جۆن تیرمان بەڕێوەبەری جێبەجێكاری سەنتەری ئەنستیتیوتی تەقەنی ماساشوسێتس بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی بۆ گوڵان: تا ئەمریكا مامەڵەی سەربازی لەگەڵ رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بكات ئەم ناوچەیە ناسەقامگیرت
جۆن تیرمان بەڕێوەبەری جێبەجێكار و توێژەرە لە سەنتەری ئەنستیتیوتی تەقەنی ماساشوسێتس بۆ دیراساتی نێودەوڵەتی، لە توێژینەوەكانیدا بایەخ بە چەند پرسێكی گرنگ دەدات، وەك: چارەسەركردنی ناكۆكی، پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكان، سیاسەتی دەرەكی، تیرۆریزم و مافەكانی مرۆڤ. گوڵان لە میانەی دیمانەیەكدا چەند پرسێكی لەگەڵدا شرۆڤە كرد، كە پتر پەیوەست بوون بە سیاسەت و ئەدای ئیدارەی ئێستای ئەمریكا لە ئاست رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و چەند پرسێكی دیكەی پەیوەندیدار.
* سەرەتا دەمانەوێت بپرسین هەڵسەنگاندن و تێڕوانینی ئێوە چییە بۆ ئیدارەی سەرۆك بایدن و لە سیاسەتی ئەم ئیدارەیە بەراورد بە ئیدارەی دۆناڵد ترەمپ چ جیاوازییەك بەدی دەكەن؟
- لە راستیدا ئەگەر ئێمە سیاسەتی دەرەوەی ئیدارەی ئێستای ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بە سەرۆكایەتیی جۆ بایدن لەگەڵ ئیدارەی پێش خۆی بەراورد بكەین، ئەوا ئەوەی بەدی دەكرێت، رەتكردنەوەی هەندێ لەو رێچكە تاكلایەنانەی كە دۆناڵد ترەمپ پیادەی دەكردن، كە ئێمە دەزانین ترەمپ هەندێ لە مەیل و سیاسەتی كتوپڕی هەبوو كە بوونە هۆی تۆراندن و دوورخستنەوەی زۆرێك لە هاوپەیمانەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. هەروەها سەرۆك جۆ بایدن هەنگاوی ئەرێنی و باشتری هەڵگرتووە، وەك گەڕانەوە بۆ رێككەوتنی پاریس- كە تایبەتە بە كەشوهەوا. بەڵام بەداخەوە لە هەمان كاتدا درێژەی بەو بیرباوەڕ و قەناعەتە داوە، كە پێی وایە پێویستە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا درێژە بە بوون و ئامادەییەكی بەهێزی سەربازی بدات لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا. واتە درێژە بە هێشتنەوەی چەندین بنكەی سەربازیی گەورە و هێزی شەڕكەر بدەین، لەگەڵ دەستەبەركردنی پشتیوانیی بێ قەید و شەرتی سەربازی و سەفقەی فرۆشتنی چەك بە ئیسرائیل و چەند دەوڵەتێكی دیكەی هاوپەیمانی دیكتاتۆری لە ناوچەكەدا.
* بەڵام پێت وایە لە ئێستادا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست گرنگییەكی كەمتری هەیە بۆ بەرژەوەندییە ستراتیژییەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا، بەتایبەتی كە ئەمریكا توانیویەتی لە رووی وزەوە پێویستیی خۆی لە ناوخۆدا دابین بكات؟
- ئەوەی ئاشكرایە لەم رووەوە ئەوەیە كە لە سەروەختی ئیدارەی سەرۆك باراك ئۆباماوە هەوڵێك هەبوو بۆ گۆڕینی ئاراستەی سەرنج و كۆششی ئەمریكا بۆ رۆژهەڵاتی ئاسیا، واتە ئەم ناوچەیە بكرێتە جێی سەرنجی سەرەكیی سیاسەتی دەرەوەی ئەمریكا، ئەویش بەهۆی هەڵكشانی هێزی چین لەم ناوچەیە و بەهۆی بوونی چەندین بەرژەوەندیی ئابووری و ستراتیژی دیكەوە، لەم روانگەیەوە بڕیاربەدەستان ویستیان بایەخێكی كەمتر بە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بدەن و پتر جەخت لەسەر رۆژهەڵاتی ئاسیا بكەنەوە. بەڵام بەداخەوە بەهۆی شكستەكانی سیاسەتی دەرەوەی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە رابردوودا ئەوا هێشتا ناسەقامگیری و نائارامییەكی زۆر هەن كە ئەمریكا لە دۆخێكدا خۆی دەبینێتەوە، كە ناچار بێت هەوڵی چارەسەركردن و ئیحتیواكردنیان بدات. هەروەها ئەوەی جێی داخە هێشتا دەرهاویشتەكانی داگیركردنی عێراق لەلایەن ئەمریكاوە لە ئارادا ماون و درێژەیان هەیە، بۆ نموونە لەم رووەوە ئەمریكا پێی وایە ناچارە لەو ناوچەیە و لەو وڵاتەدا بمێنێتەوە بۆ بەرەنگاربوونەوە و بەرپەرچدانەوەی داعش. هەروەها ئەو رۆڵە بەهێزەی حاڵی حازر وڵاتی ئێران لە عێراق و شوێنەكانی دیكەی ناوچەكەدا هەیەتی، بە هەمان شێوە دەرئەنجام و لێكەوتەی داگیركردنی عێراقن. هەروەها پشتیوانیی بێ قەید و شەرتی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بۆ ئیسڕائیل بوونە هۆی سەركوتكاری و شەڕی ئەم دواییە لە غەززەدا. لە راستیدا لەم رووەوە دەتوانین ئاماژە بە چەندین حاڵەتی دیكە بكەین. كەواتە رەنگە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بیەوێت كەمتر تێوەبگلێت لە كاروباری رۆژهەڵاتی ناوەڕاستەوە، بەڵام بەهۆی ئەو هەنگاوە هەڵانەی هەڵیگرتن لە رابردودا دەرهەق بەم ناوچەیە، ئەوا خۆی بە ناچار دەزانێت كە لەم ناوچەیەدا بمێنێتەوە بۆ رەواندنەوەی ئەو پشێوییەی كە ئەمریكا لە خوڵقاندنیدا رۆڵی هەبوو.
• بەڵام بە رای چاودێران و شرۆڤەكاران و تەنانەت بڕیاربەدەستانیش كشانەوە و پاشەكشەی تەواوی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لەم ناوچەیەدا رێگاچارەیەكی واقیعبینانە نییە و دەرئەنجامی مەترسیداری لەسەر ناوچەكە و لەسەر خودی بەرژەوەندییەكانی ئەمریكا لێدەكەوێتەوە، ئایا ئێوە تا چەند لەگەڵ ئەمەدا هاوڕان؟
- تەواو هاوڕام، منیش یەكێكم لەوانەی كە پێم وایە پێویستە ئەمریكا بەشدار بێت لە كاروبارەكانی جیهاندا، لە نێویاندا ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. بەڵام بە تێڕوانینی من كێشەكە ئەوەیە كە تێوەگلانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا شێوە و فۆرمێكی سەربازی وەرگرتووە. توێژینەوەكانی 50 ساڵی رابردووش ئەو راستییەمان بۆ دەخەنەڕوو كە تا ئەمریكا بە شێوەیەكی سەربازی تێوەبگلێت لەم ناوچەیەدا، ئەوا ئەم ناوچەیە كەمتر ئارامی و ئاسایش و سەقامگیری بەخۆوە دەبینێ. بۆ نموونە من لە كاتی نەوجوانیدا سەردانی ئەم ناوچەیەم كرد و لەو كاتەدا دەمتوانی بە سەلامەتی و بە بێ ترس گەشتی هەر وڵاتێكی ئەم ناوچەیە بكەم، بەڵام ئێستا من ناتوانم ئەمە بكەم. ئەمەش رەنگدانەوەی ئەو حاڵەتەیە كە ئەمریكا هەوڵ و كۆششەكانی لەم ناوچەیەدا لە ژێر پەردەی بەدیهێنانی ئارامی و ئاسایشدا خستووەتەگەڕ، بەڵام دەرئەنجامەكە ئەوە بووە كە ناوچەكە كەمتر ئارام بووە. دواتر ئەمریكا دوو پێوەری جیاوازی بەكار هێناوە بۆ مامەڵەكردن لەگەڵ دەسەڵاتدارانی ئەم ناوچەیەدا، چونكە ئەوەی بەدی كراوە، ئەوەیە كە ئەمریكا جەختی لەسەر رێزگرتن لە یاسای نێودەوڵەتی و مافەكانی مرۆڤ كردووەتەوە لە بەرامبەر ئەو رژێمانەی كە بەرهەڵستی كردوون، لە كاتێكدا ئەم پرسانەی نەورووژاندووە لەگەڵ دەوڵەتە هاوپەیمانەكانی لە ناوچەكەدا و ئەمەش زیانی بە سیاسەتەكانی ئەمریكا گەیاندووە. بۆ نموونە ئەمریكا چ میسداقییەتێكی دەبێت كاتێك ئیدانەی ئەنجامدانی تاوانی جەنگ دەكات لە سووریا، لە كاتێكدا بێدەنگ دەبێت لە ئاست ئیسرائیل و سعودیە بێدەنگ بن، هەروەها چ میسداقیەتێكی دەبێت كاتێك رەخنە لە رەوشی مافەكانی مرۆڤ دەگرێت لە ئێراندا، كاتێك خۆی دەستەبەركاری سەرەكیی چەكە بۆ دیكتاتۆرەكانی دیكەی ناوچەی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست. كەواتە ئەگەر پوختی بكەمەوە، ئەوا پرسیارەكە ئەوە نییە ئایا پێویستە ئەمریكا بوونی هەبێت لەم ناوچەیە، یان بكشێتەوە، بەڵكو پرسیارەكە ئەوەیە ئەمریكا چۆن مامەڵە بكات لەگەڵ كێشە و تەحەددییەكانی ئەم ناوچەیە و لەگەڵ دەسەڵاتدارەكانیدا؟ چونكە هێندەی ئێمە خەرجیمان بۆ دابینكردنی چەك بۆ حكومەتەكانی ئەم ناوچەیە تەرخان كردووە، هێندە داراییان بۆ بواری پەرەپێدانی دابین نەكردووە. چونكە ئێمە دەزانین هەناردەی چەكی ئەمریكا بۆ وڵاتانی رۆژهەڵاتی ناوەڕاست بابەتێك، یان كاڵایەك نییە بۆ بەكاربردن، یان بۆ بەكارهێنانی كشتوكاڵی و پەرەپێدانی تەكنەلۆژی، كەواتە پێم وایە ئەمە كێشە و گرفتە راستەقینەكەیە لەم رووەوە.
• ئەوەندەی سەرنج دەدرێت و لە وەڵامەكەی ئێوەشدا ئاشكرایە كە چیتر ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا كات و كۆشش و خەرجی تەرخان ناكات بۆ ئەوەی پێی دەوترێت بنیاتنانی نەتەوە و بنیاتنانی دەوڵەت و دامەزراندنی دیموكراسی و برەودان بە مافەكانی مرۆڤ، ئایا پێتوایە باشترین رێگاچارە كە ئەمریكا بیگرێتەبەر لە ئاست ئەم ناوچەیەدا چییە؟
- كێشەی پەرەپێدانی دیموكراسی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا و لەلایەن ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكاوە ئەوە بوو كە تەنیا جەختمان لەسەر ئەو دەوڵەتانە دەكردەوە كە بەرهەڵستیمانیان دەكرد و، ئێمە بەردەوامبووین لە پشتیوانیكردنی دیكتاتۆرەكانی دیكە- هەروەك پێشتریش ئاماژەم پێكرد-. من بیرمە كە سەرۆك جۆرج بوشی كوڕ دەیوت پێویستە پەرە بە دیموكراسی بدەین لە دیمەشقەوە بۆ تاران، من لێرەدا هاوڕام كە پێویستە دیموكراسی زیاتر لەم وڵاتانەدا هەبێت، بەڵام ئەوەی جێی سەرنج بوو، ئەو نەیوت پێویستە پەرە بە دیموكراسیی بدرێت لە قاهیرەوە بۆ ریاز، یان ئەو وڵاتانەی دیكە كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا پشتیوانی لێدەكردن. هەرچۆنێك بێت لە دەرئەنجامدا ئەمریكا گەیشتە ئەو قەناعەتەی كە زەحمەتە بتوانرێت لە رێی داگیركارییەوە دیموكراسی دابمەزرێنرێت. لەم روانگەیەوە پێم وایە كارێكی باش و دەستپێكێكی باش دەبێت، ئەگەر بێتو ئەمریكا كۆتایی بەدەستەبەركردنی بێ مەرجی چەك بهێنێت لەگەڵ ئەو وڵاتانەی كە مافەكانی مرۆڤ سەركوت دەكەن و دیموكراسی پێشێل دەكەن. هەروەها پێم وانییە باشترین رێگاچارە بۆ برەودان بە دیموكراسی ئەوە بێت كە ئەمریكا فشار لەسەر وڵاتانی ئەم ناوچەیە دروست بكات بۆ ئەوەی شێوازی حوكمڕانیی دیموكراسیی ئەمریكا پیادە بكەن و دووبارەی بكەنەوە. بەڵكو هەنگاوی باش ئەوەیە كە ئەمریكا دەست لە پشتیوانیكردنی دیكتاتۆریەت و داگیركاری هەڵگرێت كە دەبنەهۆی سەركوتكردنی ئەو كەسانەی خوازیاری ئەوەن خۆیان برەو بە دیموكراسی بدەن. چونكە دەكرێت وڵاتان و گەلانی دیكە برەو بە دیموكراسی بدەن بە بێ پشتیوانی و هاوكاریی راستەوخۆی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا. ئەوەی ئەمریكا دەتوانێت لەم رووەوە بیكات دەستهەڵگرتنە لە پشتیوانیكردنی ئەو كەسانەی كە دیموكراسی و مافەكانی مرۆڤ سەركوت دەكەن.
* لە وەڵامەكانتاندا ئاماژەتان بە سووریا كرد، لێرەدا دەمانەوێت بزانین تێڕوانینی ئێوە بۆ دۆخی ئێستا و بۆ ئایندەی ئەو وڵاتە چییە؟
- ئەگەر بە راشكاوی بدوێم، من نازانم ئایندەی وڵاتی سووریا چی لێدێت، بەڵام ئەوەی روویداوە و ئەوەی لە ئێستادا دەگوزەرێت تراژیدیایەكی گەورەیە. ئەوەی ئێمە دەیزانین ئەوەیە كە ناڕەزاییەتییەكانی سەرەتا لە دژی ئەسەد بنكەفراوان بوون و توندوتیژییان لەخۆنەدەگرت و پتر بزووتنەوەیەكی دیموكراسی بوو، بەڵام بەهۆی سەركوتكارییەوە لەلایەن دەسەڵاتدارانی ئەو وڵاتە و دواتر دەستێوەردانی هێزە دەرەكییەكان، بۆ نموونە رووسیا لە بەرژەوەندیی ئەسەد، توركیا و وڵاتانی عەرەبی و ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا لە بەرژەوەندیی چەندین لایەن و میلیشا، ئەوا دەرئەنجامەكە شەڕێكی ناوخۆیی كاولكاری لێكەوتەوە. ئێستاش روون نییە ئایا ئەسەد دەتوانێت كۆنتڕۆڵی تەواوی وڵاتەكە بكاتەوە، یان ئەو وڵاتە بۆ ماوەیەكی دیكەش بە دابەشكراوی دەمێنێتەوە. ئومێدەكە ئەوەیە كۆمەڵگەی مەدەنی بە چەشنێك خۆی بنیات بنێتەوە كە تەحەددی بۆ دەسەڵاتدارانی وڵات و گرووپە سەختگیرەكان دروست بكات، بۆ ئەوەی برەو بە رەوشێك بدات كە كەمتر سەركوتكاری تێدا بێت و، زۆرتر فرەیی تێدا قبوڵ بكرێت. بەڵام بەدیهاتنی ئەم چەشنە گۆڕانكارییەش چەندین ساڵی دەوێت.
