تەواوكاریی ئابووری لە نێوان عێراق و هەرێمی كوردستان پێویستە لە كەرتی كشتوكاڵەوە دەست پێ بكات، بەو پێیەی بازاڕەكانی هەرێم و عێراق بنەمای سەرەكیی بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ و ساغكردنەوەی بەرهەمی جووتیارانە، بۆ قسەكردن لەسەر ئەم پرسە، چەند پرسیارێكمان ئاراستەی پڕۆفیسۆر دكتۆر ئەكرەم عوسمان لە كۆلێژی زانستی ئەندازیاریی كشتوكاڵی لە زانكۆی سەلاحەدین كرد و، بەمجۆرە وەڵامی پرسیارەكانی گوڵان-ی دایەوە.

 

* لە توێژینەوەكانت باست لە گرنگیی كەرتی كشتوكاڵ و فرەچەشنكردنی ئابووری كردووە، بەوەی گرنگیدان بە پیشەسازیی خۆراك و زیادكردنی ڕێژەی چاندنی بەروبوومە كشتوكاڵییەكان پێویستە لە ڕیزبەندی پێشەوەی ستراتیژیەت و بونیاتنانی ئاسایشی خۆراكی و نەتەوەیی بێت. پرسیار لێرەدا ئەوەیە: چی بكرێت بۆ ئەوەی كەرتی كشتوكاڵ لە شێوازی كلاسیكییەوە بەرەو شێوازێكی مۆدێرنی كشتوكاڵی بەرین؟

- بووژانەوەی كشتوكاڵ لەم سەردەمەدا بەبێ پلان و بەرنامە نابێت، هەر لە ڕووبەڕووبوونەوەی وشكەساڵی و دروستكردنی بەنداو و پڕۆژەی ئاودێرییەوە تاوەكو بەكارهێنانی ڕێگای زانستی نوێی ئاودان و ڕوواندن و هێنانی بنە تۆی باش و كوالێتی بەرز و چارەسەركردنی پەتا و نەخۆشییەكان. جێگای داخیشە لە كاتێكدا كوردستان خاوەنی خاك و ئەو هەموو سامانەی ئاو و كەشوهەوای چوار وەرز و دەستی كارێكی هەرزانە، كەچی دووكانی بەقاڵ و عەلوەكانمان پڕیەتی لە بەروبوومی كشتوكاڵی بیانی، باشە هۆكاری چییە كوردستانێك كە لە حەفتاكان و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو بە سەبەتەی خۆراكی هەموو عێراق ناسرابوو، كەچی ئێستا توانای پڕكردنەوەی پێداویستیی ناوخۆیی نەبێت؟

لە كابینەی چوارەم و پێنجەمەوە باس لە دروستكردنی بەنداوی شەمامك دەكرێت، كەچی هەر تەواو نەبوو، خۆ ئەگەر دروست بكرایە كاریگەرییەكانی وشكەساڵی لە سەرمان كەمتر دەبووەوە، ئەم حاڵەتە بۆ دهۆك و سلێمانی و هەڵەبجە و گەرمیانیش هەمان گرفتمان هەیە، دەبێت لە ڕێگەی وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو و زانكۆ و ڕێكخراوەكانی پەیوەندیدار بە كشتوكاڵ و توێژەرەكان هەموو پێكەوە هەوڵی ئەوە بدەین ڕوواندنی كلاسیكی و كۆن لە كەرتی كشتوكاڵ بگۆڕین بە شێوازێكی مۆدێرن و پشت بە تەكنەلۆجیا و تۆ و پەین و ئامێری پێشكەوتوو ببەستین، لە ڕووی پێشخستنی گوندی گەورە و گەیاندنی خزمەتگوزارییەكان و بنەماكانی پێشخستنی پیشەسازیی كشتوكاڵی بۆ قەزا و ناحیەكان زیاتر بكەین و، هانی جووتیاران و وەبەرهێنەران بدەین، ڕوو بكەنە كاری كشتوكاڵی و مەڕداری و ئاژەڵ و بەخێوكردنی پەلەوەر و ماسی، چونكە ئاوەدانكردنەوە و پێشخستنی گوندەكان سوودێكی زۆر بە گوندنشینەكان و بژێوی ژیان و ئابووریی كوردستان دەگەیەنێت و، كۆچی گوندنشینەكان بەرەو شارەكان دەوەستێنێت.

*  وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو باس لەوە دەكات لە هەندێك بەرهەمی كشتوكاڵی هەنگاوی باش نراوە و گەیشتووینەتە خۆبژێوی؛ وەكو شارەزایەكی كشتوكاڵی تاچەند ئەم هەنگاوانە بەرز دەنرخێنیت؟

- هەموومان هاوڕاین بەوەی لە چەند بوارێكدا هەنگاوی باش نراوە و دەرئەنجامەكەشی دەبینین، وەكو لە دابینكردنی ئالیك و بەرهەمی تەماتە و پەتاتە و هێلكە و پەلەوەر و بەرهەمهێنانی گۆشتی مریشك و چەند بوارێكی دیكەدا بەدیار كەوتووە، ڕاستە تەكنەلۆژیا و زانستی كشتوكاڵی و لێزانینی جووتیاران وای كردووە، جووتیاری ئەم سەردەمە جیاواز بێت لە جووتیاری پێشوو، من خاوەن كێڵگەی پەلەوەر و ئاژەڵ دەناسم، دەڵێن خۆمان ئالیك دروست دەكەین، لە كاتێكدا پێشتر لەدەرەوە دەهێندرا. بەرهەمی گۆشتی پەلەوەر و هێلكە پێداویستیی بازاڕ پڕ دەكاتەوە لە ڕێگەی دروستكردنی چەندین پڕۆژەی گەورەی بەخێوكردنی پەلەوەر و مریشكی هێلكەكەر، منیش لەگەڵ بۆچوونەكەی وەزارەتی كشتوكاڵدام، بەڵام بەپێی خواست و پێداویستیەكانی ناو بازاڕ نییە. كاتێك باس لە كەرتی كشتوكاڵ و مەڕداری و پەلەوەر و ماسی و دەیان بەرهەمی دیكە دەكەین، جیهانێكی زۆر فراوان و گەورە دێتە بەر چاومان كە تێیدا ونین، لە بازاڕەكانی كوردستان بڕوانیت، ئەم ڕاستییەت بۆ دەسەلمێت، بۆیە پێویستە سەرەتا بازاڕەكانی كوردستان ئاشنا و ئاشت بكەینەوە بە بەرهەمی خۆماڵی كوردیی بەپیت و كوالێتیی بەرز، ئەو كات بەدەستهێنانی بازاڕی دەرەوە ئاسان دەبێت، كاتی ئەوە هاتووە جووتیارانی ئێمەش بە هاوشێوەی هیچ نەبێت جووتیارانی وڵاتانی دراوسێ گرنگی بە جۆری بەرهەم و پاك و خاوێنیی بەرهەمەكانیان بدەن، ئەو كات بازاڕەكانی عێراق تینووی ئەو بەرهەمەی كوردستان دەبێت، كە لای ئەوان خاك و ئاو و هەوا یارمەتیدەر نییە بۆ بەرهەمهێنانی سەدان جۆری میوەجات و باقلەمەنی و جۆری دیكەی بەرهەمی كشتوكاڵی.

* بەهێزكردنی پەیوەندییەكانی نێوان هەرێمی كوردستان و عێراق لە بواری بەبازاڕكردنی بەرهەمی كشتوكاڵی چۆن هەڵدەسەنگێنیت؟

- هەر خۆی لە خۆیدا هەندێك بەرهەم هەیە، لای ئەوان بوونی هەیە و لای ئێمە نییە و بەپێچەوانەشەوە وەكو گوێز و خورما و دەیان بەرهەمی دیكە، هەندێك بەرهەمیش هەیە، پێویستی بە پلەیەكی گەرمای تایبەتی هەیە، لەوێ زووتر ئەو پلە گەرمایە دەست پێ دەكات و، لای ئێمە جیاوازە وەكو بەرهەمەكانی تەماتە و خەیار و ترۆزی و شووتی و كاڵەك و پرتەقاڵ و ترێ و سەوزە و دەیان میوەجاتی دیكە. دەبێت پەیوەندیی نێوان جووتیاری كورد و جووتیاری عەرەب بەهێز بكەین و، هەوڵ بدەین هاتوچۆ و بەرژەوەندیی هاوبەشیان لەنێواندا هەبێت و بەرهەم و كاڵای یەكتر لە ڕێگەی وەزارەتی كشتوكاڵەوە ساغ بكەنەوە، واتا سەرەتا متمانە و ئەو پەیوەندییە بگەڕێنینەوە كە بە هۆی سیاسەت و شەڕ و پشێوییەكانەوە نەك هەر كەم بووەتەوە، بەڵكو نەماوە. كەواتە لە ڕووی زانستی كشتوكاڵییەوە عێراق و هەرێمی كوردستان ڕووبەرێكی گەورەی خاك و جیاوازییەكی یەكجار زۆری پلەی گەرمای هەیە و بۆ كشتوكاڵ و ئاژەڵداری سەدان جۆری بەرهەمی كشتوكاڵی لەبارە، بگرە جۆری میوەكان و خاك و ئاوی ژێرزەوی و سەر زەوی جیاوازە، جێگای داخە لە هەرێمی كوردستان كە خاوەنی خاكێكی بەپیت و ئاوێكی سازگار و شیرینین، كەچی نەمانتوانیوە لە ڕێگەی پڕۆژە ئاودێرییەكانەوە سوودی لێوەربگرین و، دەشتێكی زۆر و فراوانی بەپیتی كوردستان ئاودێری بكەین و، سەدان بەرهەمی میوەجات و كشتوكاڵی لێ بەرهەم بهێنین. ئێستا لەجیهاندا نرخ و تێچوونی بەرهەمی كشتوكاڵی ڕووی لە هەڵكشان كردووە، لەلایەكی دیكەوە بازرگانەكانی عێراق لە بری ئەوەی بچنە وڵاتانی دراوسێ و بە گۆڕینەوەی دراو بە دۆلاری گرانبەها خۆراك و بەروبوومەكان بهێنن، ئاسانترە ڕوو لە هەرێمی كوردستان بكەن و بەدینار لە عەلوەكان بەرهەمی خۆماڵیی كوردستان ببەنە بازاڕەكانی خۆیان، ئا لێرەدا پێویستمان بە ماركە و دانانی نیشانە هەیە لە سەر بەرهەمەكانمان بۆ ئەوەی خەڵكی متمانەی پێ بكەن و بەدوایدا بگەڕێن. بۆ نموونە هەناری هەورامان و شارەبان و هیران و نازەنین ناوی لەسەر دانرێت و تەنانەت بازرگانەكانی خۆمان دەتوانن ئاڵووێری بەرهەمەكانی عێراق و كوردستان بكەن، نەك بچنە وڵاتانی دەوروبەر. خۆشبەختانە پەیوەندییەكانی نێوان هەرێم و عێراق لەم دوو ساڵەدا بەرەو باشبوونەوە دەچێت و پێویستە ڕێگا نەدەین ڕق و قین و دژایەتیكردنی یەكتر كاریگەریی خراپی لە سەر هەوڵەكانی بەهێزكردنی پەیوەندی كشتوكاڵی و ئابووری هەبێت، ئەمەش زەمینە لەبار دەكات بۆ ئەوەی وەزارەتەكانی بازرگانی و كشتوكاڵ و لایەنە پەیوەندیدارەكانی دیكە هەموویان پێكەوە یاسا و ڕێنمایی لە پێناو بەهێزكردن و پاڵپشتیكردنی بەرهەمی خۆماڵی دەربكەن.

* تا چەند كردنەوەی پێشانگا و كۆگاكانی بەرهەمێكی دیاریكراوی شارەكانی كوردستان لە شارەكانی عێراق و بەپێچەوانەوە دەبێتە بنەمایەكی بەهێز بۆ پەرەپێدانی ئاڵووێری بەرهەمە كشتوكاڵییەكان و دۆزینەوەی بازاڕ؟

- كردنەوەی پێشانگا بۆ ناساندنی بەرهەمی كشتوكاڵی لە سەرجەم شارەكانی كوردستان و عێراق كارێكی پێویستە، بەتایبەتی بۆ جووتیارە نموونەییەكان، میواندارێتی بازرگان و جووتیارانی شارەكانی عێراقیش بكرێت، بۆ نیشاندانی بەرهەمی خۆماڵی، دەكرێت وەزارەتی كشتوكاڵ لە ڕێگەی قەرزێكەوە هاوكاریی هەندێك جووتیاری نموونەیی بكات، بۆ ئەوەی لە ڕێگەی بونیاتنانی كارگەی بچووكەوە بەرهەمەكەی لە قوتو بنێت، یان لە ڕێگەی پڕۆژەی بچووكەوە كۆگا و ئەمباری ساردكەرەوە دروست بكات، بۆ هەڵگرتنی بەرهەمەكەی و بەكارهێنانی لە وەرزێكی دیكەی ساڵ، لەلایەكی دیكەوە بەرهەمەكانی خۆمان بەو شێوەیە گرنگی پێ نادرێت، تا ئێستا لە شەقلاوە و هیران و هەورامان دەیان بەرهەمی باسوق و سجووق و مێوژ و گەزۆ و هەناری شارەبان و هەڵەبجە و ترێی دهۆك و هەنجیری ئاكرێ و گوێزی هەورامان و گەزۆی سلێمانی و پەنیر و ماستی هەولێر و سماق و تەحینی ئامێدی و ...تادوایی هەن، كەچی بێ ماركە و لە قوتوبەند و شێوەیەكی جوان ناڕازێندرێتەوە و بە بازاڕەكانی عێراقمان نەناساندوون و، بەرهەمی خۆماڵیمان نەكردووە بە بزنێس و وەبەرهێنانی تێدا بكەین. لە ئێستاوە هێشتا كارگەی شەكر لە پشدەر دەستی بەكار نەكردووە، جووتیارەكان پرسیاری ئەوە دەكەن، چ بەرهەمێك و چۆن دەست بە ڕوواندنی چەوەندەری شەكر بكەن، هەر خۆی لەخۆیدا نابێت ڕێگە بە دروستكردنی كارگەیەكی خۆراكی بدرێت، كە كەرەستەكانی دروستكردنی بەرهەمەكەی لە دەرەوە بهێنێت، پێویستە كارگەكانی پیشەسازیی خۆراكی لە نزیك دەشتە بەپیتەكانی كوردستان دامەزرێن، بۆ ئەوەی جووڵە و پڕۆژەی كشتوكاڵی لێ بكەوێتەوە. 

* زۆر جار ئەو بەرهەمەی كە لە كوردستاندا هەیە، لە ڕووی چەندایەتی و جۆرایەتییەوە لە ئاست پێداویستیی بازاڕدا نییە. چی بكرێت بۆ ئەوەی بەرهەمی ناوخۆی كشتوكاڵی لە هەرێمی كوردستان بە هاوشێوەی بەرهەمی پەلەوەر و هێلكە زیاد بكرێت؟

- سەرەتا دەبێت جووتیار دڵنیا بكەینەوە كە ئەو بەرهەمەی ڕەنجی بۆ دەدات، لە كاتی پێگەیشتنی ڕەنج بەبا نابێت، دواتر یارمەتییان بدرێت بۆ باشكردنی جۆری بەرهەمەكە و بەرزكردنەوەی كوالێتی، تاوەكو لە ئاست كێبڕكێی بەرهەمی بیانیدا بێت. لەمەش گرنگتر دۆزینەوەی بازاڕە و پێویستە جووتیار و بازرگانەكانمان فێری دۆزینەوەی بازاڕ بكەین، لە جیهانی دەرەوە هونەری بەبازاڕكردن هونەرێكی بەرز و گرنگە. لەمانەش گرنگتر دروستكردنی كارگەی پیشەسازیی خۆراكی و پیشەسازیی كشتوكاڵی و بێستە و لە قوتوبەند و وشككردنەوە و دەیان جۆری دیكەی كارگەیە كە بۆ ساغكردنەوەی بەرهەمی جووتیاران و بەكارهێنانی لە چوار وەرزەی ساڵ گرنگە، لایەنێكی دیكەی گرنگ ئەوەیە كە گرنگی بە دروستكردنی ساردكەرەوەی گەورەوە بدەین و لە نزیك دەشتە بەپیتەكان و شارە گەورەكان دایبمەزرێنین.

* یەكێك لە مەترسییەكانی كەرتی كشتوكاڵ وشكەساڵییە، بەتایبەتی ئەگەر هاتوو بۆ ساڵی داهاتووش بەپێی پێویست باران نەبارێت. بۆ چارەسەری ئەو كێشەیە چ ڕێكارێك هەیە؟

- وشكەساڵی و پەتای كۆرۆنا و قەیرانە داراییەكان و ئاڵۆزییە سیاسی و سەربازییەكان هەمووی كاریگەریی خراپ لە بووژانەوەی كەرتی كشتوكاڵ دەكەن، لە 2021 بە هۆی وشكەساڵییەوە بەرهەمی گەنمی جووتیاران لە نیوە كەمتر بووەوە و زۆر میوەجات و بەرهەمی دیكەی كشتوكاڵ زیانی گەورەی بەركەوت و، لەبەر كەمیی ئالیك جووتیاران بە سەدان مەڕ و ماڵاتیان سەربڕی و زیانەكان بە ملیۆنەها دۆلار مەزەندە دەكرێت، كەچی هێشتا ئاوەكانمان بەفیڕۆ دەڕوات. زێی گەورە كە هەولێر سوودی لێ وەردەگرێت بۆ ئاوی خواردنەوە، كەچی بۆ كشتوكاڵ و بەهێزكردنی ئاوی ژێر زەوی بە ڕێژەیەكی زۆر كەم سوودی لێ وەردەگرین. حكومەتی هەرێمی كوردستان پێویستە بە پلانێكی كورتخایەنی بەپەلە مشورێكی دروستكردنی هەندێك بەربەست بخوات بۆ گلدانەوەی ئاو، دواتر هەوڵی جێبەجێكردنی پلانی درێژخایەنی دروستكردنی بەنداوی گەورە بدات.