(*) 

یەكێك لە سیماكانی مرۆڤایەتی و ئەو نیعمەتەی كە لە عەقڵ و ڕۆحە باڵاكەی پێی دراوە، بریتییە لە پەرۆشیی بەردەوام بۆ پەرەسەندن و پێشكەوتنی ماددی و ڕۆحی، ئەمەش وای كردووە كە مرۆڤ هەر لە سەردەمانی كۆنەوە، بتوانێت شارستانیەت بنیادبنێت و، پیشە و زانست بدۆزێتەوە، بۆ گەیشتن بە خۆشگوزەرانی و گەشەسەندن بەكاریان بهێنێت، ئەمەش ئیلهامی بە شاعیر و نووسەر و هونەرمەندان بەخشیوە، كە وێنای (شارستانیەتی گەشەسەندوو) بكەن. ئەو خەون و هەوڵدانەش بۆ ئەوەی كوردستان ببێتە نموونەیەك بۆ ئاشتی و ئازادی و خۆشگوزەرانی و خواست بۆ ئەوەی ببێتە سەرچاوەی ئیلهامی گۆڕینی واقیعی ناوچەكە، تەنیا گریمانە، یان خەونێك نییە بەدی نەیەت، بەڵكو واقیعێكە قابیلی بەدیهێنان و خواستی هاوبەشە، دەكرێ هەنگاوی پراكتیكیی بۆ هەڵبێنین.

بەهائییەكان بڕوایان بەوە هەیە كە مرۆڤەكان بۆیە دروست بوون، تا شارستانیەتێكی هەمیشە پێشكەوتوویان هەبێت و، تەنیا ئاشتیی جیهانیش مسۆگەر نییە، بەڵكو شتێكە دەبێت ڕووبدات، بەڵام بژاردەكە لە بەردەم مرۆڤدایە كە بگاتە ئەم ئاشتییە، دوای چەندین ئەزموون لە ماڵوێرانی و شەڕ و ناهەمواری و كارەسات، دەتوانن بە ئیرادەیەك لە گفتوگۆ و ڕاوێژ بەدی بهێنن.

ئەگەر لەم نووسینەدا قسە لە سەر هەندێ چەمك بكەین، كە پەیوەندیدارن بە پێكەوەژیان و ئاشتیی كۆمەڵایەتی لە كوردستان، ئەوا پێویستە خوێندنەوەیەكی خێرا بۆ واقیعبینیی مرۆیی بكەین، هەروەها ئەو تەحەددییانەی كە پێیاندا تێدەپەڕێت، دواتر باس لە هەندێ دید و بۆچوون دەكەین، وەك ناونیشانگەلێكی گفتوگۆی بەردەوام، ئەمەش بۆ دۆزینەوەی ڕەهەندەكانی ئەم بابەتە و شێوازەكانی گۆڕین بۆ واقیعێكی كۆنكریتی كە كاریگەرییەكەی زیاتر دەبێت.

بنەماكانی بنیادنانی پێكەوە ژیان و

ئاشتیی كۆمەڵگە لە كوردستان

(1) كەلەپووری مێژوویی وفرەكولتووری

كە سەیری پێكهاتەی كۆمەڵگەی كوردستانی دەكەین، فرە ئایینی و نەتەوەیی زۆر گەورە بەدی دەكەین، ئەمەش شتێكی نامۆ نییە، لەبەر ئەوەی كوردستان كۆنترین شوێنی سەر زەوییە و نیشتمانی سەرهەڵدانی شارستانییەتە بەراییەكانە، هەروەها درێژكراوەیەكی جوگرافیی هەیە لە كەنداوەوە بۆ دەریای ناوەڕاست، هاوكات ئەم هەموو پەلامار و هێرشانەی كە ناوچەكە ڕووبەڕوویان بووەتەوە، ئەمەش بووەتە هۆی ئاوێتەبوونێكی كولتووریی نێوان ئەو هەموو پاشكۆ جیاوازانە.

توێژەر محەمەد عەبدۆ عەلی لە كتێبی (الایزیدیة والایزیدیون) دا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە مێژووی ئایینەكانی كوردستان بۆ هەزارەی نۆیەمی پ.ز دەگەڕێتەوە، ئەویش بە دۆزینەوەی پەرستگای میترائیی ئێزیدییەكان لە ناوچەكەدا، هەروەها ئاماژە بۆ ئەو گەلانە دەكات كە یەك لە دوای یەك هاتوون و لە ناوچەكەدا نیشتەجێ بوون، وەك سۆمەرییەكان و بابلییەكان و كلدانییەكان و ئاشوورییەكان، ئەمە وێڕای هاتنی گەلانی ئاری، ئەوانەی بە ڕێگاكانی ژیان و سرووتە ئایینییەكانیان هەمەجۆری و تێكەڵییەكی كولتوورییان لە نێوان خەڵكی ناوچەكە زیاد كردووە.

ئایینی كاكەییش یەكێكە لە ئایینە دیارەكان كە لە هەزارەی سێیەمی پ.ز لە ناوچەكەدا هەبووە، هاتنی گەلان بە هەمەجۆریی كولتوور و ئایینەكانیانەوە بەردەوام بووە، هەروەها پەیدابوونی ئایینی زەردەشتی كە بووە بە زۆرترین ئایینی بڵاو بووەوە لە ناوچەكەدا، مێژووی جوولەكەش لە ناوچەكەدا بۆ ڕۆژانی هەیكەلی یەكەم دەگەڕێتەوە، دواتر دوورخستەوەی گەورەی بابل، هاوكات هەبوونی وێنەی قەشەكانی كریستیان كە بۆ ساڵی 1873 دەگەڕێتەوە، دوای هاتنی ئایینی ئیسلام بۆ ناوچەكە و موسڵمانبوونی زۆرینەی كورد، بەڵام فرە ئایینی هەر بەردەوام بووە، لەبەر ئەوەی یەكێكە لە جیاكەرەوەكانی ناوچەكە، كوردیش سوننە و شیعە و عەلەوین، هاوكات تەریقەتی سۆفیزم سەری هەڵدا و كاریگەریی هەبوو بۆ سەر لایەنی كولتوور و فیكری میانڕەو لە ناوچەكەدا، دیارترینیشیان تەریقەتی قادری و نەقشبەندییە، هەروەها بوونی ئایینی بەهائی بۆ هاتنی بەڕێز بەهائوڵا بۆ چیاكانی كوردستان دەگەڕێتەوە لە ساڵی 1853 و، بەسەربردنی ژیان بۆ ماوەی دوو ساڵ لە نێو چیاكانی ناوچەی سەرگەڵو، دواتر میوانی سەرانی شێخەكانی نەقشبەندی بووە لە تەوێڵە و بیارە، دوای ئەوەش لە خانەقای مەولانا خالید لە سلێمانی بووە، هەروەها نامەی لەگەڵ سەرانی ئەو تەریقەتانە گۆڕیوەتەوە، كە خۆشیان ویستووە و ڕێزیان لێ ناوە، كە ئەم دوو ساڵەش خۆشترین ساڵی ژیانی بووە، هاوكات نووسەرێكی كورد باسی ئەوە دەكات كە یەكێك لە فاكتەرەكانی سەرهەڵدانی كولتووری میانڕەوەیی ئیسلامی لە كوردستان بریتییە لە كاریگەربوونی سەرانی تەریقەتەكانی سۆفیزم بە فیكری بەهائوڵا، ئەو كاتەی لەگەڵیان ژیاوە.

هەبوونی ڕەسەنیی ئەم پێكهاتە ئایینییانە و بەردەوامبوونی هاتنی توێژی دیكە كە تاكو ئەم سەدەیە درێژەی هەبوو، ئەویش هاتنی سابیئەی مەندائییە، وای كرد كە ژینگەی كوردستان ببێتە لانكەی ئەو هەمەجۆرییە و قبووڵكردنی یەكدی، بەرنامەی میانڕەوەی ئایینی، بناغەیەكی بەهێزی بەردەوامبوونی بەرەوپێشچوونی كاروانی پێكەوە ژیانە لە ناوچەكەدا.

هەروەها دۆزی كورد و هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی سەربەخۆیی لە ناوچەكەدا، بووە هۆی وەلائبوون بۆ نەتەوە بۆ ماوەیەكی زۆر لە سەدەی ڕابردوو، ئێستاش بووەتە هێزو پاڵنەرێكی بەهێز بۆ هاووڵاتیی كوردستانی لە بنیادنان و كاركردن بۆ گەشەسەندنی ناوچەكە، هەروەها ناسنامەی كوردی بەسەر هەموو ئینتیماكانی عەشائیری و ئایین و نەتەوەی دیكەدا زاڵ بووە.

لە ماوەی دوو دەیەی دواییدا، ڕێڕەوی پێكەوە ژیان ئاراستەیەكی پێشكەوتووی بەخۆیەوە بینی، نووسەرانی ئایین لە كوردستان- سەنتەری میسبار بۆ توێژینەوە لە ساڵی 2018 ئاماژە بۆ ئەوە دەكات، كە بە گشتی دوای ساڵی 2003 وەرچەرخانێكی گەورە هاتە ئاراوە لە ڕەوشی كەمینە ئایینیەكان لە عێراقدا و، ئەو كێشانەی تووشی لایەنی دیكە لە ئاراستەی پێكەوە ژیان لە كوردستان بوون، دیارترینیان هاتنی ژمارەیەكی زۆر لە دانیشتووانی ئەو ناوچانەی كە ڕێكخراوی داعش لە 2014 داگیری كردن، بەمەش شەپۆلێكی دیكەی هاتن و تێكەڵبوونی كولتووری و ئایینی ڕووی دا.

(2) ئەم دوو دەیەی دوایی و ئاراستەی حكومەت بۆ بەهێزكردنی پێكەوە ژیان

دیارترین نیشانەكانی ئەو دوودەیەی دوایی لەكوردستان بریتییە لە ئاراستەی فەرمی بە بەهێزكردنی كولتووری پێكەوە ژیان و، بە ئاشكراش زمانی بنیادنانی ناسنامەی كوردستانی دەردەكەوێت، هەروەها دیارترین نیشانەكانی هەوڵی حكومەت بریتییە لە پاڵپشتیی ئازادییە ئاینییەكان و یەكێتیی نێوان پێكهاتەكانی گەل، ئەویش دەركردنی یاسای پێكهاتەكان ژمارە(59ی ساڵی 2014) و دداننانی فەرمی بە پێكهاتە ئایینییەكاندا، تەنانەت ئەوانەیشی كە لە ڕووی مێژووییەوە ئینتمای بۆ ناوچەكە نییە، وەك سابئەی مەندائی، لە چوارچێوەی ئەوەی ناونراوە بە (هەشت ئاینییەكانی كوردستان)، هەروەها نوێنەرایەتییان لە وەزارەتی ئەوقاف و كاروباری ئایینی لە كوردستان، هاوكات كاركردن بۆ ئەوەی مافی پەرستن و كاروباری كەسێتییان لە كوردستان پێ بدرێت، وەك زۆرینەی موسڵمان لە كۆمەڵگەدا.

سەرباری سەرپەرشتیكردنی ڕاستەوخۆ بۆسەر گوتاری ئایینی و شیاندنی پیاوانی ئایینی و گرنگیدان بە بەهێزكردنی كولتوورێكی میانڕەوی ئیسلامی، هەروەها ڕێگەدان بە ڕێكخراو و دامەزراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی تا بە ئازادی كاربكەن، بە تایبەتیش ئەوەی كە پەیوەستە بە ئازادییە ئاینییەكان و وەلاوەنانی گوتاری ڕق وكینە، هاوكات دووپاتكردنەوەی سەركردایەتییەكان بەوەی كە كوردستانییەكان ئەوانەن كە لە كوردستان نیشتەجێن، ئەمەش چەمكی نیشتمانی هاوچەرخ بەهێز دەكات، وەك چۆن لەلایەن بیرمەندە هاوچەرخەكانەوە وەسف دەكرێت كە (نیشتمان) هاوبەشەو شوێنی نیشتەجێبوونە، جا چ تێیدا لەدایكبووبێت یان نا، هەروەها چەمكی هاونیشتمانیبوون لەبەر ئەوەی لە سەر هاوبەشیكردن، یان لەم نیشتمانەدان، بەمەش بەرپرسیارتییەكی هاوبەشیان دەكەوێتە ئەستۆ. سەرباری ئەوەی كە تا ئێستا هاتووەتەدی، كە دەكرێ بە نموونەیەك لە ناوچەكە دابنرێت، بەڵام ئێمە هەوڵ دەدەین ئەم ئەزموونە بەهێز بكەین، تا بگاتە چەمكی پێكەوە ژیان لە سەر بنەمای دادپەروەری و بەشداریی گشتی لە هەموو ئاستەكانی كۆمەڵگەدا، بۆ ئەوەی بتوانێت بەرەوڕووی فیكری دەمارگیرو توندڕەو ببێتەوە، هاوكات هەوڵ دەدەین شوێنەواری ئەم پێكەوە ژیانە بەسەر چاككردن و پەرەپێدانی دۆخی ئابووری و زانستی و كۆمەڵایەتیی گەلی كوردستان بە زیندوویی بهێڵینەوە، دواتر كاریگەریی لەسەر ناوچەكەو جیهان بێنینە كایەوە، چونكە كوردستان نموونەی نیشتمانێكە كە هەموو ئینتیما و وەلائبوونە جیاوازەكان، تێكەڵی وەلائبوون و خزمەتی كۆمەڵگە و جیهان دەكات.

وێڕای ئەوەی كە دەتوانرێت دید و تێڕوانینی سەرەتایی و پرەنسیپە گشتییەكان بۆ ئەم هەوڵە دابنرێت، بەڵام ئەركەكە هەروا ئاسان نییە، پێویستە هەموو پێكهاتەكان بە تاك و دامەزراو و هەیكەلبەندییە كۆمەڵایەتییەكان و، پیاوانی ئایینی و كەسایەتییە دیارەكانی حكومەت، ئەكادیمی و ڕاگەیاندكاران و نووسەران و چالاكان بە یەكەوە، گفتوگۆی بەردەوام بكەن، سەبارەت بە شێوازەكانی گۆڕینی ئەو فیكرانە بۆ هەنگاوی پراكتیك و واقیعیی كۆنكریتی، بۆیە ئەم وتارە چەند پرسیارێك دەخاتە ڕوو:

* چۆن دەكرێت كولتوورێك بچەسپێنین، كە تاك پێشكەوتنی خۆی ببینێت؟ بزانێت پەیوەستە بە پێشكەوتنی گەڕەك و گوند و كۆمەڵگەكەیەوە، هەروەها بەرژەوەندیی كەسیی خۆی وەك بەشێك لە بەرژەوەندیی گشتی ببینێت، بەمەش بە حەزو ئارەزووی ڕاستگۆوە بەشداری لە وەدیهێنانی گەشەسەندنی كۆمەڵگەكەیدا بكات، تا مەحاڵ بێت پێشكەوتنی خۆی بەدەر لە پێشكەوتنی كۆمەڵگەكەی وەدی بهێنێت؟

* چۆن دەكرێت پشتگیری لە گوتاری ئایینی و ڕۆشنبیری و ڕاگەیاندن بكرێت و، ناسنامەی مرۆڤایەتیی هاوبەش لە نێوان تاكەكانی كوردستاندا بەهێزبكرێت، بە جیاوازیی ئایین و نەتەوە و بیروباوەڕیانەوە، بۆ بەرەنگاربوونەوەی گوتاری توندڕەوی و دەمارگیریی ئایینی و تایفەگەری و نەتەوەیی، كە تائێستا هێزێكی كاریگەرە لە ناوچەكەدا؟    

* چۆن دەكرێت سیستەمی پەروەردە و فێركردن بەكاربهێنرێت بۆ هێنانەكایەی هەستكردن بە وڵاتایەتیی ئەرێنی، بە شێوەیەك نموونەیەكی لاوان دەبینین كە هەستی خزمەتكردنی كۆمەڵگەكەیان هانیان دەدات، بۆ پێشكەوتن و پەرەسەندن؟

* چۆن بەشداریكردنی ئافرەتی كوردستانی دەستەبەر دەكەین لە ڕاوێژ و وەرگرتنی بڕیار، لەسەر ئاستە جیاوازەكان، وەك پێكهاتەیەكی بنەڕەتیی كۆمەڵگە، بە هێنانەكایەی یەكێتی و پێكەوە ژیان؟

ئەم پرسیارانەو هی دیكەیش، بانگەوازێكن بۆ گفتوگۆكردن و بیركردنەوەی بە كۆمەڵ، بە مەبەستی پێكەوە كاركردن، تا بڕوابوونی چەسپا و بۆ بەدەستهێنانی ئاشتی كە ئەستەم نییە، بكەینە كارێك كە بەم نزیكانە بەدەست بێت.

 

 

(*)

نووسینگەی نوێنەرایەتیی فەرمیی بەهائییەكان لە كوردستان