گرنگی ھه‌بوونی سیسته‌مێكی ئابووری بۆ كوردستان
بەهزاد سەلیم
سیسته‌می ئابووری، یان ڕێكخستنی ئابووری، بریتییه له سیسته‌مێكی به‌رهه‌مهێنان و ته‌رخانكردنی سه‌رچاوه‌كان و دابه‌شكردنی كاڵا و خزمه‌تگوزارییه‌كان له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك یان ناوچه‌یه‌كی جوگرافی دیاریكراودا. پێكدێت له تێكه‌له‌ی ده‌زگاكان، رێكخراوه‌كان، یه‌كه‌كان، پرۆسه‌ی بڕیاردان و شێوازی به‌كاربردنی سه‌رچاوه‌كان كه پێكھاته یان ھه‌یكه‌لیه‌تی ئابووری كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك دیاری ده‌كات.
سیسته‌می ئابووری جۆرێكه له سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی و شێوازی به‌رهه‌مهێنان چه‌مكێكی په‌یوه‌ندیداره به‌و سیسته‌مه. پێویسته هه‌موو سیستمه ئابوورییه‌كان ڕووبه‌ڕووی چوار كێشه‌ی بنه‌ڕه‌تی ئابووری ببنه‌وه و چاره‌سه‌ر بكرێن:
*چ جۆره كاڵایه‌ك و چه‌ند كه‌ل و په‌ل به‌رهه‌م ده‌هێنرێت.
*كه‌ل و په‌له‌كان چۆن به‌رهه‌م ده‌هێنرێت.
*چۆن به‌رهه‌مه‌كه دابه‌ش ده‌كرێت.
*كه‌ی به‌رهه‌م ده‌هێنرێت.
خوێندنی سیستمه ئابوورییه‌كان بریتییه له چۆنیه‌تی به‌ستنه‌وه‌ی ئه‌م ده‌زگا و دامه‌زراوه هه‌مه‌جۆرانه به‌یه‌كتر و چۆنیه‌تی هه‌ڵقوڵانی زانیاری له‌نێوانیاندا و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌لایه‌تییه‌كانی ناو سیستمه‌كه (له‌وانه مافی موڵكایه‌تی و پێكهاته‌ی به‌ڕێوه‌بردن). شیكردنه‌وه‌ی سیسته‌مه ئابووریه‌كان به شێوه‌یه‌كی نه‌ریتی تیشكی ده‌خاته سه‌ر دووبه‌ره‌كی و به‌راوردكارییه‌كانی نێوان ئابووری بازاڕ و ئابووری پلان بۆدانراو و جیاوازیه‌كانی نێوان سه‌رمایه‌داری و سۆسیالیزم. ئه‌مڕۆ شێوازی زاڵی ڕێكخراوی ئابووری له‌سه‌ر ئاستی جیهان له‌سه‌ر بنه‌مای ئابووری تێكه‌ڵ به بازاڕه. سیسته‌می ئابووری ده‌كرێت به‌شێك بێت له سیسته‌می كۆمه‌ڵایه‌تی و به شێوه‌یه‌كی هه‌ره‌می یه‌كسان به سیسته‌می یاسایی و سیسته‌می سیاسی و كه‌لتووری و ھتد بێت.
زۆرجار په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێز هه‌یه له‌نێوان ئایدیۆلۆجیا و سیسته‌مه سیاسی و سیسته‌مه ئابوورییه دیاریكراوه‌كاندا (بۆ نموونه ماناكانی چه‌مكی كۆمۆنیزم). سیسته‌مه ئابووریه‌كان له ناوچه جیاوازه‌كان تێكه‌ڵ به‌یه‌كتر ده‌بن (بۆ نمونه، ده‌سته‌واژه‌ی ئابووری تێكه‌ڵ ده‌كرێت مشتو مڕ بكرێت بۆ له‌خۆگرتنی توخمه‌كان له سیسته‌مه جۆراوجۆره‌كانه‌وه). سیستمی ئابووری به‌و مانایه‌یه كه كۆمه‌ڵگاكان یان حكومه‌ته‌كان سه‌رچاوه و خزمه‌تگوزاری و كه‌لوپه‌له به‌رده‌سته‌كان له سه‌رانسه‌ری ناوچه یان وڵاتێكدا ڕێكده‌خه‌ن و دابه‌شی ده‌كه‌ن. سیسته‌می ئابووری فاكته‌ره‌كانی به‌رهه‌مهێنان ڕێكده‌خات كه بریتین له زه‌وی و سه‌رمایه و ھێزی كار و سه‌رچاوه فیزیكیه‌كان. سیسته‌می ئابووری ھه‌روه‌ك پێشتر باسمان كرد، چه‌ندین داموده‌زگاو یه‌كه و قه‌واره و پرۆسه‌ی بڕیاردان و شێوازی به‌كارهێنان ده‌گرێته‌وه كه پێكھاته‌ی ئابووری كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی دیاریكراو پێك دێنن. زۆر جار باس له‌وه ده‌كرێت كه ھه‌رێمی كوردستان ده‌وله‌ت نییه بۆیه ناتوانێت سیسته‌مێكی ئابوری تایبه‌ت و سه‌ربه‌خۆی ھه‌بێت. به‌لام پێموایه ئه‌و قسه‌یه ھه‌له‌یه و كوردستانیش ده‌توانێت وه‌ك ھه‌موو ناوچه و ولاتێكی ئه‌م جیھانه ھه‌ر ھیچ نه‌بێت رۆیا و ستراتیج و سیسته‌می ئابووری تایبه‌ت به خۆی ھه‌بێت كه بتوانێت به پێی كه‌لتور و پێكھاته‌ی سیاسی و جیۆپۆلیتیكی كوردستان ببێته ھۆكارێك بۆ رێكخستنه‌وه‌ی ئه‌و بێسه‌روبه‌ریه‌ی كه ھه‌یه له شێوازه‌كانی به‌رێوه‌بردنی سه‌رچاوه‌كانی داھات و رێكخستن و به‌گه‌رخستن و دابه‌شكردنی به شێوه‌یه‌ك كه جێی ره‌زامه‌ندی گه‌ل و شاره‌زایانی ئه‌و بواره بێت و كۆتایی به‌و ھه‌موو نادلنیایی و ته‌م و مژاوی بوونی پرۆسه‌ی به‌رێوه‌بردن بێنێت و به سیسته‌م كردنی ئابوری ببێته كاری له پێشینه‌ی حكومه‌ت. سیسته‌مه ئابوریه‌كان زۆرن و به پێی سیسته‌می سیاسی ولاتان ده‌گۆردرێن. به‌لام سه‌ره‌كیه‌كان ده‌كرێت پۆلێن بكرێن بۆ چوار جۆری سه‌ره‌كی: ئابووری نه‌ریتی، ئابووری فه‌رمان، ئابووری تێكه‌ڵ، و ئابووری بازاڕ. ھه‌ریه‌كه‌یان به پێی تایبه‌تمه‌ندی و بارۆدۆخی ولاته‌كه گرنگی خۆی ھه‌یه كه لێره شییان ده‌كه‌مه‌وه.
1. سیسته‌می ئابووری ته‌قلیدی یان نه‌ریتی
سیسته‌می ئابووری نه‌ریتی له‌سه‌ر بنه‌مای شتومه‌ك و خزمه‌تگوزاری و كاركردنه، كه هه‌موو ئه‌مانه دوای ڕه‌وته چه‌سپاوه‌كان ده‌كه‌ون. ئه‌م جۆره زۆر پشت به خه‌ڵك ده‌به‌ستێت، وه دابه‌شكردنێكی زۆر كه‌م هه‌یه له كار یان تایبه‌تكردن. له بنه‌ره‌تدا ئابووری نه‌ریتی زۆر بنچینه‌ییه و كۆنترینه له چوار جۆره‌كه.
هه‌ندێك له به‌شه‌كانی جیهان هێشتا به سیسته‌می ئابووری نه‌ریتی كار ده‌كه‌ن. ئه‌مه به گشتی له ڕێكخستنه‌كانی لادێیی له وڵاتانی جیهانی دووه‌م و سێیه‌مدا ده‌دۆزرێته‌وه، كه چالاكییه ئابووریه‌كان به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له كشتوكاڵدان یان چالاكیه نه‌ریتییه‌كانی تری به‌رهه‌م هێنانی داهات.
زۆربه‌ی كات سه‌رچاوه‌ی زۆر كه‌م هه‌یه بۆ هاوبه‌شی كردن له كۆمه‌ڵگاكان له‌گه‌ڵ سیسته‌می ئابووری نه‌ریتی. یان كه‌می سه‌رچاوه‌كان به شێوه‌یه‌كی سروشتی له هه‌رێمدا ڕووده‌ده‌ن یان ده‌ستگه‌یشتنیان به سه‌رچاوه‌كان به جۆرێك سنوورداره. به‌م شێوه‌یه، سیسته‌می نه‌ریتی، جیاواز له سێی تر، توانای دروست كردنی زیاده‌ی نیه و به‌رھه‌مه‌كان ھه‌ر به‌شی به‌كارھێنانی ناوخۆ ھه‌یه. له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا، به وردی به‌هۆی سروشتی سه‌ره‌تاییه‌وه، سیسته‌می ئابووری نه‌ریتی زۆر جێگیره. سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش، به هۆی به‌رهه‌مه بچووكه‌كه‌ی، به به‌راورد له‌گه‌ڵ سێ سیسته‌مه‌كه‌ی تر، زۆر كه‌م ماوه.
2. سیسته‌می ئابووری فه‌رمان
له سیسته‌می فه‌رماندا، ده‌سه‌ڵاتێكی مه‌ركه‌زی زاڵ هه‌یه - عاده‌ته‌ن حكومه‌ت - كه به‌شێكی گرنگی پێكهاته‌ی ئابووری كۆنترۆڵ ده‌كات. هه‌روه‌ها به سیستمێكی داڕێژراو ناسراوه، سیسته‌می ئابووری فه‌رمان له كۆمه‌ڵگا كۆمۆنیسته‌كاندا باوه به‌وه‌ی كه بڕیاری به‌رهه‌مهێنان پاراستنی حكومه‌ته.
كاتێك ئابووری ده‌وڵه‌ت ده‌یه‌وێت ده‌ست به‌سه‌ر زۆر له سه‌رچاوه‌كان دابگرێت، ئه‌نجام ئه‌وه ده‌بێت كه به ئاڕاسته‌ی پێكهاته‌ی ئابووری فه‌رماندا بچێ. له‌و حاله‌ته‌دا حكومه‌ت دێت و كۆنترۆڵی سه‌رچاوه‌كان ده‌كات به تایبه‌تی، كۆنتڕۆڵی مه‌ركه‌زی سه‌رچاوه به‌نرخه‌كانی وه‌ك زێڕ یان نه‌وت ده‌كات. و خه‌ڵكه‌كه كه‌رته كه‌متر گرینگه‌كانی تری ئابووری ڕێكده‌خه‌ن، وه‌ك كشتوكاڵ.
له بیردۆزدا، سیسته‌می فه‌رمان زۆر به باشی كار ده‌كات و ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندی كۆنتڕۆڵی به‌رژه‌وه‌ندیه گشتیه‌كانی دانیشتوان ده‌كات. ئابووریه‌كانی فه‌رمان به به‌راورد له‌گه‌ڵ سیسته‌مه‌كانی تر ڕه‌قن. لێره‌دا به هێواشی كارده‌كرێت بۆ گۆڕان چونكه هێز مه‌ركه‌زییه. خالی لاواز لێره‌دا ئه‌وه‌یه كه ده‌بێته هۆی لاوازبوونیان له كاتی روودانی قه‌یرانی ئابووری یان ئه‌زمه‌یه‌كی له‌ناكاو، چونكه ناتوانن به خێرایی له‌گه‌ڵ گۆڕینی بارودۆخه‌كان خۆیان ڕێك بخه‌ن.
3. سیسته‌می ئابووری بازاڕ
سیسته‌می ئابووری بازار له‌سه‌ر بنه‌مای چه‌مكی بازاڕی ئازاده. به واتایه‌كی تر، ده‌ستتێوه‌ردانی حكومه‌تی زۆر كه‌مه. حكومه‌ت كۆنترۆڵی كه‌می به‌سه‌ر سه‌رچاوه‌كاندا ده‌كات و ده‌ستوه‌رناداته به‌شه گرنگه‌كانی ئابووری. له جیاتی ئه‌وه، ڕێكخستنی بازار له خه‌ڵكه‌وه دێت و ده‌وه‌ستێته سه‌ر په‌یوه‌ندی نێوان خواست و خسته‌روو.
سیسته‌می ئابووری بازاڕ به‌زۆری تیۆرییه. واته، سیسته‌مێكی بازاڕی بێگه‌رد له ڕاستیدا بوونی نییه. هه‌موو سیستمه ئابوورییه‌كان له ژێر جۆرێك له ده‌ستێوه‌ردانی ده‌سه‌ڵاتی ناوه‌ندین بۆ نموونه، زۆربه‌ی حكومه‌ته‌كان یاسا ده‌رده‌كه‌ن كه بازرگانی دادپه‌روه‌رانه و پاوانخوازی ڕێكده‌خات. له ڕوانگه‌ی تیۆرییه‌وه، ئابووری بازاڕ گه‌شه‌یه‌كی زۆر ئاسان ده‌كات. به گشتی گه‌شه‌كردن له ژێر سیسته‌می ئابووری بازاڕدا به‌رزتره. گه‌وره‌ترین لایه‌نی خراپی ئابووری بازاڕ ئه‌وه‌یه كه ڕێگه به قه‌واره تایبه‌ته‌كان ده‌دات بۆ ئه‌وه‌ی هێزێكی زۆری ئابووریان ھه‌بێت به تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی كه خاوه‌نی سه‌رچاوه به‌نرخه‌كانن. دابه‌شكردنی سه‌رچاوه‌كان یه‌كسان نییه چونكه ئه‌وانه‌ی له ڕووی ئابووریه‌وه سه‌رده‌كه‌ون زۆربه‌ی سه‌رچاوه‌كان كۆنتڕۆڵ ده‌كه‌ن.
4. سیسته‌می تێكه‌ڵ
سیسته‌مه تێكه‌ڵه‌كان تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی سیسته‌می بازاڕی تێكه‌ڵ و سیسته‌می ئابووری فه‌رمان تێكه‌ل ده‌كه‌ن. به‌م هۆیه‌وه سیسته‌می تێكه‌ڵ به سیسته‌می دووانیش ناسراوه. هه‌ندێ جار واژه‌كه به‌كاردێت بۆ وه‌سفكردنی سیسته‌می بازاڕ كه له‌ژێر كۆنتڕۆڵ و رێكخستنێكی تونددایه.
زۆرێك له وڵاته گه‌شه‌سه‌ندووه ڕۆژئاواییه‌كان سیسته‌می تێكه‌ڵ په‌یڕه‌و ده‌كه‌ن. زۆربه‌ی پیشه‌سازیه‌كان تایبه‌تن، له كاتێكدا ئه‌وانی تر كه به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی له خزمه‌تگوزارییه گشتییه‌كان پێكدێن، له ژێر ده‌سه‌ڵاتی حكومه‌تدان.
سیسته‌مه تێكه‌ڵه‌كان نۆرمی جیهانین. سیسته‌می تێكه‌ڵ باشترین تایبه‌تمه‌ندیه‌كانی سیسته‌می ئابوری بازاڕ و سیسته‌می فه‌رمان تێكه‌ڵ ده‌كات. به شێوه‌یه‌كی كرداری، ئابووری تێكه‌ڵ ڕووبه‌ڕووی ته‌حه‌دای دۆزینه‌وه‌ی هاوسه‌نگی ده‌بێته‌وه له نێوان بازاڕه ئازاده‌كان و كۆنتڕۆڵی حكومه‌تدا. زۆر جار حكومه‌ته‌كان زۆر زیاد له پێویست كۆنتڕۆڵی بازار ده‌كه‌ن.
زۆربه‌ی ئابووریه مۆدێرنه‌كان پێكهاته‌ی دوو سیسته‌می ئابووری یان زیاتریان هه‌یه و كه‌رتی گشتی شانبه‌شانی كه‌رتی تایبه‌ت كار ده‌كات. سیسته‌می ئابووری تێكه‌ڵ كه‌رتی تایبه‌ت له كار و قازانج ناوه‌ستێنێت، به‌ڵكو بازرگانی ڕێك ده‌خات و له‌وانه‌یه پیشه‌سازیه‌كان به نیشتیمانی بكات كه خێرێكی گشتی دابین بكات. بۆ نموونه، ئه‌مریكا ئابوورییه‌كی تێكه‌ڵی ھه‌یه، چونكه خاوه‌نداری له ئامرازه‌كانی به‌رهه‌مهێنان به ده‌ستی تایبه‌تی به‌جێ ده‌هێڵێت به‌ڵام توخمه‌كانی وه‌ك یارمه‌تیدان بۆ كشتوكاڵ و ڕێكخستنی به‌رهه‌مهێنان و خاوه‌ندارێتی ته‌واو یان ناته‌واو بۆ هه‌ندێك پیشه‌سازی وه‌ك ته‌ندروستی و به‌رگری نه‌ته‌وه‌یی رێكده‌خات، كه له به‌رژه‌وه‌ندی گشتی بێت. كوردستانیش ده‌توانێت به پێی سروشت و پێویستی و بارودۆخی خۆی سیسته‌می تێكه‌ل یان تێكه‌ڵه‌یه‌ك له سیسته‌مه‌كان جێبه‌جێ بكات به‌ڵام به شێوه‌ی ئاشكرا و به پلان و به‌رنامه‌یه‌كی روون كه به‌رژه‌وه‌ندی گشتی له ئه‌وله‌ویه‌تی سیسته‌مه‌كه بێت.
به‌هزاد تاهیر سه‌لیم
