ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراق
هۆگر شهاب هـــــەركــــی
هێزه‌كانی ئه‌مریكا به‌درۆشمی گورانكاری له سیسته‌می سیاسی و له ناوچونی دیكتاتوریه‌ت و چه‌سپاندنی بنه‌ماكانی دیموكراسی هاتنه ناو عێراقه‌وه،له‌گه‌ڵ پرۆسه‌ی ئازادی عێراق پرۆسه‌یه‌كی سیاسی نوێ له عێراق ده‌ستی پێكرد كه خوی ده‌بینیه‌وه له ئه‌نجامدانی هه‌لبژاردن و نوسینه‌وه‌ی ده‌ستور و چه‌سپاندنی دیموكراسیه‌ت،بێگومان ئه‌جیندای سیاسی ئه‌مریكا و هاوپه‌یمانه‌كانی له عێراق بریتی بوو له به‌دیموكراتیزه‌كردنی ئه‌و ولاته،له هه‌مان كاتیشدا ده‌یانویست عێراق بكه‌نه نمونه‌یه‌ك بۆ به دیموكراتیزه‌كردنی رۆژهه‌لاتی ناوه‌راست.
وه‌كو پێشوتر ئاماژه‌مان پێدا له دوای 2003 قوناغێكی نوێ سیاسی له عێراق ده‌ستی پێكرد كه عێراقیه‌كان خه‌ریكی ئه‌نجامدانی هه‌لبژاردن و نوسینه‌وه‌ی ده‌ستور و چه‌سپاندنی دیموكراسیه‌ت بوون له ولاته‌كه‌یاندا،گشت عێراقیه‌كان به هه‌موو نه‌ته‌وه و ئاین و مه‌زهه‌به‌كانه‌وه هیوای خۆیان له‌سه‌ر ئه‌م عێراقه نوێ یه بنیات نابوو،به‌لام به به‌داخه‌وه دوای تێپه‌ربوونی نزیكه‌ی 18 ساڵ له‌سه‌ر ئازادكردنی عێراق ئه‌م ولاته تاكو ئێستا ئه‌من و ئاسایش و سه‌قامگیری به‌خویه‌وه نه‌دیووه،هه‌لبه‌ته پروسه‌ی سیاسی له عێراق له دوای روخانی رژێمی پێشووی به‌عس كومه‌لێك كوسپ و ته‌گه‌ره‌ی هاتووته پێش كه بونه‌ته هوی ئه‌وه‌ی پروسه‌ی نوێ سیاسی عێراق نه‌كه‌وێته سه‌ر رێگا راسته‌كه‌ی و به‌ره‌و ئاینده‌یه‌كی نادیار بڕوات،له‌م وتاره‌ماندا ده‌مانه‌وێت به كورتی شیكار و لێكولینه‌وه بۆ ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراق بكه‌ین كه به‌مشێوه‌یه‌ی خواره‌وه ئاسته‌نگه‌كانمان ده‌ستنیشانكردووه:
یه‌كه‌م ئه‌من و ئاسایش: ره‌وشی خراپی ئه‌من و ئاسایش به گه‌وره‌ترین كوسپ و ته‌گه‌ره داده‌نرێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراق و به‌ره‌وپێشچونی سیاسی له عێراقدا،له دوای 2003 سوپایه‌كی نوێ له‌سه‌ر بنه‌مای نیشتیمانی دروستكرا بۆ پاراستنی ئه‌من و ئاسایشی عێراق كه ئه‌ركی سه‌ره‌كی ئه‌م سوپایه پاراستنی ولات بوو له هه‌ره‌شه ناوخویی و ده‌ره‌كیه‌كان،به‌لام به‌داخه‌وه دوای تێپه‌ربوونی ماوه‌یه‌كی كه‌م ئه‌م سوپایه روخساره نیشتیمانه‌كه‌ی له ده‌ستدا و بووه سوپایه‌كی مه‌زهه‌بی(شیعه)،بێگومان ئه‌م سوپایه مه‌زهه‌بیه له ناوچه سونییه‌كان ده‌یان كرده‌وه‌ی نامروڤانه‌یان ئه‌نجامداوه كه سه‌ره‌نجام ئه‌م ره‌فتارانه بوونه هوی سه‌رهه‌لدانی گروپی تیروریستی وه‌ك داعش له‌م ناوچانه‌دا،هه‌لبه‌ته له دوای 2003 ده‌یان گروپی تیروریستی و ده‌یان هێزی میلیشیایی به ناوی جیا جیا درووستبوونه كه بونه‌ته فاكته‌ری سه‌ره‌كی تێكدانی ئه‌من و ئاسایشی عێراق،بویه ده‌توانین بلێین نه‌بوونی ئه‌من و ئاسایش گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگه له به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراق و به‌ره‌وپێشچونی سیاسی له عێراق دا.
دووهمسهقامگیری سیاسی:هه‌لبه‌ته ململانێ سیاسی به واتای ناكوكی دێت له نیوان دوو لایه‌ن یاخۆد زیاتر بۆ گه‌یشتن بۆ ده‌سه‌لات،به‌زۆریش ململانێی سیاسی له كاتی هه‌لبژاردن و پێشكه‌شكردنی به‌رنامه‌ی سیاسی ده‌ست پێ ده‌كات،بێگومان بونی ململانی سیاسی نادروست له نیوان هێز و لایه‌نه سیاسیه‌كانی عێراق بۆ گه‌یشتن به به‌ده‌سه‌لات به یه‌كێك له كوسپ و ته‌گه‌ره‌ی تر داده‌نرێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی و به‌ره‌وپێشچوونی سیاسی له‌م ولاته‌دا،په‌نابردنی هێز و لایه‌نه‌كان بۆ ئامرازی سیاسی ناره‌وا بۆ گه‌یشتن به ده‌سه‌لات بووه‌ته هوی چه‌قبه‌ستنی سیاسی له‌م ولاته‌دا،به‌داخه‌وه ئه‌م ململانیه سیاسیه‌ی نیوان هێز و لایه‌نه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی نیگه‌تیف كاریگه‌ری كردووته سه‌ر سه‌قامگیری سیاسی عێراق،واته له جیاتی ئه‌م ململانییه ببێته هوكاری پێشكه‌وتنی سیاسی له عێراق بووه‌ته هوی ناسه‌قامگیری سیاسی له‌م ولاته‌دا،كه‌واته نه‌بوونی سه‌قامگیری سیاسی گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگه له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی له عێراقدا.
سێیه‌م توندوتیژی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی:عێراق ولاتێكی فره پێكهاته‌یه له چه‌ندین نه‌ته‌وه وئاین و مه‌زهه‌بی جیاواز پێك دێت،هه‌لبه‌ته له دوای رووخانی رژێمی به‌عس سه‌ره‌رای بونیاتنانی سوپایه‌كی نوێ هێزی چه‌كداری له ده‌ره‌وه‌ی سوپای عێراق هه‌ر بوونی ماوه،به‌داخه‌وه‌ش هه‌ندێك له‌م هێزانه رولێكی نه‌رێنیان بینیوه له ململانێ نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی،بۆ نمونه حه‌شدی شه‌عبی رولێكی نه‌رێنی ده‌بینێت له دروستكردنی نا سه‌قامگیری سیاسی له عێراقدا،ته‌نانه‌ت به هوكاری سه‌ره‌كی به‌شێك له كێشه‌كانی عێراق داده‌نرێت،بێگومان بوونی هێزی چه‌كداری حه‌شدی شه‌عبی له ناوچه سونه نشێنه‌كان و ناوچه دابڕێندراوه‌كان به هوكاری ناسه‌قامگیری سیاسی و تێكچوونی ئه‌من وئاسایش و بوژانه‌وه‌ی داعش داده‌نرێت له‌م ناوچانه‌دا،رووداوه‌كانی 16 ئوكتوبه‌ر و ره‌فتاره ناشه‌رعیه‌كانی حه‌شدی شه‌عبی له ناوچه سونه نێشینه‌كان و ناوچه دابڕێندراوه‌كان بوونه هوی پێكدادانی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی له‌م ناوچانه‌دا،بویه توندوتیژی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی به یه‌كێك له كوسپ و ته‌گه‌ره‌كانی تر داده‌نرێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا.
چوارهمدهستێوهردانی هێزه نێوده‌وله‌تیه‌كان و هه‌رێمیه‌كان: ده‌ستێوه‌ردانی ولاتانی نێوده‌وله‌تی و هه‌رێمی له كاروباری ناوخوی عێراق به یه‌كێك له ئاسته‌نگه‌كانی تر داده‌نرێت له‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونی سیاسی له‌م ولاته‌دا، بێگومان له‌دوای رووخانی رژێمی پێشووی به‌عس عێراق بووه‌ته گوره‌پانێك بۆ یه‌كلایكردنه‌وه‌ی ناكوكیه هه‌رێمی و نێوده‌وله‌تیه‌كان،به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان له دوای 2003 كومه‌لێك ده‌وله‌ت له‌وانه‌ش ئه‌مریكا و به‌ریتانیا و ئیران و توركیا و سعودیه و سوریا له پێشوودا چ به‌شێوه‌یه‌كی راسته‌وخو یان ناراسته‌وخو ده‌ستێوه‌ردانیان له كاروباری ناوخویی عێراق كردووه و كاریگه‌ریان هه‌بووه له‌سه‌ر ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ت و دروستكه‌رانی بریار له‌م ولاته‌دا،به‌تایبه‌تی له ئێستادا عێراق بووه‌ته گوره‌پانێك بۆ یه‌كلایی كردنه‌وه‌ی ناكوكی و ململانیه‌كانی ئیران و ئه‌مریكا،ته‌نانه‌ت بونی ناكوكی و ململانێی ئه‌م دوو ولاته له عێراقدا كاریگه‌ری هه‌بووه له‌سه‌ر ئه‌من و ئاسایش و سه‌قامگیری سیاسی ئه‌م ولاته،بویه ده‌ستێوه‌ردانی ولاتانی هه‌رێمی و نێوده‌وله‌تی به یه‌كێك له كوسپه‌كانی تری به‌رده‌م پروسه‌ی سیاسی عێراق داده‌نرێت.
پێنجه‌م پاپه‌ندنه‌بوون به ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق:جێبه‌جێ نه‌كردنی ته‌واوی مادده و برگه‌كانی ده‌ستور و یه‌كلایی نه‌كردنه‌وه‌ی یاساكان له‌لایه‌ن حكومه‌ته یه‌ك له دوایه‌كانی عێراقه‌وه به گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگ داده‌نرێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا،به‌داخه‌وه له دوای نوسینه‌وه‌ی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق و په‌سندكردنی به رێژه‌ی 78% له‌لایه‌ن گه‌لانی ئه‌م ولاته‌وه،حكومه‌ته‌كانی عێراق تاكو ئێستاش پاپه‌ندنه‌بوونه به مادده و برگه‌كانی ده‌ستور،به‌ڵكو هه‌میشه ده‌ستوریان پێشیلكردووه،له‌وانه‌ش جێبه‌جێ نه‌َكردنی مادده‌ی(140)ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق و نه‌یه‌كلایكردنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و گاز،هه‌لبه‌ته جێبه‌جێ نه‌كردنی مادده‌ی(140)ده‌ستور و یه‌كلایی نه‌كردنه‌وه‌ی یاسای نه‌وت و گاز هه‌میشه بووه‌ته جێی ناكوكی و ململانێ له نیوان حكومه‌تی فیدرالی و حكومه‌تی هه‌رێم،كه‌واته پاپه‌ندنه‌بوون به‌ده‌ستور و یه‌كلایی نه‌كردنه‌وه‌ی یاساكان هه‌میشه بونه‌ته هوی تێكچوونی سه‌قامگیری سیاسی له عێراقدا،هه‌ربویه جێبه‌جێ نه‌كردنی مادده و برگه‌كانی ده‌ستوری هه‌میشه‌یی عێراق و یه‌كلایی نه‌كردنه‌وه‌ی یاساكان له‌لایه‌ن ده‌سه‌لاتدارانی عێراقه‌وه به گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگ داده‌نرێت له‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونی سیاسی له‌م ولاته‌دا.
شه‌شه‌م گه‌نده‌لی:به‌داخه‌وه بوونی گه‌نده‌لی سیاسی و ئابووری و دارایی و كارگیری به یه‌كێك له كوسپ و ته‌گه‌ره‌ی تر داده‌نرێت له‌به‌رده‌م به‌ره‌وپێشچوونی سیاسی له‌م ولاته‌دا،به‌جورێك له ئێستادا گه‌نده‌لی گشت دام و ده‌زگای عێراقی گرتووته‌وه،بێگومان بوونی گه‌نده‌لی سیاسی و ئابووری و دارایی و كارگیری له دام و ده‌زگاكانی ولاتدا ده‌بێته هۆی لاوازبوونی دیموكراسیه‌ت و گه‌شه‌پێدان و پێشكه‌وتن له‌م ولاته‌دا،هه‌روه‌ها ده‌بێته هۆی تێكچوونی بارودوخی سیاسی و ئابووری و دارایی، ولاتیش توشی چه‌ندین قه‌یرانی سه‌خت ده‌كات كه ده‌ربازبونیان لێ مه‌حاله،بویه بوونی گه‌نده‌لی سیاسی و ئابووری و دارایی و كارگیری به یه‌كێك له كوسپه‌كاتی تر داده‌نرێت له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی له عێراقدا.
به‌شێوه‌یه‌كی گشتی له كوتایییدا ده‌توانین بلێن نه‌بوونی ئه‌من و ئاسایش و بوونی توندوتیژی نه‌ته‌وه‌یی و مه‌زهه‌بی و هێزی میلیشیایی و ده‌ستێوه‌ردانی هه‌رێمی و نێوده‌وله‌تی و گه‌نده‌لی و پاپه‌ندنه‌بوون به ده‌ستور به‌گه‌وره‌ترین ئاسته‌نگ ناوه‌زه‌د بكه‌ین له‌به‌رده‌م پرۆسه‌ی سیاسی عێراقدا،چونكه له راستیدا هه‌ر یه‌كێك
له‌م خالانه‌ی سه‌ره‌وه كه ئاماژه‌مان پێداوه به‌شێوه‌یه‌ك له شێوه‌كان كاریگه‌ری نیگه‌تیفیان هه‌بووه له‌سه‌ر پرۆسه‌ی سیاسی عێراق.
