ئاو بنەمای ژیانە لەسەر زەمین، لەم سۆنگەوە و بەپێی ئەو بنەمایە بەكارهێنانی ئاو بەپێی پێگەی ستراتیژیی پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكانی ناوخۆ و هەرێمی ڕێك دەخرێت، چونكە بەكارهێنانی هەمەجۆریی ئاو لە ڕووی ئابووری و زانستی و سەربازی و بازرگانی و زۆر بواری دیكە، ڕوون و بەرچاوە.

سەرەتا ئەگەر لە دەروازەیەكی یاساییەوە بۆ مەسەلەكە بچین، پرەنسیپی یاسای نێودەوڵەتی بۆ ڕێكخستنی ئاو، وەك دەریا و زێ و كەناڵ و بەنداوەكان، بە شێوازێكی عورفی ئەم پرەنسیپانە پەیدا بوون، بەڵام گۆڕانكارییەكانی ئابووری و سیاسیی نێودەوڵەتی وایان كرد كە بەرژەوەندیی سیاسی و ئابووری ڕۆڵێكی گرنگ لە ڕێكخستنی ئەم مەسەلەیەدا ببینن. دەوڵەتان لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان و لە ڕووی بازرگانی و سەربازی و ئابوورییەوە بایەخێكی بەرچاویان بە لایەنی ڕێكخستنی ئاو داوە، ئاویش هەردەم كێشەیەك بووە لە نێو ئەم دەوڵەتانەدا، چونكە بەرژەوەندییەكانیان جیاواز بوون، ئەمە خۆی لە دوو ڕێككەوتنی نێودەوڵەتیدا بینییەوە، سەرەتا لە ڕێككەوتننامەی ساڵی 1958ی ژنێڤ بۆ ڕێكخستنی كاروباری ئاو، لە دوای ئەویش ڕێككەوتننامەی ساڵی 1982 ی كاراكاس تایبەت بە یاسای دەریاچەكان.

ئاو لە دیكۆمێنتە یاساییەكاندا بەم شێوازە ڕێكخراون، دەریاكان: شێوازێكی ئازادییان هەیە و ئاوەكەیان سوورە، بریتین لە چەند بەشێك، دەریای بڵند (البحر العالی)، دوای ئەو دەریای هەرێمی(الاقلیمی)، كە لەمەدا هەر دەوڵەتێك بۆ دوازدە میلی دەریایی، دەریای هەرێمیی خۆی هەیە، هەروەها ناوچەیەكی دیكەش هەیە پێی دەگوترێت (ناوچەی ئابووری) ئەم ناوچەیە بۆ بیست و چوار میلی دەریایی درێژدەبێتەوە، كە دەوڵەت لەم ناوچەیەدا مافی بەكارهێنانی هەیە، بۆ ئەنجامدانی چالاكییەكانی خۆی، هەروەك گوتمان دەریای بڵند، دەریایەكی ئازادە و دەوڵەتان دەتوانن بەكاری بهێنن، لە ڕووی دەریاوانی(الملاحە) و ڕاكێشانی بۆری لەم ئاوەدا، تەنانەت ڕاوەماسی و توێژینەوەی زانستی لەم دەریایەدا، هەروەها ئەنجامدانی گەشت بەپێی ڕەگەزنامەی ئەو دەوڵەتانە.

دوای دەریاكان، مەسەلەیەكی گرنگی دیكە دێتە ئاراوە، ئەویش زێیە، زێیەكان زۆر گرنگن و بەسەر دوو جۆردا دابەش دەبن، زێی نیشتمانی و زێی نێودەوڵەتی، زێی نیشتمانی بریتییە لەو زێیەی كە لە سەرەتاوە تا كۆتایی بەناو دەوڵەتەكەدا تێدەپەڕێت، زێی نێودەوڵەتییش ئەوەیە كە بەنێو دوو دەوڵەت، یان زیاتردا تێدەپەڕێت، لە سەر ئەم بنەمایە پێویستە ڕەچاوی بەرژەوەندیی دەوڵەتەكان بكرێت، ئەم زێیانە بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی و دەریاوانی و زۆر بواری دیكە بەكاردە هێنرێن.

یاساكانی نێودەوڵەتی بایەخ بەم زێیانە دەدەن، یەكەم لەبەر ئەوەی كە دەریاوانیی تێدا ئەنجام دەدرێت، دووەمیش كە بۆ كشتوكاڵ و پیشەسازی بەكار دەهێنرێن و، بە سوودوەرگرتن لە ئاوی زێ و یەكسانی لە دابەشكردنی ئاوەكە لە سەر پرەنسیپی هاوكاری لە نێوان دەوڵەتان پەیڕەودەكرێت، بۆیە ئەگەر پڕۆژەیەكیش لەسەر ئەم زێیە دروستكرا، مافی دەوڵەتەكانە قەرەبوو بكرێنەوە، لە حاڵەتی ئەوەی ئەگەر زیانیان پێ بگات. جگە لە زێیەكان ئاوی نێوخۆیی هەیە، ئەم ئاوە بەندەری دەریاچەیی و كیشوەركان و دەریاچەی بچووك دەگرێتەوە، ئەم جۆرانەش بە یاسای نێودەوڵەتی ڕێك خراون، هاوكات ڕێڕەوی دەریاییش هەیە كە كەناڵەكان و گەرووەكان دەگرێتەوە، كە بە شێوازێك دروستكراون، بۆ دەریاوانیی نێودەوڵەتی بەكار بهێنرێت، ئەمە بەشێوازێكی كورتە، چونكە لە ڕاستیدا وردەكاریی زۆر هەیە بۆ ڕێكخستنی ئەم پرسانە.

ئەگەر بێین باسی كێشەی ئاو بكەین لە ڕووی سیاسەتەكانی ئاسایشی نێودەوڵەتییەوە، دەتوانین بڵێین كە ئاو بایەخێكی ستراتیژیی لە دیدی ئاسایشی نەتەوەیی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە هەیە، بۆیە زاراوەی ئاسایشی ئاو بۆ هەر دەوڵەتێك لە حیساباتی ئاسایشی نەتەوەییدا گرنگە، بە تایبەتی لە بواری چۆنێتیی بەكارهێنانی ئاو و ململانێ لەسەر ئاو، شوێن و پێگەی زێ و كەناڵ و دەریاچەكان، لەسەر ئەم بنەمایە دەتوانین بڵێین لە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەییدا، وا سەیری ئاو دەكرێت كە كێشەیەكە سرووشتێكی یاسایی و سیاسی و جوگرافی و ئابووریی هەیە، ئاسەواری گرفتەكانیش پەیوەستن بە ئاسەواری زیادبوونی ژمارەی دانیشتوان و پێشكەوتنی شارستانی و ململانێی نێو دەوڵەتان، ئەوانەی ئاو بەرهەم دێنن، یان وەك قەوارەی سیاسی بەكاری دەهێنن، بۆیە ئاسایشی ئاو مەبەستی زەمانەتی بەردەوامی و چۆنێتی بەكارهێنانی ئاوە، وەك ئامانجێكی سیاسیی زیندوو بۆ هەر دەوڵەتێك، لەبەر ڕۆشنایی لووتكەی سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەییدا، تا تووشی بێ توانایی ئاو نەبێت، بۆیە جۆرە هاودژییەك هەیە لە نێوان سنووری دەوڵەتەكاندا، وەك چۆنێتیی هاتوچوونی سەرچاوەكانی ئاو، لە بەر ئەوە زۆر لە كێشەكانی ئەمنیی نەتەوەیی پەیوەستن بە ئاو، وەك پاراستنی ژینگەی دەریاچەیی لە پیسی، ململانێی و چۆنیەتیی چارەسەركردن، چالاكیی سەربازیی لە نێو دەریاكان و، تەنانەت گەیشتن بە ئاستی بەكارهێنانی چەكی كیمیاوی و تەقینەوە ئەتۆمییەكان.

لەسەر ئەم بنەمایە ئێستا جۆرە چاودێرییەك هەیە بۆ چالاكییە سەربازییەكان لە هەر دەوڵەتێك، بۆیە سیاسەتەكانی ئاسایشی نەتەوەیی لە سەر بنەمای ئەوە دەڕوات، كە هاوسەنگییەك هەبێت لە نێوان ئاسایشی نەتەوەیی و كۆمەڵگەی نێودەوڵەتیدا.

ئەمە هەمووی دەروازەیەك بوو بۆ بابەتێكی گرنگ كە پێویستە باسی بكەین، ئەویش ئاماژەیەكی تایبەتە بە كێشەی ئاو لە هەرێمی كوردستان، سەرەتا دەڵێین كە كوردستان لە ڕووی جوگرافی و جیۆپۆلیتكەوە لە چوارچێوەی ناوچەیەكی ستراتیژیی جیهانیدایە، هەروەها لە ڕووی ژمارەی دانیشتوان و پێكهاتەی خاكەكەیەوە، جگە لەوەی كە لە شاخ و دەشت و ئاو و زۆر شتی دیكە پێك دێت، تەنانەت گرنگترین زێیەكانی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست لەم ناوچەیەدان، كە خۆی لە زێی دیجلە دەبینێتەوە، ئەم زێیە لە توركیاوە دێت و بە عێراقدا تێدەپەڕێت، هەروەها زێی فورات كە لە باكووری كوردستانەوە هەڵدەقوڵێت و بە عێراق و سووریادا تێدەپەڕێت، هەرێمی كوردستانیش پەیوەستە بەم لایەنە، جگە لەمەش زێی ئاراس لە سنوورەكانی ئەرمینیا كە بەرەو توركیاو ئێران و ئازربایجان تێدەپەڕێت و دەڕژێتە دەریاچەی قەزوین و دەگاتە كوردستان، هەروەها زێی ئەڵوەند كە لە شاخەكانی ئێران هەڵدەقوڵێت و دێتە كوردستان، لە ڕاستیدا ئەم زێیانە هەموویان بە زێی نێودەوڵەتی هەژمار دەكرێن، بەم پێیە ئەم زێیانە نێودەوڵەتین، كە بە پێی ڕێككەوتننامەی ساڵی 1958ی ژنێڤ بۆ ڕێكخستنی كاروباری ئاو و ڕێككەوتننامەی ساڵی 1982 ی كاراكاس تایبەت بە یاسای دەریاچەكان ڕێكخراون، جگە لەمەش ڕێككەوتننامەی دووقۆڵی و هەرێمی هەیە، بۆ چۆنێتی بەكارهێنان و سوودوەرگرتن لەم زێیانە.

لە كوردستان چەندین بەنداو هەن، كە لە سەر زێیەكان دروستكراون، ئەم بەنداوانە بە چەكێكی دوو سەرە دادەنرێن، لە ڕوویەكەوە سوودیان هەیە و لە ڕوویەكی دیكەوە لایەنێكی نێگەتیڤیان هەیە بۆ كەمیی ئاو، تەنانەت سیاسەتی ئاوی ئەم دەوڵەتانە، وەك توركیا و ئێران لە سەر بنەمای پاراستنی بەرژەوەندیی ئاسایشی نەتەوەیی خۆیان، ڕەچاوی بەرژەوەندیی دراوسێتی و پرەنسیپە نێودەوڵەتییەكان ناكرێت لەم مەسەلەیەدا، لەبەر ئەوەی كوردستان پێگەیەكی جیۆپۆلەتیكی گرنگی هەیە، هەموو جۆرە بنەما سرووشتییەكان، هەروەها بنەما ئابوورییەكانی وەك كشتوكاڵیی تێدایە، بۆیە دەكرێت بڵێین ئاسایشی ئاو وەك ئاسایشی وزە بۆ هەرێمی كوردستان گرنگە.

لە ڕاستیدا هەردوو زێی دیجلە و فورات گیروگرفتی سیاسی و ئابوورییان زۆرە، كە لە توركیاوە بە سووریا و عێراقدا تێدەپەڕن و دەڕژێنە كەنداوەوە، لقەكانیشیان زۆرن، لەسەر ئەو بنەمایە توركیا جۆرە سیاسەتێكی هاودژی هەیە لەگەڵ بەرژەوەندیی نێودەوڵەتی و ڕێككەوتننامە نێودەوڵەتییەكاندا، كە دەبێت بە شێوازێكی دیكە مامەڵە لەگەڵ ئەم مەسەلەیە بكرێت، هەرچەندە ڕێككەوتننامەی دووقۆڵی و لێكگەیشتن هەیە لە نێوان توركیا و ئێران و عێراق و سووریا و، تەنانەت كەنداویشدا.

ئاسایشی نەتەوەیی وەك قەوارەیەكی ستراتیژی بۆ پاراستنی بەرژەوەندییە زیندووەكان و جێبەجێكردنی ئامانجە نەتەوەییەكان، پێویست بەوە دەكات كە زیاتر جەخت لە سەر لایەنی ئاو بكەینەوە، لە كوردستاندا نەك هەر زێیەكان، هاوكات نیمچە دەریاكانیش هەن، كە دەكرێ بۆ داهاتووی وڵات سوودیان لێ وەر بگیرێت، بایەخدان بە كێشەی ئاو لە دوای ڕاپەڕینی ساڵی 1991 دیار و بەرچاوە، پارتی دیموكراتی كوردستان لەم مەسەلەیەدا دەستپێشخەریی هەبووە، سەرەتا لە توێژینەوەیەكی مەكتەبی دیراسات و توێژینەوەی پارتی لە ساڵی 1996 سەبارەت بە كێشەی ئاو و ئاسوودەیی ئاو لە كوردستان، كە ناوەكەی بەم شێوەیە بوو(ئاوی كوردستان و ئاسۆكانی داهاتوو)، كە لە ژێر زنجیرەی ژمارە(9) چاپ كرا و بە دیكیۆمێنتێكی گرنگ هەژمار دەكرێت، تەنانەت ماندووبونێكی ئەكادیمیی بەرچاوی تێدایە بۆ شیكردنەوەی كێشەی ئاو، هەروەها سەنتەری برایەتی لەگەڵ زانكۆی سەڵاحەدین لە سەرەتای ساڵی2001، كۆنگرەیەكی زانستییان دەربارەی ئاوی كوردستان سازكرد، كە تێیدا زۆر توێژینەوەی سوودبەخش پێشكەش كران، تەنانەت بەڕێز نێچیرڤان بارزانی لە مانگی نیسانی 2000دا ئاماژەی بە گرنگیی ئاو كرد، لە كاتی كردنەوەی سەنتەری بارزانی بۆ توێژینەوە لە كۆنگرەی زانستیی واشنتۆن لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، لەبەر گۆڕانكارییە سیاسییەكانی عێراق لە 2003، دەتوانم بڵێم كە لە عێراق زیاتر جۆرە پاشگەزبوونەوەیەكی بەخۆیەوە بینی، كەچی هەردوو دەوڵەتی توركیاو ئێران تا ڕاددەیەك سووریاش لەم دۆسێیەدا چالاكانە كاریان كرد، ئێستا پرسیار لەوەدایە ئێمەی هەرێمی كوردستان چی بكەین؟ لە ڕاستیدا پێویستە لە هەرێمی كوردستان سەنتەرێكی دیراساتی ئاو دابمەزرێت و كۆمەڵێك كادیر و پسپۆڕی ئەكادیمی كاری تێدا بكەن، وەك دۆسێیەكی ئاسایشی نەتەوەیی و سەر بە لووتكەی داڕێژەری بڕیاری سیاسی بێت، چونكە ئاسایشی ئاو و ئاسایشی وزە گرنگن و لێك جیا نابنەوە، هەروەها دەبێت لە ڕووی دووقۆڵی و نێودەوڵەتییەوە چالاك بین، لەگەڵ عێراقیش ئەم مەسەلەیە باس بكەین، چونكە مەسەلەی ئاو مایەی شكۆمەندیی دەوڵەتانە، دەستووری عێراقیش ئەو مافەی بە هەرێمی كوردستان داوە، كە سەرچاوەكانی ئاو دەكەونە ژێر شكۆمەندیی دەسەڵاتی هەرێمەوە و دەتوانێت تا ڕاددەیەك كاری لەسەر بكات، بۆیە لە هەرێمی كوردستان پێویستیمان بە هەردوو ئاسایشی ئاو و وزە هەیە.

 

 

پسپۆر لە ئاسایشی نەتەوەیی