پ. د. عەبدولفەتاح بۆتانی

 

مێژوونووس عەبدولمونعیم ئەلغولامی كاتێ وەسفی شێخ عەبدولسەلام بارزانی دەكات، دەڵێت: «زۆر بوێر و دلێر و بەسام و خواپەرست و زاهید بوو»، هەروەها سدیق دەمەلووجی كە لە سەردەمی شێخ عەبدولسەلام بارزانی ژیاوە و، لە ساڵی 1907دا لە ئامێدی چاوی پێی كەوتووە، بەوە وەسفی دەكات كە «شێخ دەیویست لە هەموو شت بگات، تابڵێی زیرەك و بیرتیژ بووە».

بۆیە دەتوانین بڵێین كە بزووتنەوەكەی شێخ عەبدولسەلام یەكەم بزووتنەوەی چەكداری بووە كە ئامانجگەلی ڕوون و دیاری سیاسی و نەتەوەیی هەبووە، داواكارییەكانی بزووتنەوەكەی گەیاندووەتە دەوڵەتی عوسمانی، هەروەها شێخیش یەكەم كەس بووە لە مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد و بە هۆكارگەلی سیاسی لە سێدارە دراوە.

 

هەموو ئەوانەی بەدواداچوونیان لەسەر قۆناغە جیاوازەكانی بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی كوردستان كردووە، ئەوەیان ئاشكرا كردووە كە زۆربەی ئەو بزووتنەوە و ڕاپەڕینانەی لە ناوچە جیاوازەكانی كوردستان دەركەوتوون، نەیانتوانیوە لە بەردەم هێرشی ئەو دەوڵەتانەی كوردستانیان بەسەردا دابەش بووە، خۆڕاگر بن، سەرەنجامیش ئەو بزووتنەوە و ڕاپەرینانە بە دەستگیركردنی سەركردەكانیان، یان خۆبەدەستەوەدانیان، یانیش كوشتنی ئەو سەركردانە كۆتاییان هاتووە، بەڵام تەنیا ئەو بزووتنەوە و ڕاپەڕینە چەكدارییانەی لە دەڤەری بارزان، كە هەر لە سەرەتای سەدەی بیستەمەوە سەریان هەڵداوە، بەو ئاكامە كۆتاییان نەهاتووە و تەنانەت بە گرتنی شێخ عەبدولسەلام (1874 تا 1ی 12ی 1914)* كە دواتر لە مووسڵ لە سێدارە دراوە، بڵێسەی شۆڕش نەكوژایەوە، یان كاتێك توركیا لە ساڵی 1932 شێخ ئەحمەد بارزانی (1892-1969) ڕادەستی عێراق كردەوە و ناچاری كرد لە مووسڵ نیشتەجێ بێت، بەمەش نەوەستا و بۆ ناوەڕاست و باشووری عێراق دووری خستەوە، یان بە نسكۆی شۆڕشی 11ی ئەیلوولی 1975 كە لە ئاكامی ڕێككەوتننامەی نێودەوڵەتیی جەزائیر لە 6ی ئاداری1975 ڕووی دا، یانیش بە ماڵئاوایی سەركردە و ڕابەری شۆڕشی هاوچەرخی كورد لە یەكی ئاداری ساڵی 1979 نەیانتوانی كۆتایی بە شۆڕش بهێنن.

 پرسیارەكە لێرەدا ئەوەیە، هۆكار و فاكتەرەكان بۆ بەردەوامبوون و درێژەپێدانی شۆڕشەكان لە دەڤەری بارزان چین؟

لێرەدا لەسەر خاڵێك دەوەستم و جەختی لێ دەكەمەوە، من لەو باوەڕەدام كە ئەوەی لە هەموو شتێك گرنگترە كە لێكدانەوە و شرۆڤەی ئەم دیاردە مێژووییەی بۆ بكرێت، ئەوەیە كە هۆكارێكی خودی كاریگەریی هەبووە بۆ سەر بەردەوامبوونی زیاتری ئەو بزووتنەوانەی لە دەڤەری بارزان سەریان هەڵداوە، هەر ئەو بزووتنەوانەش كاریگەرییان زۆرتر بووە بەراورد بەو بزووتنەوانەی پێش ئەوان سەریان هەڵداوە، یان لەو سەردەمەی ئەوان هەبوون، یانیش دوای ئەوان بەرپا بوون، ئەم فاكتەش پەیوەستە بە سرووشتی یەكگرتوویی بارزانی كە شێخانی بارزان دایانمەزراندووە و، خۆی لەو ڕایەڵە بەهێز و پتەوەی نێوان ئەندامانی ئەو عەشیرەتەدا دەبینێتەوە، هەروەها لەو پەیوەندییە ڕۆحییەی كە بە تەریقەتی شێخانی بارزان (تەریقەتی نەقشبەندی) دەبەستێتەوە، كە ژیانی ئابووری و كۆمەڵایەتی لە ناوچەكە ڕێكخست، ئەمەش توانای ئەوەی پێ بەخشی كە بەرەوڕووی هەموو پەرەسەندنە سیاسییەكان بوەستێتەوە، كە لە باشووری كوردستان هاتنە كایەوە.

لەگەڵ ڕۆژگاردا، بارزانییەكان بوون بە چەقی جەمسەری پتەو و دڵسۆز و جێ متمانە و ڕەهای وەلا و هەواداری بزووتنەوەی ڕزگاریخوازیی نیشتمانی لە باشووری كوردستان، هاوكات بارزان بوو بە چەقێكی سەرەكیی بەرگریی نەتەوایەتیی كورد، بۆیە دەتوانین بڵێین كە ڕۆڵی بارزانییەكان هەر لە كۆتایی سەدەی نۆزدەهەمینەوە كاریگەریی لەسەر سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی كورد هەبووە، لەم بارەوە نووسەر كەریم یڵدز دەڵێت: «شێخەكانی بارزان ڕۆڵێكی بەرچاو و گەورەیان لە سەرهەڵدانی بزووتنەوەی نەتەوایەتیی كورد و پەرەسەندنی لە عێراقدا هەبووە»، یان بە قسەی ئەدكار ئۆبلانس كە دەڵێت: «بارزان بەردی بناغەی یەكەمی بزووتنەوەی كوردی و پەرەسەندنی ئەو بزووتنەوەیان داناوە، ئەمەش بوو بە هێمایەك بۆ هەموو بزووتنەوەكانی كورد».

شێخ عەبدولسەلام بارزانی تەوەری فاكتەری خودی و بابەتی بوو، شێخ كۆمەڵێك چاكسازیی لە ناوچەكەدا ئەنجام داوە، لەوانە: لابردنی جەور و ستەم، هەوڵدان بۆ لابردنی سیستمی ئاغایەتی بەو پێیەی بەربەستە لە بەردەم پێشكەوتنی كۆمەڵگە و، بووە بە كوتكی دەستی دوژمنانی كورد، هەروەها دابەشكردنی زەوی بەسەر جووتیاراندا، پێكهێنانی لێژنە لە گوندەكان، جا بۆ پارێزگاریكردن لەم دەستكەوتانە، فەرمانی دا لە هەر گوندێكدا هێزێكی چەكدار دروست بكرێت، تاكو لە كاتی پێویستدا ئامادە بێت.

دوای ئەوەی شێخ عەبدولسەلام كاروباری ناوچەكەی ڕێكخست، ئینجا دەستی بە چالاكیی سیاسی كرد و پەیوەندییەكی زۆری بە سەركردەكانی كۆمەڵە سیاسییەكانی كوردی و ڕۆشنخوازانی توركەوە كرد، لە هەمووی ئەوانە گرنگتر ئەوە بوو كە شێخ توانی بێتە نێو گۆڕەپانی سیاسەتی نێودەوڵەتییەوە، بۆیە دەبینین كە لە ساڵی 1911دا داوای كرد سەردانی بەریتانیا بكات و، مەسەلەی سەربەخۆیی كوردستان بخاتە بەردەم پاشای ئەو وڵاتە. ئەو لێدوانەی شێخ لەو كاتەدا تا بڵێی مەترسیدار بوو، بە تایبەتی لەلایەن پیاوێكی ئایینی لە ناو دەوڵەتێكی (ئیسلامی)دا، بەڵام كە ئەو لێدوانەی دا، چونكە سیاسەتمەدارە و هەوڵ دەدات گەلەكەی ڕزگاربكات و ستەمی لەسەر لاببات، شێخ عەبدولسەلام پێش سەردەمەكەی خۆی كەوتبوو، چونكە ئەو كاتە زۆر چاك لە سیاسەتی ئەمری واقیع گەیشتبوو، خاوەن بیر و دید و ڕوانینێكی كراوە بوو، دوور لە چەقبەستنی ئایینی و دەمارگیریی بێزەوری مامەڵەكردن لەگەڵ دۆزی نەتەوەیی و دوور لە چوارچێوەگەلی تەسكی ئایینی، ڕەنگە ئەمەیان مێژوونووس عەبدولمونعم ئەلغولامی كە لە ڕووداوەكان نزیك بوو، زیاتر بۆمان ڕوون بكاتەوە، كاتێك وەسفی شێخ دەكات و دەڵێت: «زۆر بوێر و دلێر و بە سام و خواپەرست و زاهید بوو»، هەروەها سدیق دەمەلووجی كە لە سەردەمی شێخدا ژیاوە و، لە ساڵی 1907دا لە ئامێدی چاوی پێی كەوتووە، بەوە وەسفی دەكات كە «شێخ دەیویست لە هەموو شت بگات، تا بڵێی زیرەك و بیرتیژ بووە.»

بۆیە دەتوانین بڵێین كە بزووتنەوەكەی شێخ عەبدولسەلام یەكەم بزووتنەوەی چەكداری بووە كە ئامانجگەلی ڕوون و دیاری سیاسی و نەتەوەیی هەبووە، داواكارییەكانی بزووتنەوەكەی گەیاندووەتە دەوڵەتی عوسمانی، هەروەها شێخیش یەكەم كەس بووە لە مێژووی بزووتنەوەی نەتەوەیی كورد و بە هۆكارگەلی سیاسی لە سێدارە دراوە.

جێی سەرنجە شێخ عەبدولسەلام بۆ بەدەستهێنانی مافە نەتەوەییەكانی گەلەكەی پەنای بۆ چەك نەبردووە، مەگەر هەموو دەروویەكی ئاشتییانە و دیپلۆماسیی لەگەڵ دەسەڵاتدارانی عوسمانی لێ گیرابێت، بۆیە بزووتنەوەكەی شێخ بە پێشەنگی تێكۆشانی كورد دەژمێردرێت لە هەردوو بواری سیاسی و سەربازیدا.

دەگەڕێمەوە سەر باسكردنی مەسەلەی هۆكارەكانی بەردەوامبوونی بزووتنەوە چەكدارییەكانی نیشتمانی لە بارزان، لێرەدا نموونە بە قسەی شێخ عەبدولسەلام دەهێنمەوە، كاتێ بردیانە بەردەم پەتی سێدارە كە هۆشداریی بە دەسەڵاتدارانی عوسمانی دا، لە هەوڵ و ئەنجامەكانی لەسێدارەدانی، بۆیە پێی گوتن: «ژیان و مردن لای من هاوشێوەن، بەڵام مردنم بەو شێوەیە لە بەرژەوەندیی دەوڵەتدا نییە»، كە مەبەستی لەسێدارەدانی بوو بەو شێوە ئاشكرایە، دواتر دەمەلووجی باس لەم شێوەی لەسێدارەدانی دەكات كە دەڵێت: بە ئاشكرا لە سێدارەدانی شێخ سۆزی كوردانی هێنایە جۆش.

هەروەها قسەی (عەلی محەمەد ئەمین ئاغا مزووری) كە گەنجێكی هاوڕێی شێخ بوو، كە بە دلێری و بوێرییەوە چووە بەردەم پەتی سێدارە، بە كوردی هاواری كرد و گوتی: «قوڕ بەسەر حكومەت. بارزانییەكان بە لەسێدارەدان لەناو ناچن. بارزانییەكان قەد نامرن».

لە ئێوارەی ڕۆژی 5ی موحەڕەمی 1333 ك، بەرانبەر 20ی تشرینی دووەمی 1330ی ڕۆمی، كە دەكاتە یەكی كانوونی یەكەمی 1914، شێخ و هەر سێ هاوڕێی لەسێدارە دران، پێش ئەوەی بە خاك بسپێردرێن، وێنەیەكی شێخیان گرت، كە هێشتا لەگەڵ هاوڕێكانی بە پەتی سێدارەوە بوون، ئەو كاتە والی (سلێمان نەزیف) زۆر بە لەخۆباییبوون و شانازییەوە لە ناوەڕاستی گۆڕەپانی سێدارە وەستابوو، دەستەی دیوانی عورفی كە حوكمەكەیان دەركرد، دەوریان دابوو، ئەو وێنەیەی لەسەر كارتی پۆستال دانا و بە جیهان و لە نێو بارزانییەكاندا بڵاوی كردەوە، دەمەلووجی پێی وایە ئەم هەڵسوكەوتە هەڵەیەك بوو، كە دواتر باجێكی گەورەی لێ كەوتەوە.

قسەكەی شێخ و هاوڕێ گەنجەكەی، ئەو پەڕی وردی و دووربینی و دیدگا فراوانیی تێدا بوو، بارزانییەكانیش درێژەیان بە خەبات دا و لەسەر ڕێبازی شێخ بەردەوام بوون، ئەوان دەستەوەسان نەبوون و ئۆقرەیان نەگرت، بەڵكو بزووتنەوە نیشتمانییەكانیان هەر بەردەوام بوون، لە ئەنجامیشدا زۆر بەگران لەسەر حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق كەوتەوە.

بە ڕاستی ئەو قسەیەی دەمەلووجی هاتە جێ، كاتێ نووسیبووی: لەسێدارەدانی شێخ عەبدولسەلام ڕووداوگەلی مەترسیداری بەدوای خۆیدا هێنا، سۆزی كوردانی هێنایە جۆش، چونكە لەسێدارەدانی ئەو، داخ و خەم بوو لە دڵ و دەروونی هەموو كورداندا، چ ئەوانەی لایەنگر و پەیڕەوكاری بوون یان نا، لەسێدارەدانی شێخ بووە هۆی ئەوەی كە بارزانییەكان بۆ هەمیشە لە گوێڕایەڵی دەربچن، بە شێوەیەك نیگەران و خەمباری كردن كە بۆ ساڵانێكی زۆر لەبیریان نەچووەوە.

دەسەڵاتداران تەرمی شێخ و هاوڕێكانیان ڕادەستی كەسوكاریان نەكردنەوە، بەڵكو لە ڕق و تۆڵەدا لە گۆڕستانی (غەریبان) بە خاكیان سپاردن، ئەو گۆڕستانەی كە دەكەوێتە بەرانبەر مەرقەد و مزگەوتی ئەلمەولا لە گەڕەكی سابوونچی، گۆڕەكانیان تەخت كردن و گلكۆیان سڕینەوە، تا كەس كێلی گۆڕەكانیان نەبینێت، ئەو گۆڕستانە دواتر بە گۆڕستانی (ئەلبو بەدران) ناو نرا.

سەدیق دەمەلووجی مێژوونووس كە ڕووداوەكەی بینیوە، سەبارەت بە هەڵسوكەوتی والیی مووسڵ كۆمێنت دەنووسێت و دەڵێت: باشە سلێمان نەزیف چ زیانێكی دەكرد، ئەگەر گۆڕەكەی شێخی بهێشتبایەوە و تێكی نەدابایە؟ ئایا كە ئەمەی كرد لە ترسی ئەوە بوو نەبادا خەڵكی مووسڵ بیكەن بە مەزار و بیپەرستن؟ یان بارزانییەكان بێن و بیبەنەوە، ئایا لە ترسی مردووەكان بوو، یان لە ڕق و تۆڵەدا بوو؟ یانیش بۆ دامركاندنەوەی تووڕەییان بوو؟ یان مەبەست سووكایەتی بوو بە هەستی نەتەوەی كورد و شكاندنی كەرامەتی ئەو میللەتە؟

ڕاستییەكەی، مەبەستی دەسەڵاتی دواكەوتووی عوسمانی ئەوە بوو كە كەرامەتی كورد بشكێنێت و سووكایەتی بە هەستی كورد بكات، بەڵام ئەوان نەسڵەمێنەوە و ملیان نەدا، بەڵكو كاریان دەكرد، بۆ ئەوەی تەپوتۆزی سەرشۆڕی و سووكایەتی لەخۆیان داتەكێنن، لەسێدارەدانی شێخیش گەورەترین پاڵنەر بوو، چونكە دۆزی كورد بە لەسێدارەدانی شێخ لەناو نەچوو.

دەمەلووجی پێی وایە كە هەندێ لەوانەی هاوسۆز بوون لەگەڵ شێخانی بارزان، ویستیان بێنە سەر گۆڕی شێخ عەبدولسەلام، كە تەخت كرابوو، بەڵام هیچ شوێنەوارێكیان بەدی نەكرد، مووسڵاوییەكان ئەوانەی هاوسۆزی كوردن، هێمایان بۆ ئەو شوێنە دەكرد كە شێخ و هاوڕێكانی تێدا نێژرابوون لە گەڕەكی سابوونچی، لەو گەڕەكە كە كوردی تێدابووە، دەوڵەتی عوسمانی لێرە لەسێدارەی داون، ئەو كاتە ئێمە منداڵ بووین، هەر كاتێك بەو شوێنە چۆڵەوانییەدا ڕەت بووباینایە، گوێمان بەو قسەیە دەزرنگایەوە، ئەو چۆڵەوانییە كە لەلای ڕۆژهەڵاتیەوە هۆتێلێك هەبوو، ناوەكەیم بیر نەماوە، لەلای باكووریشەوە شوێنێك بوو كە دواتر كرا بە خواردنگەیەك، كە دەرگای پشتەوەی ڕووی لە گۆڕستانەكە بوو، بەڵام لە لای باشوورەوە كۆڵانێكی تەنگەبەر هەبوو، ئەو شوێنەی لە خواردنگەی نەهرەین جیا دەكردەوە كە لە ڕۆژئاواوە ڕوو لە گۆڕستانەكە بوو، ئەمە لە ناوەڕاستی شەستەكان لابرا و، دواتر بوو بە گۆڕەپانی وەستانی پاسەكانی هێڵی ناوخۆی شار.

زۆر دیدار و چاوپێكەوتنم لەگەڵ ڕۆژنامەنووسی ناوداری مووسڵ خودا لێی خۆش بێت عەبدولباسیت یونس ئەلبەدرانی (1928-2000) ئەنجام دا، ئەو پێش هەمووشت قسەی لەسەر بزووتنەوەی كوردی ئەوە بوو، شانازی بەوەوە دەكرد كە گۆڕستانی باب و باپیرانی ئەو تەرمی شێخ عەبدولسەلام و هاوڕێكانی لە ئامێز گرتووە، ئەو گۆڕانە تا ئێستاش هەر ماون و بنەماڵەكەی ئەو (ئەلبو بەدران) و پیاوانی عەشیرەتی ئەلبگارە پاراستوویانن، باسی ئەوەشی بۆ كردم كە كۆمەڵە كەسێك (مەبەستی ماڵباتی بارزانی بوو) دوای 11ی ئاداری 1970 واتا دوای دەرچوونی یاسای ئۆتۆنۆمی بۆ كوردستان، گۆڕەكان و گۆڕستانەكەیان نۆژەن كردووەتەوە و، دیوارێكی بەرزیان بۆ دروست كردووە.

 دۆخی ئێستای ئەو سێ مەزارە

دوای ئەوەی بۆ ماوەیەكی زۆر كە نزیكەی 10 ساڵ دەبوو، بە هۆكاری ئەمنی سەردانی مووسڵم نەكردبوو، ئەوە بوو لە 28ی تشرینی یەكەم و لە چواری تشرینی دووەمی 2021 سەردانی ئەو شارەم كردەوە، یەكێك لە مەبەستەكانی سەردانەكەم بۆ مووسڵ سەردانی مەزاری شێخ عەبدولسەلام و هاوڕێكانی بوو، ئەو شوێنەی بینیم بە شێوەیەك بوو كە دڵت ژانی دەكرد و بەزەییت پێدا دەهاتەوە، ئەو خانووبەرانەی كە پێشتر لە دەوری گۆڕستانەكە بوون، هەموویان ڕووخا بوون و، بە هۆی ئەو شەڕوشۆڕانەی لە هاوینی 2016 لەگەڵ ڕێكخراوی تیرۆریستیی داعش ڕوویان دابوو، زۆر وێران بوون، بەڵام ساباتە كۆنكریتییەكەی سەر سێ گۆڕەكە وەك خۆی مابووەوە و، ئاسەواری تۆپبارانیشی پێوە دیار بوو، كێلی گۆڕەكان هەموویان شكا بوون، لە ئێستاشدا شوێنی گۆڕستانەكە كراوەیە و، دەكەوێتە بەرانبەر مزگەوتی سابوونچی كە (150) مەتر لە لای ڕاستی ڕووباری دیجلەوە دوورە، بینایەی سینەمایەكیش دەڕوانێتە گۆڕستانەكە، ئەویش هەر بە تەواوی كاول بووە، ئەو شوێنە شوورەیەكی لە تەنەكە بۆكراوە، كە بە دەوریدا هەڵچنراوە و زۆر قایمیش نییە، من توانیم بچمە ناو ئەو شوێنەوە و، هەر كە گەیشتمە سەر هەر سێ مەزارەكە، چەند وێنەیەكیانم گرت.

داوا لە حكومەتی هەرێمی كوردستان دەكەم گرنگی بەم هێمایەی خەبات و بەم كەلەپوورە نەتەوەییە مێژووییە بدات، گۆڕستانەكە نۆژەن بكاتەوە و شوورەی بۆ دابنێت، تا شایانی ئەو زاتانە بێت كە لەوێدا نێژراون، باشترین شتیش ئەوەیە كە بە ڕێگای نوێی تەكنیكی بگوێزرێنەوە بۆ كوردستان.

 

* لە چەندین سەرچاوەی دیكە 14/12/1914 بە رۆژی لە سێدارەدانی عەبدولسەلام بارزانی دانراوە.  (گوڵان)