پسپۆڕانی بواری سۆسیۆلۆژیا، مرۆڤیان بە هەڵگری دوو جۆر ناسنامە داناوە، واتە ڕایان وایە كە مرۆڤ دوو جۆر ناسنامەی هەیە لە ڕووی جێگیری و ناجێگیری، یان لە ڕووی گۆڕاوی و ناگۆڕاوی، ئەوانیش «ناسنامەی بایۆلۆجی و ناسنامەی كەلتووری»یە. هەرچی ناسنامە بایۆلۆجییەكەیە بە ناسنامە جێگیر و نەگۆڕەكە وەسف كراوە، كە مرۆڤ دوای لەدایكبوونیدا دەیهێنێت لەگەڵ خۆی وەكو «ڕەگەز، ڕەنگی چاو، رەنگی قژ، ڕەنگی پێست و ..هتد»، ئەو شتانەی كە بە كاریگەری دەوروبەر و كەلتوور و پەروەردە ناگۆڕێن. هەرچی دوەمیانە ناسنامە ‹كەلتوورییەكەیە› كە بریتییە لە «زمان، ئایین، ڕەفتار، هەڵسوكەوت، بیركردنەوە، نۆڕمی ژیان، خواردن، دابونەریت و...هتد»، ئەمانە ئەو شتانەن كە وەریدەگرێت لە دەورووبەر، یان ئەو سەرچاوانەی كە بۆی دروست دەكەن. سەرەتا كە منداڵێك لەدایك دەبێت، تەنیا دەپرسن: «كوڕە، یان كچە؟»، بۆ منداڵی نزیكەكانیشمان دەپرسین: «ڕەنگی چاوی چۆنە؟ ڕەنگی پێستی چۆنە؟ یان لە كێ دەچێت؟ جوانە و ...هتد، ئەمانە سنوورێكی كەمن كە ‹شوناسی› ئەو كەسە دیاری دەكەن. ئیتر لەدوای لەدایكبوون مەسەلەی پێدانی شوناسە كەلتوورییەكە دەست پێ دەكات. بۆ نموونە لە كۆمەڵگەیەكی ڕۆژهەڵاتی و موسڵمان دەبێت ئەو منداڵە باوك ودایكی دیار بێت، ئینجا پەسەندە و ناسنامەی بۆ دەكرێت. بەڵام لە كۆمەڵگەیەكی ڕۆژئاوایی، یا ناموسڵمان زۆر ئاساییە باوكی منداڵ دیار نەبێت، پەسەندیشی دەكەن و ناسنامەشی پێ دەدەن. بەڵام بەگشتی منداڵ كە لەدایك دەبێت، پێویستی بە باوانە تاكو پەسەند بكرێت و بناسرێتەوە و ناسنامەی پێ بدرێت، كە چووە دەرەوەی خێزانەكەی و ئەو دیوی دەرگای ماڵەكەی، خەڵك بیناسنەوە و بڵێن كوڕی فڵانە، یان كچی فڵانە.. كە بچینە سنوورێكی فراوانتر، واتە لە كۆمەڵگەكەی خۆت دەچیتە درەوە بەرەو كۆمەڵگەیەكی دیكە كە لە هەندێك ڕووەوە هەڵگری ناسنامەیەكی جیاوازترە لە تۆ، پێویستت بە شوناسی دیكەیە، بۆ نموونە كوردێك لە هەرێمی كوردستان دەچێتە خواروو، یان ناوەڕاستی عێراق یەكسەر «ناسنامەی نەتەوەیی و مەزهەبی» پێویست دەبێت بۆ ناسینەوەی، چونكە ڕووبەڕووی پرسیاری ئەوە دەبێتەوە «كوردە، یان عەرەبە، یان توركە و...، زۆرجاریش ڕووبەڕووی پرسیاری ئەوەش دەبێتەوە كە «سوننەیە، یان شێعە»، كەواتە ناسنامەیەكی فراوانترمان ویست لێرەدا. با هەر ئەم كەسە كوردە سەفەری دەرەوەی وڵات بكات و، بچێتە وڵاتێكی دیكە، ڕەنگە یەكەم پرسیارێك كە دەبێت وەڵامی پێ بێت و لێی دەكرێت، كە تەنانەت زۆر جار لە فڕۆكەخانەكانیش دەپرسن: (WHER DO YOU FROEM )ئەوەیە كە لە كوێوە هاتوویت؟ كەواتە دەبێت ناسنامەیكی دیكەمان پی بێت، ئەویش ناسنامە «نیشتمانییەكەیە». ئەم ناسنامە كەواتە پێویستی هەموو مرۆڤێكە دەبێت بۆی دروست بكەن و پێی بێت، ئەگینا خۆی ناناسێت و نازانێت خۆی كێیە؟

پسپۆڕان لە كۆندا «خێزان و كۆمەڵگە، مزگەوت و كەنسیە و شوێنە ئایینییەكان و قوتابخانە»یان بە سەرچاوە سەرەكییەكانی دروستكردنی ئەم ناسنامە كەلتوورییە دیاری كردبوو، چونكە پێویستمانە خێزان فێری زمانێك و هەڵسوكەوتێك و دابونەریتێكمان بكات، كە كۆمەڵگە پەسەندی بكات و، كاتێك چووینە دەرەوە، بتوانین مامەڵە بكەین، شوێنی ئایینیمان پێویستە ناسنامەی ئایینیمان بداتێ، كە لە كۆمەڵگەكەدا هەیە. قوتابخانە كە فێری پەروەردەیەكی ئایینی، نیشتمانی و زانستیمان بكات، كە پێویستن بۆ كۆمەڵگەكە. ئەمە تا پێش سەرهەڵدانی «راگەیاندن». لەگەڵ سەرهەڵدانی یەكەم ئامرازی ڕاگەیاندن كە ‹ڕۆژنامە› بوو، پسپۆڕان سەرچاوەیەكی دیكەی دروستبوونی ناسنامەیان لە پاڵ خێزان و قوتابخانە و شوێنە ئایینییەكان بۆ مرۆڤ زیاد كرد، ئەویش ‹ئامرازەكانی ڕاگەیاندن› بوو. كە كاریگەرییەكانی ڕاگەیاندن لەسەر مرۆڤ دەركەوت، پسپۆڕان نەك وەك سەرچاوەیەك، بەڵكو بە سەرچاوەیەكی سەرەكی دایاننا. ئەمڕۆ زۆرینەی پسپۆڕان لەسەر ئەوە كۆكن ‹راگەیاندن› نەك سەرچاوەیەكە بۆ دروستبوونی ناسنامەی كەلتووریی مرۆڤ، بەڵكو پێش و بەری لە سەرچاوەكانی دیكەی وەك خێزان و شوێنە ئایینییەكان و قوتابخانەش گرتووە. بۆچی؟ چونكە ڕاگەیاندن دەتوانێت ‹ئایین، زمان، بیركردنەوە، دابونەریت، نۆڕمی ژیان، شێوازی خواردن، جلوبەرگ و...هتدمان بگۆڕێت. واتە دەتوانێت ناسنامە كەلتوورییەكەمان بگۆڕێت و هەر ڕۆژەو بە ئاراستەیەكماندا بەرێت.

كەواتە ئەم هێزەی ڕاگەیاندن، دەتوانرێت تەوزیف بكرێت بۆ هەر شتێك كە بتەوێت وا لە مرۆڤەكان بكەیت، هەڵگری بن. بۆ (بی بی سی) بە كەناڵی نیشتمانی و كەلتووریی بەریتانی دەناسرێت؟ چونكە ناسنامەی بەریتانیبوون و كەلتووری ناساندنی بەریتانی و بە زیندووڕاگرتنی دەداتە هاووڵاتیانی. بۆچی لە وڵاتیك خەڵك، خاك، سەركردە، مێژووی خۆی خۆش دەوێت، لە وڵاتێكی دیكە ڕەنگە وا نەبێت؟ لەبەر ئەوەی لە وڵاتی یەكەم ڕاگەیاندن، مێژوو، سەركردە و خاك وەك ئەوەی دەیەوێت لای هاووڵاتیانی خۆشەویست بێت، بوونی هەیە و، لە ڕاگەیاندنەكەی تەوزیفی كردووە، بەڵام لە وڵاتی دووەم وا نییە.

ڕاگەیاندن لە هەرێمی كوردستان نەیتوانیوە خۆشەویستیی خاك، سەركردە، مێژوو وا باس بكات كە خەڵك خۆشیانی بوێت. جارێ ناتوانرێت ڕاگەیاندنی وڵاتێك مەحكووم بكرێت، بەوەی نەیتوانیوە ناسنامەی كەلتووری بۆ تاكەكان دروست بكا،ت كاتێك ئەو ڕاگەیاندنە خاوەنی بەرهەمی خۆماڵیی خۆی نەبێت. بەڵكو بەرهەم وەك خواردنی ئامادەكراو (معلب) گەرم بكاتەوە. لەناو بەرهەمە میدیاییەكان، ‹بەرهەمە كات بەسەربەر و بەزمەساتەكانی وەك دراما و كارتۆن و بەرنامە و بەرهەمە كۆمیدییەكان› لە بابەتە كاریگەرەكان دانراون، بۆ دروستكردنی ناسنامەی كەلتووری بۆ تاك. ئەگەر سەیری ڕاگەیاندنی كوردی بكرێت، هیچ كام لەمانە بەرهەمی خۆمان نین. كەواتە چۆن داوا لە ڕاگەیاندنێك دەكەیت كە وڵات سەركردە، خاك و نیشتمان و فەرهەنگ لای هاووڵاتیان خۆشەویست بكات، كە درامای كۆری و توركی و ئێرانی و...هتد، كارتۆنی ئەمریكی و بەریتانی و...هتد، گۆرانیی بیانی و یان كوردی بە ستایلی بیانی و میوزیكی بیانی پێشكەش بكات؟!

لێرەوە دەتوانین قەیرانێكی گەورەی ئەم میللەتە باس بكەین، كە هەرگیز بەلایدا نەچووین، ئەویش قەیرانی «شوناس»ـە كە شوناس خۆی سەرچاوەی ئارامی و جێگریی تاكەكانە. چونكە پسپۆڕانی بواری سایكۆلۆژی دەڵێن: «مرۆڤ كاتێك جێگرو ئارامە، كە ناسنامەی جێگیر و ئارام بێت، ئەگەرنا خۆی ناناسێت و نازانێت كێیە، ئایینی چییە، نیشتمانی چییە، كەلتووری چییە، زمانی چییە، مێژووی چییە و سەركردەی كێیە.. كە ئەمانەی نەزانی، یان هەر ڕۆژە بەرهەمێكی ڕاگەیاندن شتێكی پێ ناساند، ناسنامەكەی دەگۆڕێت، چونكە ناسنامە ناڕوون و تەڵخ دەبێت و، دەبێتە دووانی، كاتێك كە ئەو ناسنامە كەلتوورییەی كە هەڵگریەتی، بەركەوتە دەبێت بە ناسنامەی كەلتووری دیكە. نموونەیەك بۆ ئەمە: كاتێك گەنجێك لە بەردەم كاریگەریی بەرهەمێكی ڕاگەیاندن فێری بیركردنەوەیەكی دیكە دەبێت، جیاواز لەوەی كۆمەڵگەكەی فێری كردووە و پەسەندیەتی، سەرەتا دەكەوێتە شەڕ لەگەڵ خود و ناخی خۆی، شەڕیش لەگەڵ خود و ناخی خۆت، نائارامیت دەداتێ، دواتریش دەكەوێتە شەڕ لەگەڵ خێزانەكەی و دواتر كۆمەڵگەكەی، چونكە هەڵسوكەوتە وەرگیراوكەیان قبووڵ نییە. ناسنامە پێشووەكەی تەڵخ بووە، ناڕوونە، وردە وردەش كە كەلتوورە وەرگیراوەكە زۆر دەبێت، ناسنامە كۆنەكەی كە خێزان و كۆمەڵگە پێی داوە، كاڵ دەبێتەوە، تا لە نێوان ئەم دوو ناسنامەدا بێت نائارامە، بەشێكی نائارامیی كۆمەڵگەش هەر بە هۆی ئەم قەیرانی ناسنامە كەلتووری و جەنگەیە لەگەڵ خود و لەگەڵ دەوروبەرمان. بۆچی هاووڵاتی دژی حكومەتە لەم هەرێمە؟ چونكە ڕاگەیاندنێك كاری كردووە ناسنامەی حكومەتی لای هاووڵاتی ناشیرین كردووە، بە هەمان شێوە هاووڵاتی دژی هەر شتێك بووبن، ڕاگەیاندنە چەواشەكارەكان شێواندوویانە وێنەكەی لای هاووڵاتی، ڕاگەیاندنێكی نیشتمانیی سەركەوتووی واش نەبووە كە وێنەكە و شوناسەكە ڕاست بكاتەوە.

بۆیە دەبێت ئەم قەیرانە چارەسەر بكەین بۆ تاك و بۆ نیشتمان. ئەویش بە چوونەوە بە ناو ڕاگەیاندن، واتە دەمانەوێت تاك چۆن بێت، وا بەرهەمەكان بۆ وێنا بكەین، مێژوومان چۆن زیندوو ڕابگرین؟ دەبێت ڕاگەیاندنێك هەبێت مێژوو واپیشان بدات، خۆشەویستیی سەركردەمان چۆن لای تاك دروست بكەین؟ دەبێت وێنە و كەسایەتیی سەركردەكان، مێژوویان، ژیانیان، كارەكانیان وا پیشان بدەین. لەوێوە بۆ هەموو شتەكانی دی. چونكە ڕاگەیاندن هێز و وتوانای سەرلەنوێ پێناسەكردنەوەی شتەكانی هەیە.