كێشەی كەمئاوی هەمیشە یەكێكە لەو كێشە بنەڕەتییانەی كە پێویستی بە دیراسەتی جددی هەیە بۆ چۆنیەتی بەرەنگاربوونەوە و چارەسەركردنی، یەك لە ڕێگاكانیش بریتییە لە دروستكردنی بەنداوەكان بۆ گلدانەوە و هەڵگرتن و پاراستنی ئاو لە وەرزی بارانباریندا و بەكارهێنانەوەی لە سەروەختی بێ ئاویدا. بۆ قسەكردن لە بارەی ئەم پرسە گرنگە، گوڵان دیدارێكی لەگەڵ ئەكرەم ئەحمەد بەڕێوەبەری گشتیی بەنداوەكان لە وەزارەتی كشتوكاڵ و سەرچاوەكانی ئاو لە حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەنجام دا.

 

* كوردستان خاوەنی سەرچاوەی زۆری ئاوە و چەندین ڕووبار و زێی پێدا تێپەڕ دەبێت و، دەزانین كە هەڵكەوتەی دیموگرافیای كوردستان وایە كە چەندین شوێنی شیاوە بۆ بەنداوی گەورە و ستراتیژی، ئەگەرچی تا ئێستا تەنیا خاوەنی بەنداوەی دەربەندیخان و دووكانین، ئایا بۆچی بۆ ئاسایشی و سەقامگیریی ئاو پڕۆژەی بەنداوی ستراتیژی جێبەجێ ناكرێت؟

- لە ڕاستیدا بۆ دروستكردنی بەنداو و گلدانەوەی ئاو هەموو پلان و ئامادەكارییەك هەیە، بەڵام تەنیا پێویستمان بە تەرخانكردنی بودجەیە. ئەگەرچی لە چەند ساڵی ڕابردوو 14 بەنداوی بچووك و مامناوەند و 100 پۆنتمان دروست كردوە و 16 بەنداوی دیكە لەژێر جێبەجێكردندایە كە لەم بەنداونە چوار بەنداویان گەورەن. هاوكات 18 بەنداوی گەورەی دیكەش دیزاینیان ئامادەیە و 200 بەنداوی بچووك و مامناوەند شوێنەكانیان لە هەموو هەرێم دەستنیشان كراون. ئەوەی لە بەنداو دروستكردن گرنگە، ئەوەیە كە دەبێت بودجەكەی بەپێی پێویست بێت و بتوانرێت كاركردنی تێدا بەردەوام بێت، چونكە بەنداو نابێت لەهێچ قۆناغ و كاتێكی كاركردن تێیدا ڕابوەستێت، ئەگەر كاركردن لە جێبەحێكردنی بەنداو ڕابوەستێت، ئەوا پڕۆژەكە تووشی زەرەر و زیان دەبێت و، بە ئاسانی ناتوانرێت كاری تێدا دەست پێ بكرێتەوە. لەلایەكی دیكەوە ئەگەر تەماشای هەر سێ پارێزگای هەولێر و سلێمانی و دهۆك بكەین، هەریەكەی بە دوو ڕووبار دەورە دراوە، هەولێر بە زابی گەورە و بچووك و سلێمانی سیراون و زابی بچووك و دهۆكیش زابی گەورە و زابی خازر. بەڵام ئێمە پێویستمان بە دەزگا و ئیدارەیەكی گشتگیر و تەواوی ئاو هەیە، هەر لە گڵدانەوە و دابەشكردن و خاوێنكردنەوە و دووبارە دابەشكردنەوەی ئاو بەسەر هاووڵاتیاندا.

* ساڵانە بە هۆی هەڕەشەكانی وڵاتانی دراوسێ بە گرتنەوەی ئەو ئاوی ڕووبار و زێیانەی دێنە كوردستان، بەتایبەتی لە وشكەساڵی تووشی كێشە و وشكبوونی زێیەكان دەبین، چۆن دەتوانرێت ئەمە چارەسەر بكرێت؟

- كێشەی ئاو لە ناوەڕاستی ساڵانی حەفتاوە هەستی پێ كرا، دەتوانین بڵێین لە ساڵی 1975بوو و لە ساڵی نەوەتەكان زۆر بە ڕوونی هەست بە كێشەی ئاو كرا. لەو كاتەدا وڵاتانی هەرێمایەتی كەوتنەخۆ بۆ چارەسەركردنی كێشەكە، بەتایبەتی توركیا و ئێران و تا ڕاددەیەكیش سووریا، هەر یەكەیان چەندین بەنداوی گەورە و ستراتیژییان دروست كرد. لە ساڵی 1989لە سەروەختی دەسەڵاتی تۆرگوت ئۆزال، بڕیاری دا پڕۆژەی گاپ جێبەجێ بكرێت، كە دوا بەنداو لەو پڕۆژە ستراتیژییە بەنداوی ئەلیسۆیە كە لە ساڵی ڕابردوو تەواو بوو، ئێرانیش لەسەر زابی بچووك و سیروان 30 بەنداو و دوو تۆنێڵی دروست كرد. ئەمە لە كاتێكدا لە دابونەریتی وڵاتاندا هاتووە كە دابەشكردنی ئاو دەبێت دادپەروەرانە بێت و ئەو وڵاتانەی لە خوار زێی و ڕووبارەكانن و ئەو زێی و ڕووبارانەی بەو وڵاتانەدا دادەڕۆن، دەبێت لێی سوودمەند بن، بەڵام وڵاتانی دراوسێی ئێمە ئەو ڕێنمایی و یاسا نێودەوڵەتی و دابونەریتەی لە دابەشكردنی ئاو هەیە، نەیانپاراست، بەڵكو بۆ چارەسەری ئەو كێشانەی لەو بارەوە دەبێت ئێمە لەو بارانەی لە وڵاتەكەمان دەبارێت، ئەوە بتوانین و پڕۆژەمان هەبێت، ئاو گل بدەینەوە و بیپارێزین و لەو ئاوەی لە وڵاتان لە ڕێگای زێ و ڕووبارەكان بۆمان دێت، لەوانیش كار بۆ گلدانەوەی ئاوەكە بكەین و لە دابەشكردنی ئاوەكەشدا دەبێت بەو جۆرە كار بكەین كەمترین بەهەدەردانی ئاو هەبێت. پێویستە پڕۆژەكانی دابەشكردنی ئاو پڕۆڤیشناڵ بكرێت و، پرۆژەی ئاودێریی ستراتیژی دروست بكرێت، كە ئەمە دەبێتە هۆكارێكی بەهێز بۆ بەدیهێنانی ئاسایشی خۆراكیش و دوا كار و پڕۆژەش خاوێنكردنەوەی ئاوی پیس و ئاوەڕۆكانە. كە ئەم ئاوەی لەو پرۆژانە بەرهەم دێتەوە، لە ئاودێریی باخچە و دارستانەكان بەكار بێت، نەك ئاوی پاك بۆ كاری ئاودان بەو شێوەیەی كە ئێستا كە بەدی دەكەین، چونكە ئاودانی سەوزایی و دار و درەخت و دارستانەكان تاوان و گوناهە كە بە ئاوی پاك ئاو بدرێن.

* بڕیار بوو و پارەش بۆ دروستكردنی چەند بەنداوێك تەرخان كرا، بەتایبەتی لەم دواییانە بودجە بۆ بەنداوی زەلان و چەق چەق تەرخان كرا، ئایا ئەم بەنداوانە كەی تەواو دەكرێن و كاركردن تێیاندا بە چی گەیشتووە؟

- بەشێك لە بەرنامەی حكومەتی هەرێمی كوردستان گرنگیدانی زیاترە بە دروستكردنی بەنداو و تێگەیشتنێك هەیە لەم ڕووەوە. ئێمە پلانی خۆمان بۆ جێبەجێكردنی بەنداو لە هەرێمی كوردستاندا بۆ سەرۆكایەتیی حكومەت نارد، لە پاشان وەك هەنگاوێك بودجە بۆ جێبەجێكردنی چەند بەنداوێك لەلایان سەرۆكی حكومەتی كوردستانەوە تەرخان كرا، كە لەم هەنگاوەدا دروستكردنی 12 بەنداو و لێدانی بیرێك بوو كە بڕی ئەو بودجەیە 13 ملیار دینار بوو و 10 ملیار دیناریشی بۆ تەواوكردنی بەنداوی گۆمەسپان تەرخان كرد، بودجەیەكیش بۆ بەنداوی زەلان و چەق چەق تەرخان كرد، كە بەو بڕە بودجەیەی ئەو دوو بەنداوەش هەنگاوێك لە جێبەجێكردنیان دەچێتەپێشەوە.

* بڕیار بوو بەنداوی گۆمەسپان دەست پێ بكاتەوە و بەنداوێكیش لە بەستۆڕە دروست بكرێت، ئەمانە بە چی گەیشتن؟

- لە بەنداوی گۆمەسپان دەست بەكاركردن كراوەتەوە، كە بۆ ئەمساڵ 10 ملیار دیناری لەلایان سەرۆكی حكومەتی هەرێم بۆ تەرخان كراوە و جەنابی سەرۆكی حكومەت بڕیاری داوە كە بەنداوێكیش لە بەستۆڕە دروست بكرێت، ئێمەش خەریكی پلان و ئێش و كارەكانین بۆ ئەو بەنداوە، كە ئەم بەنداوەش گرنگی زۆری بۆ حەوزی ئاوی ژێر زەویی باكووری هەولێر هەیە، چونكە لەو حەوزەدا ئاستی ئاوی ژێر زەوی زۆر دابەزیوە، هەر بۆ نموونە بیری ئاوەكان هەر یەكەی لە 150 تا 200 مەتر ئاستی ئاویان دابەزیوە، بەنداوەكە بۆ دروستكردنی ناوچەیەكی گەشتیارییش زۆر پێویست و گرنگە و بۆ گلدانەوەی ئاو و ئاودێرییش لە سنووری هەولێر سوودی یەكجار زۆرە.

* ئاستی ئاوی بەنداوەكانی دووكان و دەربەندیخان دابەزیون، بەتایبەتی لەو ساڵانەی باران كەم دەبارێت، ئایا چۆن دەتوانرێت ئەو حاڵەتانەیان تێدا ڕوونەدات و چارەسەریان بۆ بدۆزرێتەوە؟

- ئەوە ڕاستە كە ئاستی هەر دوو بەنداوەكەی دووكان و دەربەندیخان لە ئاستی نزمن و ئەم دوو بەنداوەش تەمەنیان زۆر بەڕێ كردووە، هۆكاری زۆری كەمئاویشان زیاتر دەگەڕێتەوە بۆ كەمیی باران و گرتنەوەی سەرچاوەی ئاوەكانیان لەلایان ئێران و توركیاوە. چارەسەریش ئەوەیە كە ئاوەكانیان كەم بەر بدرێتەوە، تاوەكو ئەو ئاستی ئاوەی ئێستا هەیانە بیانپارێزین.

*  دامودەزگاكانی بەنداوەكان لە هەرێم نزیكەی 400 فەرمانبەریان هەیە و، دەزانین ئەم لایەنەش سیادییە، ئایا عێراق چی بۆ كردوون؟ ئایا مووچەیان پێ دەدات و ئیمتیازاتیان وەك فەرمانبەرانی هاوپیشەیانە لە عێراق؟

- ستافی بەنداوە گەورەكان سیادییە و ماوەیەك حكومەتی عێراق مووچەی فەرمانبەرەكانی خەرج دەكرد، بەڵام ئەو پارەیەشی لە بودجەی هەرێمی كوردستان دەبڕی، لەم دواییانە بە یەكجاری عێراق مووچەی فەرمانبەرانی بەنداوەكانی بڕی، ئەمەش وای كرد هەر حكومەتی هەرێمی كوردستان خۆی مووچەی ئەو فەرمانبەرانە بدات، لەلایەكی دیكەوە حكومەتی هەرێم هەموو كێشەكانی ئەو لایەنەی گرتە ئەستۆی خۆی و بە هەموو شێوەیەك لە حكومەتی عێراق دابڕاین.

* پلانتان چییە بۆ دەستپێكردنەوەی بەنداوی بێخمە كە بۆ بەرهەمهێنانی كارەباش سوودی زۆری هەیە؟

- بێخمە دراسەیەكی زۆری دەوێت و گفتوگۆی زۆر لە بارەوە كراوە. بەنداوی بێخمە بووەتە بابەتێكی سیاسیی تەواو، لە ڕووی تەكنیكییەوە كێشەیەكی كەمی هەیە، بەڵام دروستكردنی پەیوەستە بە بڕیاری سەركردایەتیی سیاسییەوە.

* ئایا ئەو شوێنانە كوێن كە دەستنیشان كراون بۆ بەندوای گەورە و ستراتیژی كە لە هەموو ڕوویێكەوە سوودی بۆ هەرێمی كوردستان هەبێت؟

- ئێمە بۆ هەرێمی كوردستان 18 بەنداوی ستراتیژیمان دیزاین كردووە، لەوانە لە سەر زابی بچووك زەڵگە و تەق تەق، لەسەر زێی گەورە دێرەلوك و ڕەشاوە و ڕەواندز و مەنداوە، لەسەر سیروان بەردەسور و باوەنور و لەسەر چەمی ئاوەسپی هەمانە كە گۆمەسپان و باسەرە. ئەم بەنداونە هەر هەموویان بەنداوی ستراتیژین و تەنیا چاوەڕوانی بودجەین بۆ جێبەجێكردنیان، بێگومان بە تەواوبوونی ئەو بەنداوانە تا ئاستێكی زۆر كێشەی كەمئاوی لە هەرێمی كوردستان كەم دەبێتەوە. ئاو بەدیلی نییە و كێشەی كەمئاوی و بەنداو دروستكردن تەواوكاری یەكترن و بە هۆی بەنداوەوە كێشەی كەمئاوی نامێنێت. هەروەها دەستگرتن بە ئاوەوە هاوكاریكردنی هەرێمەكەیە و هەر كەسێك لەلای خۆیەوە گرنگی بە ئاو بدات و هەر یەكێكمان بەپێی پێویستی خۆی ئاو سەرف بكات و بە هیچ شێوەیەك بە هەدەر نەدرێت و، حكومەت وەك ئەوەی كە ئاو بە سیادی هەژمار دەكات، بەو پێیە گرنگی پێ بدات و، كار لەسەر چارەسەری كێشەكانی بكات و، پڕۆژەی ستراتیژی بۆ گلدانەوەی و دابەشكردنی بە شێوەی هونەری و تەكنیكی و دلۆپاندن كە بە مجۆرە كەمترین ئاو سەرف دەبێت و بەهەدەر نادرێت، هەروەها دروستكردنی پڕۆژەی ئاودێریی ستراتیژی و ڕیسایكلینی ئەو ئاوە قورسانەی هەیە بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەیان لە باخچە و سەوزاییەكاندا و لە كاتێكدا ئەو كارانەی لە كۆتاییدا ئاماژەم پێ دان، جێبەجێیان بكەین، پێویستمان بە بیری ئاوی خواردنەوە نابێت، یان كەمترین بیری ئاوی خواردنەوەمان دەوێت.