سەرەتا دەبێت ئاماژە بەوە بكەین كە خۆپیشاندان دیاردەیەكی مێژوییە و لە ڕەوت و ڕەوڕەوی مێژووی گەلان و كۆمەڵگەكاندا بەرچاو دەكەوێت و، لە ئێستادا بووتە زانستێك و لە بەشی پەیوەست بە ئاسایشی نەتەوەیی لە زانكۆ و كۆلێژەكان دەخوێندرێت، هەڵبەتە ئەم زانستەش لە كۆمەڵێك زانستی دیكەدا بەرجەستە بووە، وەك زانستی ئابووری، زانستی سیاسی، زانستی كۆمەڵناسی و دەرونناسی و یاسا و، هەروەها زانستەكانی ئاسایش و بەرگری. گرنگیی خۆپیشاندانیش تەنیا بریتی نییە لە كۆبونەوەی كۆمەڵە كەسێك، بەڵكو چەند فاكتەرێك یەك دەگرن، بۆ ئەوەی ئەم دیاردەیە بێتەئاراوە، كە بریتین لە فاكتەری ئابووری، سیاسی، كۆمەڵایەتی. ئەوەی پەیوەست بێت بە فاكتەری سیاسییەوە، ئەوا بریتین لە نەبوونی سەقامگیریی سیاسی و نەبوونی دەرفەتی بەشداریی سیاسی، فاكتەری ئابوورییش تایبەتە بە بێكاری و قەیرانی ئابووری و كەمیی مووچە، كەواتە دیاردەی دیكە هەیە كە پەیوەندیدارە بە خۆپیشاندانەكانەوە، وەك ناڕەزایەتی دەربڕین، مانگرتن و كۆبونەوەی گشتی و گردبوونەوە، ئەوەی مەترسیداریشە ئەوەیە بگاتە حاڵەتی پەنابردنە بەر توندوتیژی و پەلاماری چەكداری و كاری تێكدەرانە و بڕینی ڕێگەكان، كە ڕەنگە لە دەرئەنجامدا كودەتا بێتەئاراوە، یان شۆڕش و ڕاپەڕین بەرپا ببن، كە بۆی هەیە ئەمەش ببێتە هۆی ئەوەی دەسەڵات پەنا بۆ گرتنەبەری هەندێ ڕێكار و میكانیزم ببات، وەك گرتن و دادگاییكردن، هەروەها بابەتی خۆپیشاندان تەنیا لە یاساكانی ناوخۆدا بایەخیان پێ نەدراوە، واتە ڕاستە لە دەستوورەكاندا باس كراوە و ئەم مافە بە هاووڵاتیان بەخشراوە، بەرپرسیارێتی پاراستنیشیان دەكەوێتە ئەستۆی دەوڵەتەكان و، لە یاساكانی ڕێكخستنی خۆپیشاندان گرنگی بەم پرسە دراوە، ئەم ڕێكخستنەش گرنگە بۆ ئەوەی كێشەی دیكە دروست نەبێت، بەڵام لە یاسای نێودەوڵەتیی مرۆییشدا، كە پەیوەستە بە ڕێكخستنی باری یاسایی سەروەختی ڕووبەڕووبونەوەكان بایەخ بەم پرسە دراوە، بە تایبەتی لە هەر چوار ڕێككەوتنامەكانی جنێڤ لە ساڵی 1949 و هەردوو پڕۆتۆكۆڵی زیادكراوی ئەم ڕێككەوتنانە- پرۆتۆكۆڵی 1 و 2 لە ساڵی 1977 -بایەخیان داوە بە قوربانییەكانی ئەم دیاردانە. هەروەها لەم پڕۆتۆكۆڵانەدا باس لەوە كراوە كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش بایەخ بەم پرسە دەدات، هەرچەندە بە ململانێیەكی چەكداریی دەرەكی، یان ناوخۆیی هەژمار ناكرێت، بەڵكو بە حاڵەتێكی تایبەتی هەژمار دەكرێت و پێویست بەوە دەكات، كە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی بێتەسەر خەت لەسەر ئەم مەسەلەیە. ئەوەی گرنگە ئەوەیە كە ڕێكخراوە ناحكوومییەكان، وەك ڕێكخراوی ئەمنیستی ئەنتەرناشناڵ و هیومان ڕایتس وۆچ، لە دۆكیۆمێنتەكانی خۆیاندا بایەخ بەم مەسەلەیە دەدەن، لەسەر بنەمای ئەوەی ئەمە پەیوەستە بە مافەكانی مرۆڤەوە. چونكە ڕێككەوتننامەكانی مافەكانی مرۆڤیش بایەخ بەم مەسەلەیە دەدەن، وەك جاڕنامەی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤ لە ساڵی 1948، و ڕێككەوتننامەی مافە مەدەنی و سیاسییەكانی ساڵی 1966 و ڕێككەوتننامەی مافە ئابووری و كۆمەڵایەتی و كولتورییەكانی ساڵی 1966، تەنانەت هەندێ پرەنسیپی ڕەفتاری مرۆیی دانراون بۆ ڕووبەڕووبونەوەی ئەم مەسەلەیە و چۆنیەتی چارەسەركردنیان، هەروەها لانی كەمی پرەنسیپە مرۆییەكانی ساڵی 1990 بۆ چارەسەركردنی ئەم مەسەلەیە، دواتریش ڕێساكانی ڕەفتاركردن دانران بۆ ئەم مەبەستە، كەواتە بایەخدانی ئەم كۆمەڵە زانست و ئەم كۆمەڵە یاسایانە بە خۆپیشاندان، بەڵگەی ئەوەن كە خۆپیشاندان پەیوەستە بە ئاسایشی ناوخۆیی كۆمەڵگە و دەوڵەتەكان و كاریگەری لەسەر كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییش دەبێت، كەواتە لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە ئەم پرسە دوو ڕەهەندی هەیە، یەكەمیان ڕەهەندی ناوخۆیی و نیشتمانییە و ئەوی دیكەیان ڕەهەندی نێودەوڵەتییە، لە ڕوانگەی ئاسایشی نەتەوەییەوە بایەخدان بەم مەسەلەیە وەك دەستێوەردان لە كاروباری ناوخۆیی سەیر ناكرێت، بە تایبەتی پاش سیستمی نێودەوڵەتیی نوێ و پاش پرەنسیپی دەستێوەردانی مرۆیی، كار گەیشتووەتە ئەو ڕاددەیەی كە كۆمەڵگەی نێودەڵەتی دیراسەتی ئەم مەسەلەیە بكات و چارەسەری بۆ بدۆزێتەوە، چونكە لە سەروەختی شەڕی سارددا ئەم مەسەلەیە بە جۆرێكی دیاریكراو لێی دەڕواندرا، بەڵام دوای هاتنەئارای پرەنسیپەكانی سیستمی نێودەوڵەتیی نوێ، بوونە هۆی ئەوەی ئەم مەسەلەیە زیاتر بخوێندرێت، لەلایەكی دیكەوە دەبینین هەندێ جار كاریگەرییەكانی ئەم حاڵەتە بووەتە هۆی ئەوەی دەوڵەتەكان باری لەناكاو ڕابگەینن، كە ڕەنگە سنوورداركردن و پێشێلكاریكردنیش بۆ مافەكانی مرۆڤ لە خۆ بگرن. ئەگەر باس لە خۆپیشاندانەكانی ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستیش بكەین، ئەوا ئەم دیاردەیە تەنیا پەیوەست نییە بەم ناوچەیەوە، واتە ڕاستە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست قەیرانی شەرعییەت و قەیرانی دیموكراسیی هەیە، بەڵام لە وڵاتە پێشكەوتووەكانیش خۆپیشاندان بە دیاردەیەكی سرووشتی و مافێكی دەستووری هەژمار دەكرێت، بە تایبەتی خۆپیشاندانەكانی تایبەت بە داواكارییە پیشەییەكان و پەیوەندیدار بەو كۆمەڵگەیانە، لە ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا زیاتر پەیوەندیدارە بە لایەنە سیاسییەكەوە، بە قەیرانی دیموكراسی و دەرئەنجامەكانی هەڵبژاردن و شەرعییەت و درەفەتی بەشداریی سیاسییەوە، واتە ئەكادیمییەكانی بەرگری و ئاسایش كە ئەم دیاردەیە دەخوێننەوە، چەند فاكتەرێك لەبەرچاو دەگرن، بۆ نموونە: ئایا هۆكار و فاكتەرەكانی خۆپیشاندانەكان چین؟ ئایا بەشداربووانی كێن و ئایا شێوازی خۆپیشاندانەكان چۆنە، كە دەكرێت هەندێ خۆپیشاندان ئاشتییانە بەڕێوە بچن و هەندێكیشیان دیاردەی توندوتیژی لێ ڕوو بدات. لە هەرێمی كوردستانیشدا بە گوێرەی یاسای ژمارەی 11 ساڵی 2010 بابەتی خۆپیشاندان ڕێك خراوە، لەسەر بنەمای ئەوەی خۆپیشاندانان كۆبوونەوەی كۆمەڵە كەسانێكە بە شێوازێكی ئاشتییانە لە شەقام و شوێنە گشتییەكاندا، بە ئامانجێكی تایبەت بۆ ئەوەی ڕایەكی گشتی دروست ببێت، بۆ جێبەجێكردنی ئامانجێكی دیاریكراو. كە بەپێی ئەم یاسایە خۆپیشاندان كۆبوونەوەی گشتییە و مانگرتن و پەناگیرییش دەگرێتەوە، واتە خۆپیشاندان مافێكی دەستوورییە و یاسا ڕێكی دەخات و نابێت ئامانجەكان بریتی بێت لە خوڵقاندنی دوژمنایەتیی چینێك بەرامبەر چینێكی دیكە، دەسەڵاتی جێبەجێكردنیش بەرپرسە لەم پرسە لە وەزارەتی ناوخۆی و پارێزگاكان و بەرپرسە كارگێڕییەكان لە قەزا و ناحییەكان و دەبێت پێش 48 كاتژمێر لە ئەنجامدانی داواكاری پێشكەش بكرێت و، دەبێت ناوی كەسەكان و لێژنەكانی ڕێك بخرێت. یاسا تەركیز دەكات لەسەر ئەوەی كە دەبێت خۆپیشاندانەكان ئاشتییانە بێت و كار و دروشمی تێكدەرانە لەخۆ نەگرێت. سەرجەم هاووڵاتییانی كوردستان و ئەوانەی بە شێوەیەكی یاسایی لە كوردستان نیشتەجێن و حزبەكان و ڕێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و سەندیكای پیشەیی، دەتوانن خۆپیشاندان ڕێك بخەن، پاش بەدەستهێنانی ڕەزامەندی، بە هیچ شێوەیەك نابێت چەك هەڵبگیرێت لە خۆپیشاندانەكاندا، ئەگەر هاتوو بینرا، خۆپیشاندانەكە لە ڕەوتی خۆی لا دەدات، ئەوا دەسەڵاتی كارگێڕیی بەرپرس بۆی هەیە ڕووبەڕووی ئەم حاڵەتە ببێتەوە، بەڵام دەبێت پرەنسیپەكانی مافەكانی مرۆڤ ڕەچاو بكرێن و، لایەنی پۆلیسیش نابێت لە دەسەڵاتەكانی خۆی دەربچێت، دەبێت پەیڕەوی مافەكانی مرۆڤ بكات. هەروەها ئەگەر لە كاتی خۆپیشاندانەكاندا كاری تێكدەرانە دژ بە سیستمی گشتی، ئادابی گشتی و زیان بە موڵكی گشتی و موڵكی تایبەت كەوت، ئەوا لایەنی بەرامبەر مافی ئەوەی هەیە داوای قەرەبوو بكاتەوە، بە هیچ شێوازێك ئەمە نەك تەنیا لە یاسا ناوخۆییەكان، بەڵكو لەیاسا نێودەوڵەتییەكانیشدا- نابێت خۆپیشاندان بە پێچەوانەی دەقە یاساییەكان ئەنجام بدرێت. لە ئەنجامدا دەتوانین بڵێین كە یاسای ڕێكخستنی خۆپیشاندان لە هەرێمی كوردستاندا یاساییەكی نموونەییە و، دەگونجێت لەگەڵ بارودۆخی هەرێمەكەدا و، هاوسەنگیی دەستەبەر كردووە لە نێوان بەرژەوەندییەكانی تایبەت بە ئاسایشی نەتەوەیی و بەرژەوەندیی ئەو كەسانەی هەڵدەستن بە ئەنجامدانی خۆپیشاندان. كەواتە خۆپیشاندان دیاردەیەكی سرووشتییە لە كۆمەڵگەكاندا، بە مەرجێك ڕەچاوی پرەنسیپە یاساییەكان بكرێت و، لەسەر ئاستی نێوخۆیی و نێودەوڵەتییش پاراستن بۆ ئەو كەسانە دەستەبەر كراوە كە پەنا بۆ خۆپیشاندان دەبەن.

 ئەگەر باس لە نموونەی خۆپیشاندانەكان بكەین لە مێژوی ڕابردوودا، ئەوا دەكرێت ئاماژە بە خۆپیشاندانەكانی عێراق بكەین لە مانگی تشرینی یەكەمی ساڵی 1919 كە داواكاریی نێوخۆیی و دەرەوە هەبوو، كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی چاودێریی ئەم خۆپیشاندانانەی كرد و، تێبینیی ئەوەی كرد كە هێز دژی خۆپیشاندەران بەكار هێنرا و، تێبینیی كرد كە حاڵەتی گرتن و دەستەبەركردن و ڕفاندنیش هەبووە و، تا ڕاددەیەكیش جۆرێك لە ئەشكەنجەدانی ئەو كەسانەش هەبوو كە بەشدارییان كرد و مافی كۆبوونەوەش تا ڕاددەیەك سنووردار كرا، تا ئەندازەیەكیش هاتوچۆ قەدەغە كرا، تەنانەت لە ئێرانیش ئەم دیاردەیە هەیە و زۆرە، دواییان خۆپیشاندانەكانی مانگی 15ی تشرینی دووەمی ساڵی 2019 بوو، كە پەیوەست بوون بە بارودۆخی ئابووری و ئەو تێبینییانەی لە سەر عێراق هەبوون لەلایەن كۆمەڵگەی نێودەوڵەتییەوە، لەسەر ئێرانیش هەبووە و دۆكیۆمێنت كرا. تەنانەت ئەگەر فەڕەنساش وەك نموونەی وڵاتە پێشكەوتووەكان وەربگرین، ئەوا خۆپیشاندانەكانی ساڵی 17ی تشرینی دووەمی 2018 كە هاوشێوەی بزووتنەوەیەكی ناڕەزاییەتی میللی بوو، دژی هەندێ بارودۆخ و بینیمان هێز بەكار هێنرا، هەرچەندە ئەمە مافێكە لە ڕووی دەستووری و یاساییەوە ڕێك خراوە، كاری گرتن ئەنجام درا و تا ڕاددەیەك ئەم مافە سنووردار كرا، كەواتە خۆپیشاندان پەیوەستە بە مافەكانی مرۆڤەوە و جۆرە پاراستنێكی نێودەوڵەتییشی هەیە، ئەنجامەكەش لە دیدی ئاسایشی نەتەوەییەوە پەیوەستە بە چۆنیەتی مامەڵەكردن و چارەسەركردنی لەلایەن دەسەڵات و دەسەڵاتە جێبەجێكارەكان بۆ داواكارییەكان، هەندێ كات ناتواندرێت بەپەلە چارەسەر بكرێن و گفتوگۆ و دیالۆگ دروست دەبێت، هەندێ جاریش هەندێ مەسەلە دەبێت بە پەلە چارەسەر بكرێن.