توێژەر و بیرمەندی عێراقی عەبدولحسێن شەعبان سەرلەنوێ لە ڕێی گوڵانەوە دەركەوتەوە، وەك هەموو جاریش لێرە ئەو فیكرە تازانە دەخاتەڕوو كە هاووڵاتیی عێراقی پێوەی سەرقاڵن، وێڕای دەستەبژێرەكانی فیكر و ڕۆشنبیر و ماف، ئەو فیكرانەش سیمای ڕۆحی هەستكردن بە بەرپرسیارێتی و بوێری و ڕەخنەیان هەیە، هەروەها ڕۆشنایی دەخەنە سەر چەندین كێشەی ماف و سیاسەت، ئەوەی كە پەیوەستە بە دەستوور و بەربەستەكان و لێكدانەوەو هەڵبژاردنەكانی داهاتوو و ئاراستەكانی و سیناریۆ پێشبینیكراوەكان، هەروەها باس لە بابەتی فیدڕاڵی و ئاسۆكانی دەكات و داوای بەهێزكردنی و چەسپاندنی دەكات، بە تێگەیشتنێكی هاوبەش و دیالۆگ و كەلتوور و ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسی. ئەمە گفتوگۆیەكە ئاسۆی تازە واڵا دەكات، لەمیانی وەڵامدانەوەی نائاسایی ئێستا و ئاییندە، هەڵوێستی مێژوویی خۆی تازە دەكاتەوە لە پشتگیریكردنی گەلی كورد و بڕوابوونی بە برایەتیی عەرەب – كورد و بە هاوبەشیی مرۆیی.

گۆڤاری گوڵان لە پەراوێزی سەردانەكەی ئەم دواییەی بیرمەندی عێراقی عەبدولحسێن شەعبان بۆ هەولێر و لە میانی موحازەرەیەك لە پەیمانگەی توێژینەوە و پەرەپێدان بە ناونیشانی (جیۆپۆلەتیكی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چركەساتی ئێستای عێراق) ئەم دیدارەمان لەگەڵدا سازكرد.

دیداری: فەرهاد محەمەد- هەولێر

1-2

 

* بەم دواییە كتێبێكت بڵاوكردەوە بە ناونیشانی (ناسنامە و هاونیشتمانیبوون- ئەلتەرناتیڤی شێواو و نوێخوازییەكی شكستخواردوو)، كە مایەی بایەخێكی زۆر بوو، لە ماوەیەكی كەمیشدا دوو جار چاپ كرا، چۆن دەكرێ رۆشنایی بخرێتە سەر دوو قەیرانی سەرەكی كە عێراق پێوەیان دەناڵێنێت؟ مەبەستمان ناسنامەی عێراقی و قەیرانی هاونیشتمانیبوونە. ئایا دەكرێ لە ئاییندەیەكی نزیكدا چارەسەر بۆ ئەو دوو قەیرانە بدۆرزێتەوە، یان بەردەوام دەبن تا ئەو كاتەی عێراق دەگاتە دۆخێكی بێ سەروبەر كە تێیدا نقووم دەبێت؟

- ناسنامەی گشتی بە چەندین هۆكار هەڵوەشایەوە، ئەو هۆكارانەی كە بە تێپەڕبوونی كات كەڵەكە ببوون، بەتایبەتیش شێوازی جەور و ستەم و دداننەنان بە ناسنامە لاوەكییەكان، جگە لە هەوڵی باڵادەستی و سەپاندنی پاشكۆیەتی، ئەمەش كاردانەوەی توندی لێ كەوتەوە، بەمەش لە لایەك لە باڵادەستی و پەراوێزخستن دەرچوو، لەلایەكی دیكەوە هەندێ جاریش هەوڵدان بۆ سەرهەڵدانەوە و پابەندبوون بە تایبەتمەندی تا راددەی جیابوونەوە، لە هەردوو حاڵەتدا (مەبەست باڵادەستی، یان تەسكیی ئاسۆ و داخران) هەردووكیان هەستكردنیان بە ئینتیمای هاوبەش بۆ ناسنامەیەكی یەكگرتوو و هاونیشتمانیبوونی كارا و هاوكوف لاواز كردووە. 

ناسنامە لە بنەڕەتدا لەسەر كەلتوورو زمان و مێژووی هاوبەش هەندێ جاریش جوگرافیا دادەمەزرێت، واتا ژیان لە شوێنێكی كۆكەرەوەدا، جا ئەگەر ئەمە عەرەبی عێراق كۆبكاتەوە، ئەوا هەر ئەوەشە كە كوردی عێراق كۆدەكاتەوە، كە پێویستی بە یەكسانییە لە چوارچێوەی پێكەوەژیان و لە سایەی هاونیشتمانیبوونێكی یەكگرتوودا، لەگەڵ ڕێزگرتن لە تایبەتمەندییەكانی ئیتنی و زمان و ڕەچەڵەك و ئایین و هی دیكە و هەر شتێك پەیوەست بێت بە خەسڵەتەكانی گرووپە ڕۆشنبیرییەكان و ناسنامە و كەلەپوور و داب و نەریت و ئاداب و هونەرەكانی، ئەمە جگە لە مافە ڕەوا و دادپەروەرییەكان.

ئەو تێكشكانەی دووچاری ناسنامەی یەكگرتوو بووەتەوە لە سایەی سیستەمێكی ستەمكار و جوداخواز زیانی تایبەتی بە ناسنامە لاوەكییەكان گەیاندووە، بەتایبەتیش هەوڵەكانی پەراوێزخستن، یان بەكەم زانین بە بیانووی ئەوەی (كەمینە)ن، ئەمەش وەك كاردانەوەیەكی نەرێنی و ناعەقڵانی ڕەنگدانەوەی هەبوو بۆ سەر پرۆسەی سیاسی كە دوای داگیركاریی ئەمریكا بۆ عێراق لە ساڵی 2003 هاتەئاراوە، كە بریتی بوو لە دامەزراندنی ئەنجومەنی گواستنەوەی حوكم كە لە 25 ئەندام پێكهاتبوو، بەپێی سیستەمی پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنی دابەش كرابوو، زۆرینەی شیعە(13 ئەندام) مەبەست شیعەی سیاسییە، (5) بۆ سوننەی سیاسی، (5) بۆ كورد، (1) بۆ توركمان، (1) بۆ كلدۆ ئاشوورییەكان، هەر بەم شێوەش لە چوارچێوەی سیستەمێك كە لەسەر بنەمای خزمخزمێنەی سیاسی و دەستكەوتە تایفەگەری و ئیتنییەكان دامەزرا.

دەستووری هەمیشەیی كە لە چوارچێوەی خشتەیەكی ئەمریكی لە (15ی تشرینی یەكەمی 2005) دەنگی لەسەر درا، هەمان پرۆگرامی پەیڕەوكرد، یەكەم هەڵبژاردن لەسەر ئەو بنەمایە لە (15ی كانوونی یەكەم)ی هەمان ساڵ كرا. سەرۆك جۆرج دەبلیو بوش ماوەی ئەنجامدانی بۆ (15ی ئابی ساڵی 2005) پێش ئەو ڕێككەوتە دەستنیشان كرد، دەڵێم ئەم دەستوورە شوێنهەڵگری هەمان ئاراستەی دابەشكاری بوو، چونكە پشتی بە پرەنسیپی پێكهاتەكان بەستبوو، كە وەك شێوازێكی دابەشكاری هاتبوو و بەم پێیە دەستوور و ناوەڕۆكەكەی چاپ كرا، چونكە زاراوەی پێكهاتەكان دوو جار لە پێشەكییەكە و ماددەكانی 9 و12 و49 و125 و142دا هاتووە، ئەمەش تەنیا ڕاگەیاندنێكی ئاشكرا و ڕوونە سەبارەت بە شێوازی پشكپشكێنەی تایفەگەری- ئیتنی بە چوارچێوەیەكی یاسایی، بە شێوەیەك خۆگرتنەوە بە دەستكەوتە تایفەگەری و ئیتنی و حزبییەكان، بوو بە كارێكی پەسندكراو و نەریتێكی باو كە بە دەستوور چەسپێندراوە، ئەمەش لەسەر حیسابی ناسنامەی یەكگرتووی عێراقی. جگە لە ناسنامە لاوەكییەكان كە ئەمانەش زۆر جار دەكەوتنە تەنگەبەرەوە بە هۆی ڕكابەری و دابەشبوونی ناڕەوای حزبی، كە ئەمە لە بنەڕەتدا ڕەنگدانەوەی نەرێنی هەبوو بۆ سەر ڕەگەزەكانی هاونیشتمانیبوونی تێكشكاو.

هاونیشتمانیبوون لەسەر بنەماكانی ئازادی بنیاد دەنرێت، هاونیشتمانیبوونی ڕاستەقینەو كارا و زیندوو، بێ ئازادی نابێت، ئازادییەكانیش بێ سەروبەری نین، بەڵكو ڕێزگرتنی بەرانبەرە لەسەر بنەمای یەكسانی و زێدەڕۆیی نەكردن بە بیانووی زۆرینە، یان چاكترین، یان هەبوونی ڕاستی و هی دیكە، هەروەها هاونیشتمانیبوون لەسەر بنەمای یەكسانی بنیاد دەنرێت، بێ یەكسانیی تەواو و گشتگیر و یاسایی و لە بوارەكانی جیاجیاشدا كەم و ناتەواو دەبێت، هیچ هاونیشتمانیبوونێكی دروست و كارا بێ یەكسانی نابێت، هەروەها جیاكاری و نایەكسانی هاونیشتمانیبوون دەشێوێنێت و ڕووبەڕووی تێكشكانی دەكاتەوە، هاونیشتمانیبوون پێویستی بە دادپەروەری هەیە، بەتایبەتیش دادپەروەریی كۆمەڵایەتی، هاونیشتمانیبوونیش بێ دادپەروەری كەم و پارچەپارچە دەبێت، بۆ زانیاریش هاونیشتمانیبوون لەگەڵ هەژاری یەكسان نابێت، هاونیشتمانیبوون پێویستی بە فاكتەرێكی گرنگ و بنەڕەتی هەیە، ئەویش هاوبەشی و بەشدارییە، مەبەستیش لە هاوبەشی، یەك نیشتمان و یەكسانی و داد و ئازادییە، بەڵام بەشداری واتا هەبوونی ماف لە وەرگرتنی كارو پۆستی باڵا، بێ جیاوازی بە هۆی ڕەنگ، یان نەتەوە، یان ڕەگەز، یان ڕەچەڵەكی كۆمەڵایەتی، یان ئاراستەی سیاسی، یان بژاردەی فیكری.

هەنگاوی یەكەم: بۆ گەڕاندنەوەی ناسنامەی یەكگرتووی عێراقی و گشتی و لێبووردەو دادپەروەرو جێگیر، بە دەركردنی شێوازە یاسای (هاونیشتمانیبوونی یەكسان و هاوسەنگ) دەست پێ دەكات، ئەوەش بە هەمواركردنەوەی سەرتاپای دەستوور، هەروەها دوورخستنەوەی شێوازی دابەشكاریی تایفەگەری – ئیتنی كە خۆی لە پشت زاراوەی پێكهاتەكان حەشار داوە، كە تەنیا بە واتای پشكپشكێنە دێت، ئەمەش هۆیەك بوو بۆ شكستهێنانی پرۆسەی سیاسی، ڕەنگە بڕیاردان لەسەر پرەنسیپەكانی هاونیشتمانیبوون لە دەوڵەتێكدا كە پشت بە ڕێساكانی ماف و حوكمی یاسا ببەستێت، بێ هیچ جیاوازییەك، یان لەبەر هەر هۆیەك بووبێت، دەبێتە فاكتەرێكی گەڕاندنەوەی ناسنامەی یەكگرتووی عێراقی لە كۆمەڵگەیەكی فرەكەلتووردا.

من بە زەحمەتی دەبینم لە مەودایەكی نزیكدا بگەینە گەڵاڵەیەكی هاوشێوە، وەك ئەوەی كە باسی دەكەین، لەبەر فەراهەم نەبوونی ئیرادەیەكی یەكگرتووی سیاسی، هەروەها لەبەر ئەوەی هێزو گرووپی تایفەگەری و ئیتنی هەن، سوود لە گەڵاڵەی ئێستا دەبینن، بە پێچەوانەوە زۆر سەرچاوەی هەژموون و هێز لە دەست دەدەن، بۆیە هەوڵ دەدەن خۆیان بەو گەڵاڵەیەی پشكپشكێنەدا بگرن و، تەگەرە بخەنە بەردەم هەر هەوڵێك بۆ ئەوەی دەوڵەت سەرچاوەیەكی بنەڕەتیی هێزی خۆی بگەڕێنێتەوە. هەتا ئەگەر بانگەشەی ئەوەش بكەن، كە گوایە دژی سیستەمی دابەشكاریی تایفەگەری و ئیتنین، بەڵام شەو و ڕۆژ كاردەكەن بۆ ئەوەی وەك خۆی بمێنێتەوە. لێرەدا دەمەوێت ئاماژە بە هەندێ ماددەی وشكی دەستوور بكەم كە زەحمەتە بێ تەوافوقی پێشوەختەی سیاسی بگۆڕدرێن. هەروەك ئاماژەم پێ كرد، زەحمەتە ئەگەر ئەستەمیش نەبێت، بێ گۆڕانكاریی ڕیشەیی و جەوهەری كە چاوخشاندنەوە دەگرێتەوە بە كۆی سیستەمی سیاسی.

* لە سەرەتادا كەواتە ئێمە باس لە دەوڵەتمەدار دەكەین لە عێراق كە بتوانێت بڕیار بدات، ئایا بە ڕای ئێوە سیفەتی دەوڵەتمەدار لە چوارچێوەی سیاسەتمەدارانی عێراق و ناو پرۆسەی سیاسیی عێراق هەیە؟ ئایا عێراقیش كە وڵاتی شارستانیەتەكانە، وەك وڵاتێك ئەم جۆرە بەهرەمەندانەی وەك دەوڵەتانی دیكەی تێدا نابیندرێت؟

- وەك چاودێرێكی ڕەوشی سیاسی لە عێراق، زەحمەتە بۆ من قسە لەسەر دەوڵەتمەدار (پیاو، یان ئافرەت) بكەم لە چوارچێوەی ئەوەی كە وەك پرەنسیپەكانی زانستی نوێی كارگێڕی دەیزانین، بەتایبەتیش ئەوەی كە بەرپرسیاری سیاسییە لە عێراق. ئەوانەی جڵەوی دەسەڵاتیان گرتە دەست دوای داگیركاری بە یارمەتیی ئەو دۆخە، زۆربەیان پێشتر لە دەوڵەت كاریان نەكردبوو، ئاگاداری كاروبارو ڕێكخستنی كار نەبوون، لەو ماوەی مانەوەیان لە دەسەڵات فێر نەبوون، بەڵكو ڕۆچوونە نێو ململانێ، جگە لە ڕكابەری و پێك هەڵشاخان و ڕاكردن بە دوای دەستكەوتەكان، لە ماوەی 18 ساڵی ئەم ئەزموونەش كەسایەتیی بەسەنگمان بەرچاو ناكەوێت، كە لەم ڕووەوە ئاماژەی پێ بكەین، بە ڕای من ئەمەش بۆ چەند هۆكارێك دەگەڕێتەوە:

یەكەم: ئەو پێكهاتەیەی گەیشتە دەسەڵات بە پشتیوانیی فاكتەری دەرەكی بوو، مەبەستیش داگیركارە، لەبەر هەندێ هۆكاری تایبەت و ستراتیجی، پشتی بە شارەزایی و كارامەیی و لێهاتوویی نەبەستووە، بەڵكو بە وەلا و ڕەنگە هەندێ جاریش پاشكۆیەتی.

دووەم: ئەو گرووپەی لە ماوەی ڕابردوودا حوكمی عێراقی كرد، دیدگایەكی ڕوونیان نەبوو سەبارەت بە چۆنێتیی بنیادنانی دەوڵەت، لەو گەنگەشەو گفتوگۆیانەی كە ڕاپرسییەكی (كۆڕبەندی بەحرالعلوم و پەیمانگای عەلەمەین) ئەنجامیان دا، تایبەت بە قەیرانی سەروەریی عێراق، دوای ئەو ماوە درێژە دەركەوت، كە پاشخانی فیكری و ئومێد هەڵچنین لەسەر دەرەوە نەبووە، نەخاسمە دوای چەند ساڵێك لەوانەی كە پۆستیان بەدەست بووە لە (5) سەرۆك وەزیر و (5) سەرۆك پەرلەمان، دەتوانین بڵێین كە ئەو بەرنامانەی سەركردە سیاسییەكان، ئەوانەی وڵاتیان بەڕێوە بردووە و پێشكەشیان كردووە، ڕەنگدانەوەی بەرنامەیەكی كەموكوڕی بووە و تێگەیشتنێكی سنوورداری مەسەلەی سەروەریی بووە لە ناوخۆ و دەرەوە.بە هەموو پێوانەیەكیش چەمكی بنیاتنان و پەرەپێدانی بەردەوام لە ماوەی پۆستەكانیاندا ئەنجامی نەبووە، بەڵكو وڵاتی عێراق نغرۆی گەندەڵیی دارایی و ئیداری و دەستكەوت و ئیمتیازات بووە لەسەر حیسابی داڕمانی ڕەوشی گوزەران و پەروەردەو خزمەتگوزاری و تەندروستی (بەتایبەتیش لە سایەی پەتای كۆرۆنادا)، سەرەڕای ئەوەی كە داهاتی عێراق لە نەوت گەیشتە نزیكەی بلیۆنێك دۆلار (هەزار ملیار دۆلاری ئەمریكی)، بەڵام بە هەدەر چوو، بێ ئەوەی داهاتەكەی سوودی بۆ هاووڵاتی هەبێت، تەنانەت ڕێژەی هەژاری بەپێی ئامارەكانی نەتەوە یەكگرتووەكان نزیكەی چارەكی دانیشتووانی گرتەوە، عێراقیش لە زۆر شوێن بەردەوام بەدەست كەمیی ئاوی خواردنەوە دەناڵێنێت، ئەمە سەرباری یەكجار كەمبوونەوەی وزەی كارەبا.

سێیەم: ئەو ڕێوشوێنانەی دەسەڵاتی داگیركار گرتوونیەتەبەر بەتایبەتیش لە هەڵوەشاندنەوەی سوپا و یاسای ڕیشەكێشكردن، بێ سەروبەرییەكی زۆری لێ كەوتەوە، چونكە گرووپگەلێكی دەرەوەی دەوڵەت بەم هۆیەوە بەسەركەوتن، وەك مەرجەعییەكانی ئایینی و عەشایری و لایەنخوازی و حزبی، ئەمەش بوو بە نەریتێك خەریكە دەبێتە شتێكی باو، حكومەت پێك نایەت، تا قسەی هەندێ كەسایەتیی كاریگەری ئایینی لە نەجەف قسەی لێ نەكەن، هەروەها قسەیان دەڕوا بە مانەوە، یان هەڵوەشانەوەی حكومەت، هەتا ئەگەر پێشێلكاریی مەترسیداریش بكەن، لە كاتێكدا دەوڵەتی مۆدێرن و سەردەم و ئەزموونە دیموكراسییەكان، تەنانەت لە سەرەتای دامەزراندنیشیاندا پێویستە بەهای دەوڵەت بەرز بكەنەوە، چونكە ئەو لە سەرەوەی هەموو مەرجەعییەتێكدایە، كە پێویستە ڕێزی لێ بگیرێت و پاڵپشتیی ئەو دەوڵەتە بكەن، ئەمەش بە پێی یاسا و پشتبەستن بە حوكمڕانیی یاسا لە سایەی دادوەرییەك كە قسەی باڵای دەبێت لە چارەسەركردنی هەموو كێشە و ناكۆكییەك، ئەگەر ڕووبدات.

هەتا ئەگەر وڵاتەكەمان لە سەرەتای ڕێگادا بێت و ساڵانێكی زۆر بەدەست ستەم و دیكتاتۆریەتەوە ناڵاندبێتی، بەڵام ئاماژە نزیكەكان ئەوە دەرناخەن كە هەنگاوگەلێك هەبن بۆ ئەم ڕێگایە، تەنانەت ئەگەر هەندێ ئاراستەی دروستیش ڕابگەیەنن، بەڵام لەبەرچاوگرتنی سیاسی و حیساباتی بەرتەسك ڕێگە لەمە دەگرێت، ئەوەندە ناخایەنێت سست دەبێت، ئەگەر لە شوێنی خۆیشی نەمێنێتەوە، یان پەكی نەكەوێت.

بۆ بنیادنانی تاقیگە و بەرهەمهێنەری عەقڵێك بۆ دەوڵەت لە پیاوان و ئافرەتان، چ لە پێگە باڵاكان بێت، یان خوارتر لە ڕاوێژكار و بەڕێوەبەران و خاوەن بڕیارو توانادار و شارەزا، پێویستە دەوڵەت بەهێز بكرێت، ئەویش لە میانی بوونی دامەزراوەكان، كە یەكەم شت پشت بە توانست ببەستێت لە دەرەوەی بازنە تەسكەكانی وەك خزمخزمێنە و كەسانی نزیك، دوومیان گوێڕایەڵی بۆ یاسا كە بە سەرچاوەی بنەڕەتی دادەنرێت و، دەوڵەت ناتوانێت بێ یاسا كاروباری خۆی بەڕێوە ببات، ئەویش لە ڕێی فەرمانبەری كارامە كە توانای هێنانەكایەی حوكمیان هەبێت و، بتوانن لە نێو گۆڕەپانە گشتییەكەدا بیسازێنن، بەو شێوەیەی كە دادپەروەری و ویژدانخوازی بێنێتە ئاراوە و مافی هەمووان بێ جیاوازی بپارێزێت.

سێیەم: سەقامگیریی بارودۆخ، چۆن خاوەن بڕیار بڕیارەكانی دەردەكات كە هەندێ جار لە ژێر هەڕەشەی چەكدایە؟ كەواتە بڵاوبوونەوەی چەك لە دەرەوەی یاسا و بوونی گرووپە چەكدارەكان ڕێگر دەبن لە دەركردنی بڕیارگەلی دروست، ئەمەش ئەوە دەسەپێنێت كە دەبێت مافی هەبوونی چەك و بەكارهێنانی تەنیا بۆ دەوڵەت و دامەزراوە فەرمییەكانی بێت، ئەگەرنا، ناتوانێت بە تەواوی ئەركەكانی ڕاپەڕێنێت.

چوارەم: ناكرێ بە ئازادی بڕیارەكان بێ فشار لە سایەی سیستەمی پشكپشكێنەی تایفەگەری و ئیتنیدا دەربچن، چونكە ئەو شێوازە دەبێتە بناغەی بێ دەوڵەتی، واتا پێشخستنی وەلا لەسەر حیسابی كارامەیی، ئەمەی دواییش لایەنگران پەلكێش دەكات، دەبێتە تەگەرە لەبەردەم سەرهەڵدانی مرۆڤی بەتوانا و دەوڵەتمەدارانی پیاو و ئافرەت، بە واتای ئەوەی كە فەرمانبەری لێهاتوو كارامە و دڵسۆز بۆ دەوڵەت و نیشتمان، (پیاو، یان ئافرەت) دووردەخاتەوە، ئینتیمای تایفەگەری و ئیتنی و عەشایری و حزبی و زۆر لە ئینتیما بەرتەسكەكان پێش دەخات، كۆتایی بە وەڵامی ئەم پرسیارەت بەوە دەهێنم كە دەكرێ وڵاتەكەمان كە پڕیەتی لە توانست و لێهاتوویی و خاوەنی چەندین شارستانیەتی دێرینە كە لەسەر ئەم خاكە دروست بوون، پەرەپێدانی بەردەوام و نەپساوە بێنێتەدی، لە ڕێی پشتبەستن بە حوكمی یاسا لە سایەی دامەزراوە و هاونیشتمانیبوونی دروست و مواسەفاتی فەرمانبەری گشتی، بەتایبەتی شارەزا و ڕاوێژكاران كە بناغەكەی وڵاتپارێزیی كارامەیە، دوور لە بازنە تەسكەكان كە ڤایرۆسی دەمارگیرییان تێدایە، كە هەر ئەمەیشە پەل دەكێشێت بۆ پەڕگیری و، كە بوو بە ڕەفتار، ئینجا دەبێتە توندوتیژی، ئەو توندوتیژییەش ئەگەر هەڕەمەكی ڕۆیشت، دەبێتە تیرۆر، دواجاریش ئەگەر سنووری تێپەڕاند و ئامانجی نانەوەی ترس و دڵەڕاوكێ و لاوازكردنی متمانەی دەوڵەت بە خۆی بێت، هەروەها لاوازیی متمانەی كۆمەڵگە و تاك بە دەوڵەت، ئەوا دەبێتە تیرۆرێكی نێودەوڵەتی.

* لەئێستادا هەندێ چاودێرو سیاسەتمەداران باسی حاڵەتی دەوڵەت و نادەوڵەت دەكەن، ئەمەش پەیوەستە بە ئیشكالییەتی ناسنامەی عێراق وەك دەوڵەت، وەك ڕۆشنبیرو بیرمەندێك لەسەر ئەمە چی دەڵێیت؟ چۆن دەڕوانیتە ئەم حاڵەتە لە عێراق؟ ئایندەی پرۆسەی سیاسی چۆن دەبێت؟

- تا ئێستا دەوڵەت لەوەتەی ئەمریكا لە 2003 عێراقی داگیركردووە، هەر لە مۆڵەقدایە و سەقامگیر نەبووە، یان خەریكە ڕوو لە سەقامگیری دەكات، لەبەر هۆكاری دەرەكی و ناوخۆیی، سەروەرییەكەی ناجێگیرە و بریندارە هەر لەو كاتەوەی كە هێزەكانی ڕژێمی پێشوو لە ساڵی1990 كوێتیان داگیركرد، هەروەها دەرچوونی بڕیارگەلی نێودەوڵەتی بە سەپاندنی سزا بەسەر عێراقدا، سەروەریی تەواو بە نەمانی هۆكارەكان هەر نەگەڕاوەتەوە.

سەروەری واتا سەپاندنی دەسەڵاتی دەوڵەت بەسەر هەموو خاك و هاووڵاتییەكانیدا، واتا دەسەڵاتی بەسەر هەموو خاكی نیشتمانیدا هەبێت، خاك ڕەگەزێكی سەروەرییە، حكومەتیش دووەم ڕەگەزە، واتا بوونی دەسەڵات كە توانای هەبێت لە سەپاندنی یاساو سیستەم بەسەر هاووڵاتییەكانیدا، بەڵام گەل ڕەگەزی سێیەمە، ئەمەش بە واتای بوونی حكومەتێكی كارا و بەتوانست كە دەسەڵات و یاساكانی بەسەر هەموو هاووڵاتییەكانیدا بسەپێنێت، بۆیە ئەگەر حكومەت بووە جێی متمانەی خەڵك و دەستكەوتی پێشكەش كردن، ئەوا شەرعییەتی سیاسیی دەبێت، هەروەها ئەگەر حوكمی یاسای جێبەجێ كرد ئەو كاتە ڕەوایەتیی یاسایی پێ دەدرێت.

ئەم جۆرە شتانە لە وڵاتی ئێمە نین لەبەر هۆكاری بابەتی و خودی، عێراق تا كۆتایی 2011 لە هەلومەرجێكی داگیركاریی سەربازیدا ژیاوە، ئەگەر كاریگەریی ئەم داگیركارییە بە گرێبەست، یان پەیمان لە ڕێككەوتننامەی چوارچێوەی ستراتیژیشدا مابێت. ئەم بابەتە خرایەوە سەر مێزی گفتوگۆ و مشتومڕی بە هۆی هاتنەپێشەوەی هێزەكانی ئەمریكاو هێزی دیكەی سەر بە هاوپەیمانیی نێودەوڵەتی دوای داگیركردنی مووسڵ لەلایەن داعشەوە لە ساڵی 2014 كە توانی یەك لەسەر سێی خاكی عێراق داگیربكات، دوای دەركردنی لە كۆتایی 2017، هەندێ هێز وەك ئاماژەیەك، یان لێدوانێك قسەیان لەسەر دەرچوونی هێزەكانی ئەمریكا لە عێراق دەكرد. 

 پەرلەمانی عێراق لە سەرەتای ساڵی 2020 دوای كوشتنی قاسم سولەیمانی فەرماندەی هێزەكانی قودس و ئەبو مەهدی موهەندیس فەرماندەی حەشدی شەعبی بڕیارێكی دەركرد، سەرەڕای بەردەوامبوونی ناكۆكیی عێراقی لە ڕووی هەڵوێست بەرانبەر ئەم بابەتە، بۆیە نوێنەرانی هاوپەیمانیی كوردستانی ئامادەی دانیشتنی دەنگدانەكە نەبوون، یان ئەوانەی كە بە خۆیان دەڵێن نوێنەری سوننە.

نەك هەر ئەمە، بەڵكو دەستڕۆیشتوویی ئێران بە شێوەیەكی بەرفراوان گەیشتە عێراق، لە ساڵی 2003 وە كاریگەری بۆ سەر بڕیاری عێراقی هەبووە، كاتێك كە ئاشووب و دووبەرەكیی تایفەگەری بە دوای خۆیدا هێنا، دوای تەقاندنەوەی مەزارگەكانی هەر دوو ئیمام عەلی هادی و حەسەن عەسكەری، بەتایبەتیش دوای 2005 كاتێ كە چەندین گرووپی چەكداری بە پاڵپشتیی ئێران دامەزران و بوون بە هێزێكی هاوتەریبی هێزی دەوڵەت و هەندێ جاریش دەبنە مایەی سەرئێشە بۆ ئەو هێزانە. هەرچەندە دوای دامەزراندنی حەشدی شەعبی و چوونە ژێر دەسەڵاتی هێزە چەكدارەكان لە ئەنجامی داگیركردنی مووسڵ، بەڵام دەبینین كە هێزەكە خۆی نمایش دەكات و لە دەرەوەی چوارچێوەی دەوڵەت و یاسا ڕەفتار دەكات، ئەم هێزە چەكدارانە و میلیشیایانە باڵیۆزخانەكان و پێگە سەربازییەكانی ئەمریكا و وڵاتان بۆردومان دەكەن، ئەمەش ناڕوونییەكی گەورە سەبارەت بە ئایندەی دەوڵەتی عێراق دێنێتە ئاراوە، لە سایەی بڵاوبوونەوەی چەك و بوونی ئەو پێكهاتە چەكدارانە، كە هەندێك بە میلیشیای وەلایی ناویان دەبەن.