراوان، زیاتر پشت بە ژمارەیەكی كەمی ئەندام و ئەركێكی كوالێتی بەرزی تایبەت بە خۆیان دەبەستن، بەمجۆرە «ژمارەی ئەندامان» هێندەی كوالێتی گرنگ نییە.

لێرەدا میتۆدێكی دیكە بۆ سەیركردنی حزبی سیاسی و سەنتڕاڵییەكەی هەیە كە زیاتر جەخت لەسەر ئەو ڕێوشوێنانە دەكاتەوە كە ناسنامەی حزب دیاری دەكات و بەكاری دەهێنێت، بۆ هەڵسەنگاندنی هێزی حزب، لەم ساڵانەی دواییدا توێژینەوە تەجریبییەكان دەریانخستووە كە ئاراستەیەكی بەرەو داكشان لە دیاریكردنی ناسنامەی حزب هاتووەتەكایەوە، هەروەك هەر یەك لە «هاردینگ‘‌Hardingو سچمیت Schmitt» ئاماژەیان پێ كردووە، «پاشەكشە لە دیاریكردنی ناسنامەی حزب ئاماژەیە بۆ ئەو كەسانەی كە بە شێوەیەكی سەربەخۆیانە و پەیوەست نەبوونیان بە حزبێكی دیاریكراو دوور لە پەیوەندیی سۆزداری، ئەدای حزبی پێشوو هەڵدەسەنگێنن و متمانەیان بە ئەدای داهاتوویان هەیە، ئەمەش واتە چیتر دەنگدەران ئیمزا لەسەر چەكی سپی ناكەن و، پرۆسەی سكۆلاریزمیش‌ كە كۆمەڵگەكانی ڕۆژئاوای پێدا تێپەڕیوە، بووەتە هۆكاری لاوازكردنی لینكە نەسەبی و بۆماوەییەكان. هەر بۆیە بە میتۆدێكی زۆر سارد هەڵسەنگاندن بۆ حزب دەكرێت (بەڵام مەرج نییە ئەقڵانی بێت)، هەتا ئێستاش لینكی سۆزداری ئەو بژارەیە دیاری دەكات. بێگومان ئەوەش ڕاستە كاتێك بەرز دەبێتەوە جارێكی دیكە ئایدیۆلۆژیەت بە شێوەیەكی زۆر توند دەردەكەوێتەوە، بەڵام شتی تازە ئەوەیە كە لە ئێستا هاووڵاتیان زیاتر ئازادن لە لایەكەوە بچن بۆ لایەكی دیكە و، گواستنەوەی سەنگەر لە حزبێكەوە بۆ حزبێكی دیكە شتێكی ئەوتۆی گرنگ نەماوە و، هەر كەسێك دەتوانێت لەم حزبەوە بچێتە ئەو حزبە، یان بگەڕێتەوە بۆ ناو حزبەكەی خۆی، بەبێ ئەوەی هەست بە خیانەت، یان لۆمەكردن بكات، كە پێشتر لەسەر سەنگەرگواستنەوە لەم حزبەوە بۆ ئەو حزب هەبووە.

ئەگەر ئەم حاڵەتە بۆ دیاریكردنی ناسنامەی حزب ڕاست بێت، ئەوا بە هەمان ئاست بۆ بژارەی هەڵبژاردنیش ڕاستە، ئەمەش ئاكاری دەنگدان بە شێوەی دووبارەبوونەوە لە دیاریكردنی حزب وەك هۆكارێك بۆ باری دروستی حزب فەرز دەكات، بە شێوەیەكی وردتر، ئەم حاڵەتە وەرچەرخاوەی هەڵبژاردن دەبێتە ئاماژەیەكی دیكە بۆ پاشەكشەی حزبی سیاسی، لەگەڵ ئەمانەشدا و وەك «Schlesinger» ڕاشكاوانە ئاماژەی پێ كردووە: «ئەگەر بمانەوێت واقیعی حزب بگێڕینەوە، دەبێت دەنگدەر دوور بخەینەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە دەنگدەران حزبەكان هەڵدەبژێرن، ئەوانیش بەشێك نین لە پێكهاتەی حزبەكان، هەر بۆیە جەختكردنەوەوە لەسەر ڕەهەندی هەڵبژاردن ڕەهەندی ڕێكخراوەیی دادەپۆشێت.

هەڵسەنگاندنی لاوازی گریمانەیی بۆ ڕێكخستنی حزبی، پشت بە مانای ڕێكخستنی حزب دەبەستێت، پاشەكشەی حزبیش، وەك تێدەگەین ئەوەیە كە هێزی حزب پەیوەندی بە حاڵەتی وەرچەرخاوی دەنگدان و دیاریكردنی ناسنامەی حزبەوە نییە، بەڵكو بە شێوەیەك لە شێوەكان پەیوەندیدارە بە ژمارەی ئەندامانی حزبەوە، هەر بۆیە بە شێوەیەكی ڕێژەیی ژمارەی ئەندامانی حزب پێوەرێكی سەرەتاییە بۆ هێزی ڕێكخراوەیی حزبی. لەم بارەیەوە توێژەر «janta» لە كارە سەرەكییەكەیدا سەبارەت بەم خاڵە پێشنیاری زنجیرەیەك فاكتەری گۆڕاو دەكات (ئاڵۆزی، سەنتڕاڵیەتی هێز، پتەوی، بەشداری)، بەڵام ئەم ڕێوشوێنانە بە شێوەیەكی مەنهەجی بۆ هەوڵی هەمەجۆر و هاندەر سەبارەت بە ڕێكخستنی حزبی بەكار نەهاتوون، ئەمە وێڕای ئەوەی پڕن لەو ئاماژانەی كە هێزی ڕێكخراوەیی دیاری ناكات. بەڵكو پێویست ئەوەیە كە پێوەری هاوبەش بۆ ژمارەی ئەندامانی حزب و هێزی ڕێكخراوەیی حزب، ژمارەی چالاكان و ژمارەی بەرپرسانی هەڵبژێردراوە، لە بری ئەو سەرچاوانەی كە بە شێوەیەكی سەربەخۆ كۆدەكرێنەوە.

بە كورتی، ئەو سێ ئاماژەیەی لەبەرچاومان گرتن، وەڵامێكی جێی پەسەندی بۆ پرسی پاشەكشەی حزب پێ نەداین، كە ئەوانیش بریتی بوون لە «قەوارەی ئەندامان» كە بێگومان پێوەرە بۆ هێزی حزب، ئەگەر تەواویش نەبێت، ئاراستەیەكی دیاری نییە، دوو هۆكارەكەی دیكەش (دیاریكردنی لایەن و سەنگەرگواستنەوە) لەگەڵ ئەوەی لانیكەم پاشەكشەمان لە دیاریكردنی ناسنامەی حزب پیشان دەدات، بەڵام دوو پێوەری گوماناوین بۆ هێزی حزب.

بەڵام لێرەدا میتۆدێكی جیاواز بۆ كێشەكە هەیە، كە ئەركی حزب دیاری دەكات، سێ ئەركی گرنگ پەیوەندیدارە بەم شرۆڤەیەی ئێمەوە كە بریتین لە:

1. هەیكەلییەتی دەنگدان.

2- دەستنیشانكردنی كادری سیاسی.

3- ڕۆڵی پێكهێنانی سیاسەت.

ئەركی یەكەم تەنیا ئەركە كە ماوەتەوە بۆ تایبەتمەندی سنوورداری حزبەكان، بە كورتی، ئایا مانای حاڵەتی داكشان، یان تەنگژەی حزب چییە؟ یەكەم سەبارەت بە ڕێكخستن، لەوانەیە لەدەستدانی هێز و سەرنجڕاكیشان لە میانەی قەوارەی ئەندامان و هێزی ڕێكخراوەكانی حزب و ئاستی وەرچەرخاوی دەنگدان ئەزموون كرابن، بەڵام هیچ كام لەم ڕێوشوێنانە لە ڕووی بابەتییەوە پەسەند نین، لەبەرئەوەی:

- لە حاڵەتی قەوارەی ئەندامان، زانیارییەكان ڕووكەش و زبرن و زۆر جار ناكرێت پشتیان پێ ببەسترێت، لە كاتێكدا دەبوو ئاماژەیەكی فرە ڕەهەند بۆ هێزی ڕێكخستنی حزب هەبوایە.

- سەبارەت بە دوو ئاماژەكەی دیكەش، ئەمانەش ئاماژە نین بۆ ڕێكخستنی حزبی، بەڵكو پێوەرن بۆ تایبەتمەندیی دیكە، لە ڕووی ئەركەكانیشەوە، ئەوا گومانی تێدا نییە كە حزبەكان ڕووبەڕووی ئاستەنگی زیاتر دەبنەوە بۆ ئەدای ئەركە نەریتییەكانیان.

لە بنەڕەتدا تەحەددییەكە لەبەر هۆكاری هەیكەلی چارەسەری ئەدای حزب «توانای لەسەر دەربڕینی ئیرادەی میللی، ئەمەش واتە چیتر هەیكەلی حزب بۆ هاندانی هاووڵاتیان پەسەند نییە، دانانی بەرنامەی كار (هەندێك پرسی گرنگ - حزبی نەریتی، یان هەر حزبێكی دیكە) مامەڵەی لەگەڵ ناكەن، لەگەڵ لەبەرچاوگرتنی ئەوەی كە تەنگژەی حزب بە شێوەیەكی بنەڕەتی پەیوەندیدارە بە جێبەجێنەكردنی ئەركی نەریتی حزبەوە، سەرەنجام ئایا ئەو ئاكامانە چین كە لەم تەنگژەیەوە سەرهەڵدەدەن؟

2

لای زۆربەی زۆری زانایانی سیاسەت، پێناسەی «LoPalombara & Weiner» مورادیفی لانیكەمی پێناسەی حزبی سیاسییە، كە تیایدا ئەوە دەبینێت كە حزب ئەو ڕێكخراوانەن كە سەركردەكانی هەوڵ دەدەن دەسەڵات پیادە بكەن، یان بگەنە دەسەڵات، لە بری ئەوەی كاریگەری لەسەر هەبێت، هەوڵ بدەن بۆ پشتگیریی میللی بە شێوازی جیاواز .

رۆبەرتۆ میشیلز زانای سیسیۆلۆژی ناسراو لە كتێبە گرنگەكەیدا «پارتە سیاسییەكان Robert Michels، Political Parties-1911» جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە دەنگدەر، یان چالاكانی حزب ناتوانن سەركردەی حزبە سیاسییەكان پابەند بكەن، هەتا لەو حزبانەشی كە زۆر ڕاشكاوانە پابەندن بە پێوەرە دیموكراتییەكان لە ناو حزبدا.

میشیلز لەسەر ئەم قسانەی پشت بە سێ گریمانە دەبەستێت:

یەكەم: بە هۆی تێچووی زۆری ڕاگواستن و گۆڕانكارییەكان لەناو حزبە گەورەكاندا، بۆیە هەوڵ دەدرێت بەدیهێنانی هاوكاری و هەماهەنگی تەنیا لە ڕێگەی جیاكاریی ئەرك و پەیوەندییە هەرێمییەكانەوە بێت بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ڕێكخراوەیی لەلایەن سەركردە دیارەكانەوە، میشیلز ئەمەی ناو لێ ناوە: (ئۆلیگارییەكی لاواز - weak oligarchy thesis).

دووەم: شوێنكەوتووانی حزبی جەماوەری سەرچاوەی داهاتیان نییە، هەتا بەرەو ئەوە بچن كۆنتڕۆڵی حزب بكەن، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەوان لە ڕووی سایكۆلۆژییەوە بەرەو لای سەركردەی بەهێز و دەسەڵاتی كاریزمایی دەچن، میشیلز ئەمەی ناو لێ ناوە: (سستیی ئەندامەكان - membership lethargy thesis)

سێیەم: ئەو سەركردانەی سیاسەتمەداری لێهاتوون، تەنیا كار لە پێناوی «سیاسەت» ناكەن، بەڵكو پێگە و دەسەڵاتیان لە سەر حیسابی شوێنكەوتووانیان بۆ پارە و دەسەڵات بەكار دەهێنن، ئەمەش واتە هەموو كاتێك ئەگەر خزمەتی بەرژەوەندییەكانیان بكات، باری دیفاكتۆیان لا باشترە، هەتا ئەگەر ئەم سیاسەتی پارێزگاریكردن بە باری دیفاكتۆ لەگەڵ هەوڵی جەماوەرەكەشیان بۆ گۆڕانكاریی كۆمەڵایەتی یەك نەگرێتەوە، میشیلز ئەمەی ناو لێ ناوە: (ئۆلیگارییەكی بەهێز - strong oligarchy thesis).

ئاشكرایە زۆربەی زۆری ئەندامانی ئاسایی حزب داهات و كاتیان زۆر كەمە، هەتا ببنە یاریزانانی چالاك لە پرۆسەی دروستكردنی بڕیاری حزبدا، لەگەڵ ئەوەشدا كاتێك میشیلز لە ڕوانگەی سەدەی بیست و یەكەوە سەیری حزب دەكات، بە بیانووی ئەوەی كە تەنیا ژمارەیەكی زۆر كەم لە حزبەكان لەسەر بنەمای سەركردەی بەهێز و كەسایەتیی كاریزمایی دامەزراون.

پرسی یەكلاكەرەوەی پەیوەندیدار بە تیۆرەكەی میشیلزـەوە چەمكی (ئۆلیگاریكی بەهێزە). هەر بۆیە پرسیار ئەوەیە: تا چ ئاستێك دەتوانرێت سەركردەی حزبەكان هەوڵ بۆ بەدیهێنانی بەرژەوەندییەكانی خۆیان بدەن، بە پێچەوانەی بەرژەوەندیی هەوادارانیان؟

میشیلز بۆ سەلماندنی ئەم بۆچوونەی لانیكەم جەخت لەسەر سێ لایەن دەكاتەوە:

یەكەم: گریمانەی وێنایەكی ئایدیالیی خواستی جەماوەرێكی ڕادیكاڵ دەكات بۆ گۆڕانكاریی كۆمەڵگە.

دووەم: میشیلز وای دەبینێت تەنیا بواری هەڵایسانی كێشە لە ناو حزب لەسەر بنەمای دابەشبوونی چینایەتی و نامۆبوونی سەركردە لە هەوادارەكانیان بوونی هەیە.

سێیەم: میشیلز موناقەشەی هێزی دەرچوون لە حزبە سیاسییەكان ناكات، بەوەی دەكرێت ئەندام و چالاكان و سەركردەكان پەراوێزیان بخەن، یان بە كاریان بهێنن وەك ئامێرێك بۆ خزمەتی ئەو سەركردانەی هەژموونییان لە حزبدا هەیە و تەنیا خزمەتی خۆیان دەكەن لە حزبدا.

ئەو سەركردە و چالاكانە لەسەر بنەمای هەڕەشەكردن بە جیابوونەوە لە حزب و دروستكردنی كێبڕكێی تازە ڕەفتار دەكەن، ئەم هەڕەشەیە وەك سەرچاوەیەكی بەهێز هەژمار دەكرێت، بۆ پێكهێنانی ستراتیژیەتی حزب و پارێزگاریكردن بە پێكەوەسازانی سەركردەكان لەگەڵ خواستی چالاكان، یان لەگەڵ خواستی بازنە دەرەكییەكانی هەڵبژاردن.

لە دیراسەتێكی گرنگی هەر دوو توێژەر «kaz» و «Mair» بە ناونیشانی: (نموونە گۆڕاوەكان لە كاری ڕێكخراوەیی حزب و دیموكراتیەتی حزب: دەركەوتنی پارتی كارتل* - 1995).

(Changing models of party organization and party democracy: the emergence of the cartel party - 1995)

لەم بابەتەدا هەردوو توێژەر كۆمەڵێك هزری پشتگیرییان بۆ بۆچوونەكەی میشیلز پێشكەش كردووە، كە تایبەتە بە چەمكی «ئۆلیگارییەكی بەهێز»، ئەمەش لەسەر ئەو بنەمایەی كە وایان داناوە بەرەوپێشەوەچوونەكان لە كاری ڕێكخراوەیی حزبە دیموكراتییەكاندا زۆر ئیحراجكەرە، ئەوان وای دەبینین حزبە هاوچەرخەكان (هاوبەشیی نێوان پیشەگەرانە، نەك لینكی لەگەڵ هاووڵاتیان و لە پیناوی ئەواندا)، هەر بۆیە هەردووكیان پشتگیری ئەم بۆچوونەی میشیلز سەبارەت بە «ئۆلیگاریكی» دەكەن و بانگەشە بۆ ئەوە دەكەن كە حزبەكانی دیموكراتیەتی ڕۆژئاوا بەرەو ئەوە دەچن، كە كەمتر ئەو شوێنانە بن كە نوێنەرایەتیی كۆمەڵگەیی بكەن. هەروەها توێژەر «مایر ..Mair» لە كتێبەكەیدا بە ناونیشانی (گۆڕینی سیستمی پارتی سیاسی. ئاراستە و تەفسیر - Party System Change. Approaches and Interpretations- 1997) جەخت لەوە دەكاتەوە كە گرنگیی ئەو لینكانەی لەسەر متمانە و لێپرسینەوە و لە سەرووی هەمووشیانەوە نوێنەرایەتیی دامەزراون، لە ناوخۆ و دەرەوەی حزبەكاندا پێكەوە بەرەو داخوران دەچن.

بانگەشە بۆ ئەوەی كە متمانە و لێپرسینەوە بەرەو پووكانەوە دەچن، واتە سەركردەی حزبەكان بە شێوەیەكی زیاد لە پێویست و بەپێی خشتەی خواستە سیاسییەكان ڕەفتار دەكەن، نەك ئەوەی دەنگدەرانیان بڕیاریان لەسەر داوە. ئەمەش بەرەو ئەو پرسیارەمان دەبات: ئەو فاكتەرە چییە كە بوار بە سیاسییەكان دەدات كە خۆیان لە دەنگدەر و ئەندامانی حزب و چالاكان جیابكەنەوە و بەرەو بەرجەستەكردنی حزب لەناو دەوڵەت هەنگاو هەڵبگرن؟

« مایر . Mair» لە درێژەی جەختكردنەوەكەی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە لە لایەكی دیكەوە تێبینی ئەوە دەكرێت كە هاووڵاتیانیش لە بەشداریی دەنگدان و هاوكارییە ماددییەكان بۆ حزبە سیاسییەكان پاشەكشەیان كردووە و شێوازی دیكەیان بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان هەڵبژاردووە. ئەمەش وا دەبینێت كە هۆكاری سەرەكی بۆ گۆشەگیربوونی حزب لە دەنگدەرانی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی زیاتر پاڵشتی حكومەتە بۆ حزبە سیاسییەكان، كە یەكێكە لە گرنگترینی ئەو گۆڕانكارییانەی لەو ژینگەیەی كە حزبی سیاسی كاری تێدا دەكات، ئەمەش بە لەبەرچاوگرتنی ئەوەیە ئەو حزبانەی دەوڵەت پشتیوانییان دەكات، وا دەكەن زۆر بە گران ئەلتەرناتیڤی تازە دەربكەوێت. لەوانەیە ئەو حزبانەی بە شێوەی « كارتلەكان» دادەمەزرێن، ڕێگە بدەن كە ئەو سیاسەت و خواستانە جیا بكرێنەوە لەوانەی تایبەتن بە دەنگدەران، كاتێكیش حزبی كارتل باڵادەست بوو، «ڕێگر دەبێت لەوەی كە هەڵبژاردن ئەركی خۆی پیادە بكات و ببێتە خۆراكێك كە تایبەتمەند بێت بۆ نموونەیەكی تازەی دیموكراتی، ئەمەش واتە زۆربوونی داهاتی حزب و پاشانیش پاڵپشتیكردنی لەلایەن حكومەتەوە دەبیتە هۆكاری سەرەكی بۆ نەمانی نوێنەرایەتیی سیاسی.

گریمان حزبە تازەكان تەحەددین و لەوانەیە هەڕەشە بۆ پۆستیك دروست بكەن، ئەگەر توانی هاوئاوازی بەرژەوەندییەك بێت كە نوێنەرایەتیی حزبەكانی دیكە نەكات، ئەوە دەبێتە گورزێكی پێشوەختە دژی ئەوانەی كە لە میانەی پاڵپشتیی دیاركراو بۆ حزبەكانی دیكە ئەوا بایەخی ئەم گورزە بۆ ئەو سیاسییانەیە كە دەستبەرداری دەنگدەرەكانیان بوون.

بەڵام بۆچی حزبەكان دەستبەرداری خواست و پەسندكراوەكانی دەنگدەرانیان نابن و چۆن دەكرێت حزبەكان پاڵپشتیی ئەم پرۆسەیە بكەن، تاكو ڕێڕەوی خۆی بگرێتەبەر؟ ئایا سیاسەتمەداران ئەوانەی هەوڵ دەدەن دەنگ و پۆست بە دەست بهێنن، كۆشش ناكەن بۆ ئەوەی ئامانجەكانیان بەدی بهێنن، ئەویش لە میانی ڕەچاوكردنەوەی پشكی زۆرترین دەنگدەر زیاتر لە ڕكابەرەكانیان؟ ئەو تاكە خواستانەی سیاسەتمەداران چین كە پەیوەندییەكانی نوێنەرایەتی لەگەڵ دەنگدەران كزدەكات و، ستراتیژییەكانی سیاسەتمەداران لە دەستەكانی یاسادانان، یان بەڕێوەبەرانی جێبەجێكردن ئاراستەی حكومەت دەكەن؟

تێبینی ئەوە دەكرێت كە لە میانی هێنانە ناوی توخمی (دەوڵەت) لە شرۆڤەكردنی حزبی سیاسی لەسەر بنەمای پاڵپشتیكردنی گشتیی حزب بۆ پۆستە پەرلەمانی و حزبییەكان و چاودێریكردنی حزب لە خزمەتی مەدەنیدا، ئەو حزبانە زیاتر پشت بە بیروكراسیی دەوڵەت و پاڵپشتیی دەوڵەت بۆ ڕێكخستنی حزبی دەبەستن، كەواتە دەوڵەت توخمی سەرەكیی تەواوكەرە، ئەگەر جێگرەوەی دەنگدەران و چالاكانی حزبیش نەبێت، وەك دەستنیشانكەری خواستەكانی سیاسەتمەداران لە خەباتی ڕكابەرییان لە پێناو مانەوەدا، بەڵام ئەو پاڵپشتییانەی حكومەت ئاسانكارین بۆ هێنانەكایەی مەودای نێوان سەركردایەتیی حزب و (كۆمەڵگە)، هاوكات ئاسانكاری دەكەن لە بوونی ئاراستەی بنەڕەتیی حزبەكان لە ڕووی گواستنەوە بۆ شێوەی ڕێكخستن (حزبی كارتل) كە لە ئەنجامی تێكەڵبوونی حزب لە دەزگاكانی دەوڵەت بەرهەم دێت. لەلایەك، حزبەكان كۆدەكاتەوە و داواكارییەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی ڕووبەڕووی بیرۆكراسیی دەوڵەت دەكاتەوە، كەچی لە لایەكی دیكەوە، ئەوان نمایندەی ئەو بیرۆكراسییەتەن بۆ جەماوەر لە بەرگریكردن لە سیاسەتەكان، بۆیە، سیاسەتمەداران بە شێوەیەكی زیاد لە پێویست وەك گرووپێك لە پڕۆفیشناڵ و پیشەوەر، لە ڕێی هاریكارییەوە، بوونەتە ژینگەیەكی هاوبەش بۆ پڕۆفیشناڵە سیاسییەكان، ئەوانە پەرە بە تێگەیشتنێكی سەربەخۆی مەبەست و ئامانجەكان دەدەن، كە سیاسەتمەدران لە ڕێگای حزبەكانەوە یەكدەخەن و لە دەنگدەرانیان جیا دەكەنەوە. لەگەڵ ئەوەشدا هەموو توێژەرێك لەم بوارەدا ڕووبەڕووی چەند پرسیارێك دەبێتەوە، لەوانە: شتێكی ڕوون نییە (1) بۆچی هێزی دەروونیی سیاسەتمەداران ناچار دەبێت بەرژەوەندییەكانی بازنەكانی هەڵبژاردن بە شێوەی بەرنامە بۆ داڕێژدراو پێشێل بكات؟ (2) هۆكاری ئەو پێشێلكارییە چییە كە پێویستە زیاتر جددی بێت لە دواپێشكەوتنی سیستەمە حزبییەكان لە ئەوروپادا. بۆیە ئەگەر هێزی دەروونی پاڵ بە سیاسەتمەدارانەوە بنێت لە حزبە جۆراوجۆرەكان تاكو لەسەر پاشەكشێی سیاسی ڕازی بكەن، ئەوا گریمانەی ئەوەی كە بۆشاییەكی زۆری نوێنەرایەتیكردن هەیە لەنێوان دەنگدەران، ڕێك و پێك نابێت، مەگەر گریمان كە زۆربەی دەنگدەران دژی یەكلاكردنەوەن و پاڵپشتیی لێ دەكەن، جگە لەمەش، بۆ ئەوەی ئەو بۆشاییەی نوێنەرایەتی زیاتر پەرە بسێنێت، ئەوا دیارە جەمسەرگیریی سیاسیی ڕای گشتی وردە وردە لە دەیەكانی ڕابردوودا زیادی كردبێت.

كێشەكانی تەواوكاری و هاوبەندیی لۆژیكی و تیۆری، هەروەها ماقووڵییەتی ئەزموونكاری لە نموونەی پەرەسەندنی حزبی سەردەم زیاد دەكات، كاتێك پەیوەندیی نێوان سیاسەتمەدارانی هەڵبژێردراو و ئەندامانی حزب و چالاكان تێكەڵ دەبێت، ئەمەش ئەو دەمەی نموونەی پەیوەندەییەكە لەنێوان چوار گرووپ گەنگەشە دەكرێت (دەنگدەران و ئەندامانی حزب و چالاكانی حزب و سەركردەكانیان)، بەڵام حزبە سیاسییەكان ناتوانن دەستبەرداری چالاكان ببن، چونكە پێویستە بۆ پڕكردنەوەی ژمارەیەكی بێ شوماری پۆستەكانی نێو دەستەكانی نوێنەرایەتیی خۆجێیەتی و ئیقلیمی، بە بەرپرسیارانی هەڵبژێردراو و لە ناو ئیدارەی دەوڵەتدا. هەروەها نوێنەرایەتیی كەناڵێكی بنەڕەتیی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتیی دەكات بۆ سەركردایەتی و هەڵبژاردن، ئەمەش وەك سیمایەكی دیكەی حزب، هاوكات ئەندامێتیی باڵا لە حزبدا وێنەیەكی حزبیی دەرەكی دێنێتە ئاراوە كە شەرعییەت بە پێگەی ئەو حزبە دەدات لە نێو كۆمەڵگەدا.

لە ئەنجامی ئەمەدا، تا ئێستا حزبەكان هەوڵ دەدەن، ئەندامەكان بۆ خۆیان ڕابكشێن و تەنانەت پاداشتی تازەیان بكەن، بۆ ئەوەی بەشداری بكەن، وەك هەڵبژاردنی بەرایی لەناو حزبدا، سەبارەت بە هەڵبژاردنی سەركردەكانی حزب، بەڵام ئەو بەشداریكردنە بۆ سەركردەكان مایەی دڵنیاییە.

تەكنیكییەكانی بەشداریكردنی تازە، پۆست و ئاستی ئەندامەكان بە ناڕێكخراوی دەهێڵنەوە، بەڵام ڕووبەڕووی دەستەبژێرێكی نیشتمانیی تەواویان دەكاتەوە، دوای ئەوە، ئەگەر چالاكانی حزب بژاردەی دەرچوون و دامەزراندنی حزبی تازەیان هەبێت، ئەوكات، یان وا دەكەن سەركردەی حزبەكانیان خواستەكانیان جێبەجێ بكەن، یان بچنە نێو حزبی دیكەوە، دواجار ڕێكخستنەوەی قەناعەتی سیاسیی سەركردە و چالاكان لە ناو خودی حزبەكەدا، ئەویش بە دەرچوونی جیابووەوانی حزب، وێڕای ئەمەش، جیاوازیی نێوان سەركردە و چالاكان دەوەستێتە سەر شێوەی سیستەمی حزبی (سیستەمە فرەییە حزبییەكان ئاسانكاری بۆ دەرچوونی جیابووەوەكان دەكەن)، هەورەها جەمسەربەندیی كۆمەڵگە لە دەرەوەی حزبەكان (جەمسەربەندیی بەرزی چالاكانی ڕادیكاڵ لە سیاسەتدا بەهێز دەكات).

بەڵام تێبینیی ئەوە دەكرێت كە گریمانەی یارمەتیدانی ئەندامان (بە گشتی نەرێنیخوازەكان) لەسەر حیسابی چالاكانی ناوخۆی حزب ناكۆكە لەگەڵ ئەو بانگەشەیەی كە دەڵێت تەنانەت حزبەكانی سەردەم ڕێز لە چالاكان دەگرن، دواجار ڕێگە دەدات كە بەشداریی زیاتر بكەن لە داڕشتنی بڕیاری ستراتیژیدا، نەك ئەندامانی نەرێنیخواز، كە سیاسەتمەداران پێویستیان بەوەیە هانیان بدەن، بۆ پاریزگاریكردن لە گرنگیی سیاسیی حزبەكانیان لە ژیانی گشتیدا، بەڵكو چالاكانی ڕادیكاڵی ناوخۆ، ئەوانەن كە دەگوترێت بێزارن لە هەوڵە ستراتیژییەكانی دەستەبژێری هەڵبژێردراوی حزب.

ئەو گومانانەی لەسەر یەكانگیریی پەیوەندییەكانی نێوان سیاسەتمەداران و دەنگدەران و چالاكانی حزب دەخرێنە ڕوو، وا پیشان دەدەن كە چی دیكە سەركردەكان بەرپرس نین لە بەردەم ئەندامەكاندا، ئەوا پەیوەندییەكانی نوێنەرایەتیكردن و لێپرسینەوە لە نێوان سیاسەتمەدارانی هەڵبژێردراو و دەنگدەران، ڕوویان لە كەمبوونەوەیە، لە لایەكی دیكەوە گریمانەی زیادبوونی توانای لێپرسینەوە لە نێوان دەنگدەری حزب و سەركردەكان، دەبێتە هۆی كەمبوونەوەی كاریگەریی بەڕێوەبەرانی ناوخۆی حزبەكان (بەتایبەتی چالاكانی ناوخۆ) كە بایەخدانی ئەوان بە شێوەی بەرنامە، جیاوازە لە بایەخدانی دەنگدەران و سەركردەكانی حزب.

تەنانەت ئەگەر ئەو هاودژییە لۆژیكییانەمان پشتگوێ خست، كە تەنیا بە ڕوونكردنەوەی دینامیكییە وردەكانی ڕێكخراوی حزب دەردەكەون، ئەوا واتا زۆر بە ئاسانی تەركیزمان كردە سەر ئەو پاساوەی كە گوایە سەركردەكانی حزب لە هەموو پرەنسیپەكانی (دەنگدەران، ئەندامان، چالاكان) زیاتر جیادەبنەوە، بۆیە لێرەدا پێویستیمان بەو گریمانە بەهێزە و ورووژێنەرەیە بۆ مشتومڕ لەسەر ئەوەی كە سیاسەتمەداران دەتوانن بژاردەی وجوودی دەنگدەران و ئەندامان و چالاكانی حزب زەوت بكەن و، ناچاریان بكەن بە پابەندبوون لە میانی پەیوەندییەكانی هێز كە نەخوازراوە.

حزبە سیاسییەكانی سەردەم پەنا دەبەن بۆ جیاكاریی چینایەتی لە ئاستەكانی چالاكی و دروستكردنی بڕیاردا، بۆیە بە دەگمەن ڕێگە بە میكانیزمی دەرچوون و ناڕەزایی دەدەن بۆ ئاستەكانی سەركردایەتیی نیشتمانی، كە بە تەواوی ڕێگر بن لە كۆنتڕۆڵكردنی كۆمەڵەیەكی جۆراوجۆری پرەنسیپە دەرەكییەكان، چ ئەوانە چالاكانی ناوخۆیی، یان ئەندام، یان دەنگدەر بن.

هەندێ توێژەر پێیان وایە كە حزبەكان دوابە دوای پیشەسازی لە دیموكراسی پاشگەز نابنەوە، بەڵام ڕووبەڕووی تەحەددیی زۆر دەبنەوە، دووپاتیشی دەكەنەوە كە تەحەددیی تازەی كۆمەڵگە لە میانی سیستەمی نوێنەرایەتیی دامەزراوەییدا هاتوووەتە ناوەوە، ئەمە خۆی لە خۆیدا سیاسەتمەداران، ئەوانەی هەوڵ دەدەن بۆ دەنگدان و بۆ پۆست، ناچاریان دەكات كە پەرە بە ستراتیژییە تازەكانی سیاسییەكان بدەن، لە كاتێكدا كە ئەم تەحەددییە تازانە كێشەگەلی زۆر لە نوێنەرایەتیكردن دەهێننە ئاراوە، چونكە لە كێشە تازەكانی ئابووری و سیاسییەوە سەرچاوە دەگرن، كە پەیوەندییەكانی هەنووكەیی و هەمیشەیی كەم دەكاتەوە، كە حزبە سیاسییەكان بە ئابووریی بازاڕ دەبەستێتەوە لە زۆربەی دیموكراسییەكاندا و، بە تایبەتیش لە ئەوروپادا.

گرنگە كە باس لە هەندێك كێشەی جەوهەریی ئەو حزبانە بكەین لە دامەزراوە دیموكراسییەكاندا، كە هەندێ توێژەر لە زانستی سیاسیدا ورووژاندوویانە.

یەكەم: هەڵچوونێكی دراماتیكیی ناڕەزایی گشتی نییە لە دامەزراوە دیموكراسییەكانی ئەوروپادا. لەكاتێكدا كە هەر لە شەستەكانی سەدەی ڕابردووەوە دابەزینێكی لەسەرخۆی ڕەزامەندی لە دیموكراسییەكاندا بەدی دەكرێت، لە 1976 تا 1991 ڕەزامەندیی لە كاری دیموكراسیدا لە نۆ سیاسەت لە كۆی سێزدە لە ئەوروپادا زیادی كردووە.

دووەم: ئاراستەكانی ڕەزامەندیی هاووڵاتیان بەرانبەر بە دیموكراسیی سیاسی، پەیوەندیی بە نوێنەرایەتیی سیاسی حزبەكانەوە نییە، كە هەر لە ئاستێكی بەرزدا ماونەتەوە.

سێیەم: ئەو بۆشاییەی لە نێوان خواستە پەسەندكراوەكانی سیاسیی هاووڵاتیان و ئەوانی لای سیاسەتمەداراندا هەیە، ئاماژەیە بۆ ئەوەی كە سازانێك لە نێوان خودی سیاسەتمەداران لە ڕێی هەموو حزبەكانەوە بەدی ناكرێت، بەڵكو بە پێچەوانەی تەواوەوە، بەڵگەكانی ئەزموون كە لە كۆمەڵێكی زۆری وڵاتان وەرگیراون، دەری دەخەن كە سیاسەتمەدارە دیارەكان مەیلیان لە دەنگدەران زیاترە بۆ گرتنەبەری هەندێ درووشم، كە زۆر پەڕگیرن، بە دەگمەنیش هەڵوێستی میانڕەوانەیان لە سەركردەكانیان ڕادیكاڵترن.

بە ڕای كۆمەڵێك لە توێژەران لە زانستی سیاسەتدا، ڕازی نەبوون لە حزبەكان لە توانای تازەیان بۆ پێكهێنانی كارتل و، دووركەوتنەوە لە دەنگدەرانیان دروست نابێت، بەڵكو لە:

(1) ئەجێندای سیاسی و ئابووری بۆ داڕشتنی سیاسەتەكان، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی حزبەكان بە ئاڵوگۆڕی ئامانجەكان كە دەنگدەران خوازیارن پێكەوە بەرزیان ڕابگرن.

(2) لە میراتی چەسپاوی دامەزراوەیی و دەستكەوتگەلی هەمیشەییدا كە حزبە سیاسییەكان زۆر جار و بۆ چەند دەیەیەكە سوودی لێ وەردەگرن و هەیانە. 

 ئەم دوو مەسەلەیە بە شێوازی جیاجیا كاردەكەنە سەر دیموكراسییە پێشكەوتووەكان لە قۆناغی دوای پیشەسازیدا، دواتر دەكرێت لێكدانەوە بۆ ئاستە جیاوازەكان و گۆڕانی تێكڕای ڕەزامەندی لە دیموكراسیدا بكرێت. لە حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا، ڕەزامەندی لە سیستەمی دیموكراسی كەوتە ژێر كاریگەریی پاڵپشتیی زۆری داواكارییەكانی سیاسی (چەپڕەویی لیبەرتاری)ی تازە و نوێنەرایەتی نەكراو، ئەمەش لە ڕەوتەكانی ژینگە، یان ئافرەتان، یان فرە كولتوورییەكاندا بەدەر دەكەوێت، بەڵام هەر لەگەڵ جێبەجێكردنی ئەو داواكارییانە لەلایەن حزبە سیاسییە تازەكانەوە، یان لەلایەن ستراتیجییە هەمواركراوەكانی حزبەكانی ئێستا، ڕەزامەندیی دەنگدەرانی چەپڕەوی لیبڕاڵی لە دیموكراسیدا، بووە ئەوەی كە قابیلی جیاكردنەوە نەبێت لە ڕەزامەندیی لایەنگرانی ئەو حزبانە.

سیاسەتمەداران ڕووبەڕووی ئاڵشتی سیاسیی بابەتییانەی سەخت دەبنەوە، چونكە دەنگدەران (لە ئەوروپا بۆ نموونە) لە یەك كاتدا خوازیارن كە بێكاری كەم ببێتەوە و یەكسانی لە داهاتدا بێتە ئاراوە، هەروەها پارێزگاری لە سیستەمی دروستی دارایی بكرێت، لەگەڵ كورتهێنانی گشتی، ڕەنگە ئەمانە هەموویان بە باجی كەم چارەسەر بكرێن.

ئەو تێكەڵەیەی ئامانجەكان دەبێتە هۆی هێنانە كایەی سێ كوچكەی سیاسی، كە قابیلی چارەسەر نەبن، چونكە پێویستە هەمیشە یەك ئامانج هەبێت، كاتێك حكومەتە یەك لە دوای یەكەكان كە لە سیاسەتمەدارانی حزبە جیاوازەكان پێكهاتوون، بە شێوەیەكی تایبەت ڕووبەڕووی ئاڵشتی توندی سیاسی و ئابووری بوونەتەوە و، یەك ئامانجیان كردووەتە قوربانیی بەرەوڕووی كێشەی سێ كوچكە (تەوزیف- دامەزراندن، یەكسانی، دەست پێوەگرتنی دارایی)، ئەمەش لەپێناو بەدیهێنانی دوو ئامانجەكەی دیكەدا.

ڕەزامەندیی میللی لە دیموكراسی، كەمترە لەو وڵاتانەی كە ئەو سێ كوچكانەی سەرەوەیان كەمتر تێدا بووە، بۆ نموونە، هەڵكشانی دەنگدەرانی ڕاستڕەوی پەڕگیر كە بە شێوەیەك لە شێوەكان تووڕەیی بەرانبەر هەموو حزبە دیموكراسییەكان زیاد دەكات، بەڵام بە شێوەیەكی یەكجاری نا، بۆیە دەپرسین، ئایا سەرچاوەكانی پشێویی سیاسی دەكرێ وەك براوەیەكی هەڵبژاردن بۆ باڵێكی تازەی ڕاستڕەو بخرێنە گەڕ، یان نا؟

لە پێناو وەرگرتنی ڕەزامەندیی دەنگدەران لەسەر بەرنامەی هەڵبژاردنی حزبە سیاسییەكان (بۆ نموونە لەسەر سیاسەتی ئابووریی حكومەت) لە كاتی هەڵبژاردنەكانی داهاتوودا، پێویستە ئەو حزبانە هەڵسەنگاندن بۆ سیاسەتی ئابووریی پێشتری خۆیان بكەن، كە ڕاستەوخۆ ناكۆكە لەگەڵ ڕاوبۆچوونی دەنگدەراندا، بۆ نموونە: لە میانی گرتنەبەری سیاسەتگەلی تازەی ئابووریی لیبڕاڵی بۆ هەڵوەشاندنەوەی گرێبەستەكان و بە تایبەتیكردن، ڕەنگە حزبە سیاسییەكان لە مەودای كورتدا دەستبەرداری خواستە پەسندكراوەكانی پاراستنی كۆمەڵایەتیی دەنگدەران ببن، بەڵام ئەوەی وا دەكات كە لەگەڵ دەنگدەرانیان جیاواز بن، ئەوەیە كە بە دیاریكراوی خواست و ئارەزوویان لە بەدەستهێنانی دەنگ و پۆست هەیە، كە سیاسەتمەداران ناچار دەكات هاودەنگ بن لەگەڵ هەڵسەنگاندنی داهاتووی دەنگدەران، تایبەت بە ئەدای ئەو سیاسەتمەدارانە لە كاتی هەڵبژاردنەكانی دواتردا، كاتێك سیاسەتمەداران پێشبینیی ئەوە دەكەن كە لە لایەن دەنگدەرانیانەوە دەكەونە ژێر لێپرسینەوەوە.

سیاسەتمەداران هەوڵ دەدەن هەواڵە تازەكانی ئابووری لە ماوەی پێش هەڵبژاردنەكانی دواتر بگەیەنن، كە یەكسەر دەنگدەران پێیان ڕەزامەند دەبن (وەك بەرنامەكانی دامەزراندنی وەزیفیی گشتی)، بەڵام ئەگەری هەیە ئەمە لە مەودای دووردا ئەنجامی نەخوازراوی لێ بكەوێتەوە (كورتهێنانی دەوڵەت، هەڵاوسان و كەموكورتیی بازرگانی).

بەڵام دیارە تووڕەیی میللیی بەرانبەر ئەو حزبانە، بە شێوەیەكی تایبەتی لە ئاستێكی بەرزدایە، لەو وڵاتانەی كە حزبەكان تێیاندا شكستیان هێنا، بە دیاریكراویش لە بەدیهێنانی دەستپێشخەریی تازە و بوێریی سیاسی و ئابووریدا، ئەوانە ناتوانن خۆیان لە لێپرسینەوەی ڕاستەوخۆ و یەكسەر بپارێزن لە بەردەم بازنەكانی هەڵبژاردن و چالاكانی حزب، لە پێناو بەدواداچوونی سیاسەتەكانی ئابووری، كە لە مەودای كورتدا لە میانی ئیدارەدانی چارەسەری تاڵی ئابووریدا چاكسازیی درێژخایەن پێشكەش بە سیاسەتی ئابووری دەكەن. نموونەی ئەو دەوڵەتانەش: (نەمسا، بەلجیكا، فەرەنسا، ئەڵمانیا، ئیتاڵیا و ژاپۆن)ـن، ئەوەی كە ئەو دەوڵەتانە لێی هاوبەشن، بریتییە لەوەی كە حزبی لاوازی لیبڕاڵ و حزبی ناوەڕاستی بەهێزیان هەیە، كە بۆ ماوەیەكی زۆر هەژموونی هەڵبژاردنیان هەبوو، ئەویش لە میانی ئەنجامدانی یەكلاكردنەوە لە نێوان چین و توێژەكانی دەنگدەراندا، لە سیستەمە حزبییەكاندا بەم پێكهاتە ستراتیژییەوە ڕكابەری لە نێوان حزبەكانی ڕاستڕەوی ناوەڕاست و دیموكراسیی كۆمەڵایەتیی میانڕەوەدا دێتە ئاراوە، ئەمەش وا دەكات كە بۆ سیاسەتمەداران قورس بێت كە بەرنامەگەلی ئابووریی نامیللی هەڵبژێرن، هەروەها بەرەنگاربوونەوەی كۆمەڵێك ڤیتۆی ناو حزبەكان، لەگەڵ ئەوەشدا بە خێرایی تووڕەبوون بەرانبەر دامەزراوەی سیاسی، كە بە هۆی بەرزبوونەوەی ڕێژەی بێكاریی هەیكەلبەندییەوە هەڵكشا.

كێشەی دووەم كە بریتییە لە ڕەزامەندنەبوونی دیموكراسی، كە ڕاستەوخۆ پەیوەندیی پتەوی بە ڕەفتاری حزبە سیاسییەكانەوە هەیە، ئەو شتە پەیوەستە بە میراتی بۆماوەیی دامەزراوەیی ڕێكخراوی حزبییەوە، كە ناكۆكە لەگەڵ ئەو دەستوەردانەی بە هۆی مەحسوبییەتەوە لە خزمەتی شارستانیدا لە ئارادایە، هەروەها ناكۆكە لەگەڵ ئەو كۆمپانییانەی سەر بە كەرتی گشتین، تەنانەت كۆمپانیاكانی كەرتی تایبەت كە ڕاستەوخۆ لەلایەن حزبە سیاسییە سەرەكییەكانەوە، پەیوەستن بە دامەزراوەكانی دەوڵەتەوە، بە تایبەتیش لە دەوڵەتانی وەك نەمسا، ئیتاڵیا، ژاپۆن و بەلجیكا، كەمتریش لە كۆمەڵێك وڵاتانی دیكەی ئەوروپادا، دوابەدوای جەنگی دووەمی جیهان كەرتێكی ڕێكخراوی ئابووریی لەلایەن دەوڵەتەوە دامەزرا، كە كارا نەبوو، هەروەها تێچووی زۆر بوو بۆ باجدەران لە ژینگەیەكی ئابووریدا كە پێویست دەكات داهێنانی بەردەوامی تەكنەلۆجیای تێدا بێتەدی، هەروەها لەبەر فشاری ڕكابەری لە پێناو مانەوە لە پێشەنگی كارامەیی ئابووریدا.

سەرە ڕمی هێرشەكە لە ڕێكارەكانی مەحسووبییەتی چینی مامناوەندی گەشەسەندووی پڕۆفیشناڵ و پیشەوەران پێك دێت، ئەوانەی پێیان وایە كە حزبەكانی مەحسووبییەت خزمەتی بەرژەوەندییەكانی ئابووری و شێوازی بەشداریكردنیان لە گوزارشتكردن لە بەرژەوەندییەكان ناكات. ئەو وەزیفانەی پێویستیان بە لێهاتوویی كەمتر هەیە لە ئیدارەی گشتی، یان لە پیشەسازییەكانی حكوومی، یان گشتیدا.

3

لەسەر ئەو بنەمایەی كە لە سەرەوە باسمان كرد، حزب ئامرازێكی كاریگەرە، بە قەدەر ئەوەی كە گوزارشت لە پەیوەندیی دەسەڵاتێك دەكات لەسەر بنەمای ڕێكخستن. سەركردایەتیی حزب فاكتەرێكی گرنگ و كاریگەرە لە ژیانی سیاسی، بەڵام ئەو كاریگەرییە بە جیاوازیی كارامەییان جودایە، ئەم هەڵسەنگاندنەی كارامەیی زۆر گرنگە، بۆ ئەوەی نەكەوینە وەهمێكی میتافیزیكی، كە زەحمەت بێت بۆ تێگەیشتنی واقیعیی پێگەی سەركردەكان، دواجار بۆ جەماوەریش زەحمەت بێت كە ئەم حاڵەتەی بە دڵ بێت، دیسانەوەش ئەو شتەیان بۆ زەحمەت بێت كە ئەو سەركردانە و دواتریش حزبە سیاسییەكەیان نوێنەرایەتییان دەكەن (واتا نوێنەرایەتیی جەماوەر).