(*)
لە زۆربەی وڵاتانی ژێردەستەو چەوساوەدا، شۆڕش و ڕاپەڕین دژی ستەمكار بەرپابوون، ئامانجی ئەو شۆڕش و ڕاپەڕینانەش وەدیهێنانی خواست و یەكلاكردنەوەی چارەنووسی گەلان بووە، گەلی كوردیش بە درێژایی دەیان ساڵ هەمیشە بۆ وەدیهێنانی خواست و داواكارییەكانی لە خەبات و تێكۆشان سڵی نەكردووەتەوەو ڕووباری خوێنی بەخشیوە، بەڵام لە هەمووی گرنگتر ئەوەیە، ئەو هەموو داستان و قوربانی و قارەمانێتییانە تۆماربكرێن و وەك دیكیۆمێنتێكی مێژوویی پارێزگاریان لێ بكرێت و نەوەكانی ئێستاو داهاتوودا پێیان ئاشنابن، هاوكات سەركردەو پێشەواكانی ئەو فیداكارییە ناویان لە تۆماری مێژووی خەباتگیێڕی و شۆڕشگێڕیدا بەرز بمێنێتەوە، لێرەدا تەنیا مشتێك لە خەرواری ئەم تۆمارە بە خوێنەران دەناسێنین، كتێبی (گەڕان بە دوای دادپەروەریدا- دیوێكی تری مێژووی شۆڕش لە كوردستاندا 1943تا 1991) باس لە ئەزموونی نزیكەی (50) ساڵ دەكات، ئاماژەیشە بۆ بەرهەمی ئەزموونی پێشمەرگەی شۆڕشگێر لە سەردەمی شۆڕشدا، لەهەمان كاتیشدا شیكردنەوەی لایەنی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی لەخۆدەگرێت، بەڵام ئەوەی لێرەدا گرنگە ئاماژەی پێ بكرێت، لایەنی بەرگریی شۆڕشگێڕیی پێشمەرگایەتییە، لەم دەروازەیەوە كتێبەكەی حاجی میرخان دۆڵەمەری، بە پلەی یەكەم پەیوەستە بە هەموو ئەو فاكتەرانە بە یەكەوە، لەپێناو ئامانجێكی سەرەكی كە گەڕانە بەدوای دادپەروەریدا، بۆ ئەو گەلەی كە ساڵانێكی زۆر بەدەست ستەم و نادادپەروەری و مێژوو جوگرافیا و سیاسەتەوە ناڵاندوویەتی.
ئەم كتێبە لە دوو بەرگ پێكهاتووە، كە لە ساڵی 2021 دا چاپ كراوە، بەرگی یەكەم هەشت بەش لەخۆ دەگرێت، بەشی یەكەم لە لانكەی شۆڕش و شۆڕشگێڕانەوە دەست پێ دەكات، ئەویش دەڤەری بارزانە، بریتییە لە شیكردنەوەیەك بۆ دەڤەری بارزان و باسكردنی شێخانی بارزان لە شێخ عەبدولسەلامی بارزانی و شێخ ئەحمەدی بارزانیی خوداوەندی بارزان و مستەفا بارزانی، هەروەها ئاماژەش بۆ شیكردنەوەی سیستەمی شێخایەتیی ئەم دەڤەرە دەكات، هاوكات باس لە هەڵسوكەوتی شێخان لەگەڵ دنیا دەكات لە ڕوانگەی ڕازیكردنی یەزدان و سەروەركردنی مرۆڤ و سرووشت، لەگەڵ بڕوابوونیان بە مافی ئافرەت، لە كۆتاییشدا ڕێبازی بارزانی بەرهەمی ئەم هەموو فاكتەرانەیە.
لە بەشی دووەمدا نووسەر باس لە خۆی و ئەندامانی خێزانەكەی و گوندەكەی (خەردن) دەكات، گوندێكی بێ ڕووبارە، ئاماژەش دەكات بۆ مازیچن و بۆنی گوڵ و گیا چیاییەكان و ئاژەڵی كێویی ناوچەكە، هەروەها دەڤەری دۆڵەمەری، لە هەمان كاتدا ڕۆڵی تێكۆشەر حەسۆ میرخان و یەكەمین تفەنگی ئەو شۆڕشگێڕە بە بەرزەوە دەنرخێنێت. بەشی سێیەم باس لە شیكردنەوەی لانەی شۆڕشەكانی بارزان دەكات لەم ڕووەوە دێتە سەر، یەكەم شۆڕش 1931-1932، شۆڕشەكانی ساڵانی1943-1945، گەڕانەوەی بارزانی 1943و ڕێكخستنەوەی پێشمەرگەكان و بەرپاكردنی شۆڕش لەو ساڵەدا، هەروەها شۆڕشی ساڵی 1945، دیسان ئاماژە بۆ گرنگترین داستانەكانی ئەم شۆڕشە بەتایبەتی شەڕی (مەیدان مۆریك) دەكات، هەر لەو بەشەدا نووسەر دێتە سەر فاكتەرەكانی ئاوارەبوون بۆ ئێران، چۆنێتیی كشانەوەی خەڵكی ناوچەكە بەرەو ئێران و یەكەم سەفەری خۆیشی بۆ ئەو وڵاتە.
لە لایەنێكی دیكەی ئەم كتێبەدا ئاماژە بۆ ئەزموونی كۆماری كوردستان لە مەهاباد دەكات، تێێدا تیشك دەخاتە سەر چۆنێتیی گەیشتنی ئەو شۆڕشگێڕانە بۆ ئێران و ڕۆڵیان لەم كۆمارەدا چی بووە، هەروەها باسێكی پێشەوا قازی محەمەد دەكات و شەڕەكانی بەرگری بارزانییەكان بەرز دەنرخێنێت، نووسەر جەخت لەوە دەكاتەوە كە ئەم ئەزموونە مێژووییە تەمەنی كورت بووەو زۆری نەخایاندووە، دواتر دێتە سەر پەڕینەوەی مستەفا بارزانی و یاوەرانی لە ڕووباری ئاراس و گەڕانەوە بۆ عێراق و دەستپێكردنی نەهامەتییەكان و دواجار دەستگیركردنی شێخەكان و دوورخستنەوەیان.
بەشی پێنجەمی ئەم كتێبەی بۆ قۆناغێكی سەخت و پڕ ئازار تەرخانكردووە، ئەو مەینەتی و نەهامەتییانەی ئەم دەڤەرە دووچاریان بووەتەوە، بەشی شەشەمی ئەم بەرگە باس لە گەڕانەوەی بارزانی و یاوەرانی لە سۆڤییەت دەكات لەگەڵ ئاماژەكردن بۆ هەڵگیرسانی شۆڕشی 14ی تەمموزی 1958 و كاریگەریی ئەم شۆڕشە لە ڕەوڕەوەی سیاسی و ئابووریی وڵات، كە باسی بەشی حەوتەم دەكات نووسەر بەرپابوونی شۆڕشی ئەیلوول دەكاتە تەوەرو جەختیش دەكاتەوە لەسەر تێكچوونی پەیوەندیی نێوان مستەفا بارزانیی و عەبدولكەریم قاسم، دواتر دێتە سەر ئەو هەڵسوكەوتەی قاسم كە پشتی كردە مافە نەتەوەییەكانی گەلی كوردو لە ئەنجامی ئەمەشدا شۆڕشی ئەیلوول بەرپا بوو، ئەم شۆڕشە بە پلانی تۆكمە دەستی بە چالاكییەكانی كردو لەم بوارەشدا كۆمەڵێك داستان تۆمار كران، لەوانە داستانی لۆماناو بەری زاوێتە و ئازادكردنی سەرسەنگ، هەروەها دەستكەوتەكانی شەڕی زاوێتە، هاوكات ڕزگاركردنی ئەترووش و باعەدرێ، نووسەر ئاماژە بە ڕۆڵی چەندین شەهید دەكات لەگەڵ ڕەوشی شۆڕش لە بادینان تا نیسانی 1962، دواجار چوون بەرەو ئاكرێ و زێبارو سوورچیایەتی و سەری ئاكرێ.
لە بەشی هەشتەمی ئەم بەرگەدا دێتە سەر باسكردنی فراوانبوونی شۆڕش بە ڕێبەرایەتیی مستەفا بارزانی، هەروەها چوون بەرەو دەڤەری سۆران و دەستپێكردنەوەی شەڕ، لەوانە هێرش بۆسەر مێرگەسۆر، لەگەڵ تۆماركردنی داستانی چیای پێرس و شەهیدبوونی مەلا شنی و هەڤاڵەكانی و داستانی بەرگریی چیای مەتین و هێرشەكانی سەر ئاكرێ و شێروان، ڕۆڵی ڕێكخستنەكانی ناو شار بە گرنگ وەسف دەكات، دوای ئەو هەموو قوربانی و تۆماركردنی داستانانە، سەرەنجام لە ساڵی 1964وتووێژ لەنێوان حكومەت و شۆڕش دەست پێ دەكات. ئەو زیاتر دەڵێت: بەڵام لە ساڵی 1965 دیسان شەڕ دەستی پێ كردەوە، دیاردەیەكی مەترسیداریش هاتە ئاراوە، ئەویش دیاردەی جاشایەتی بوو كە لە ساڵی 1966 هاتە ئاراوە، ئەمەش كاریگەریی هەبوو و هەر ئەو جاشانەش بوون كە خیانەتیان لە گەل و نیشتمان كرد.
بەرگی دووەمی كتێبەكەی مام حاجی میرخان دۆڵەمەری بریتییە لە چەند بەشێك كە لە بەشی نۆیەمەوە دەست پێ دەكات، لەم بەشەدا ئاماژە بە ڕۆڵی مستەفا بارزانی دەكات لە گەیاندنی شۆڕشی ئەیلوول بە قۆناغێكی پێشكەوتوو، كە خۆی لە تەكتیكەكانی شەڕەكانی زەمینی و ئاسمانیدا دەبینێتەوە، لە تەوەرێكی دیكەدا نووسەر هەر لەم بەشەدا باسی هەڵسوكەوتی نامرۆیی سوپای عێراق دەكات بەرامبەر خەڵكی سڤیل، تەنانەت دەستی لە ژن و منداڵیش نەدەپاراست، لە بەشی دواتر ئاماژە بۆ هێرش و داستانەكانی دیكەی شەڕ لەگەڵ سوپای عێراقدا دەكات كە چۆن بەرگریی دلێرانەی پێشمەرگە حكومەتی عێراقی ناچاركرد وتووێژ لەگەڵ سەركردایەتیی شۆڕشدا بكات، كە لە ئەنجامدا ڕێككەوتننامەی 11ی ئادار هاتەئاراوە، دوای ڕێككەوتنەكە، مام حاجی میرخان دۆڵەمەری جگە لە ئەركی سەربازی، ئەركی سیاسیشی پێ سپێردرا، ئەویش ڕێكخستنەوەی حزبی بوو لە دەڤەری ئاكرێ، ئەم دەڤەرەش لە ڕووی پێكهاتەی ئەنتۆگرافیی دانیشتوانەوە تایبەتمەندیی خۆی هەیە، بۆیە مام حاجی میرخان ڕۆڵی بەرچاوی هەبوو، بەو پێیەی بوو بە بەرپرسی ناوچەی پارتی لەم دەڤەرەداو بە هاوكاریی هەڤاڵەكانی توانی خزمەتێكی زۆری خەڵكەكە بكات، لە بەشی دوازدەمینی بەرگی دووەمی كتێبەكەدا نووسەر دێتە سەر بابەتی نسكۆی شۆڕشی ئەیلوول و دەستپێكردنی قۆناغێكی دیكە، كە بریتییە لە ژیانی پەناهەندەیی، كاتێك باس لە نسكۆی شۆڕش دەكات، جەخت لەسەر پیلانە نێو دەوڵەتییەكە دەكاتەوە (عێراق و ئێران) بە میانگیریی جەزائیر بۆ لەناوبردنی شۆڕش، لێرەدا ئەوە دەخاتە ڕوو كە ڕۆحی بەرگری هەر لە كڵپەدا بوو، بەڵام بۆ ماوەیەك بە فەرمانی بارزانی بۆ خۆڕێكخستنەوەو لە ڕووی تاكتیكی سەربازی و سیاسییەوە وەستێنرا، تا ئەو كاتەی شۆڕشی گوڵان لە ساڵی 1976 هەڵگیرسا، كە سەركردایەتیی كاتیی پارتی دامەزرا.
بابەتی ژیانی پەناهەندەیی وێستگەیەكی گرنگە كە نووسەر ئاماژەی پێ دەكات، لەمەدا خوێندنەوەیەك دەخاتە ڕوو بۆ ڕەوڕەوەی ڕووداوەكان لە ئێران، بە بەرپابوونی شۆڕشی ئیسلامی، كە وەرچەرخانێك بوو لەم وڵاتەدا، ئینجا بەستنی كۆنگرەی نۆیەمی پارتی دیموكراتی كوردستان لە ساڵی 1979، بەڵام ئەوەی لە هەمووی گرنگتر بوو، وەفاتی ناوەختەی مستەفا بارزانی بوو لەو قۆناغەدا، لە لایەنێكی دیكەدا ئەو ڕاستییە دەسەلمێنێت كە وێڕای ئەو هەموو ڕووداوە دڵتەزێنانە، بەڵام شۆڕشی گوڵان لەناو جەرگەی كوردستان كلپەی سەندەوەو مەفرەزەكانی پێشمەرگە دەستیان بە چالاكییەكانیان كردەوە، دیارە پاڵپشتیی خەڵكی كوردستان بۆ شۆڕش و ئاوێتەبوونی لەگەڵ پرەنسیپەكانی ئەم شۆڕشە فاكتەری سەرەكی بوون بۆ گەشەسەندن و زیاتر گەڕانەوەی متمانەو ژیاندنەوەی ڕۆحی بەرگری و داكۆكیكردن لە مافەكانی میللەت.
گرنگترین وێستگەی چالاكیی پێشمەرگە لەم شۆڕشەدا خۆی لەو بەرگرییەدا دەبینێتەوە كە لە زۆر ناوچەی كوردستان سەری هەڵدا، لەوانە ئەنجامدانی چالاكیی پێشمەرگە لە مێرگەسۆرو داستانی جادەی مەزنێ، هەروەها ڕۆڵی بەرچاوی كاك ئیدریسی هەمیشە لە یاد و یاوەرانی لەم شۆڕشەدا، سەركردایەتیی سەرۆك مەسعود بارزانی بۆ پارتی دیموكراتی كوردستان و چالاكییە سیاسییەكانی لە شۆڕشی گوڵاندا تەوەری گرنگ بوون، دواتر باس لە ڕۆڵی كاك ئیدریسی هەمیشە لەیاد دەكات وەك ئەندازیاری ئاشتی و پێكهێنانی بەرەی كوردستانی، بەڵام دواتر بە داخەوە لە تەمەنێكی كەمدا كۆچی دوایی كرد. داستانی خواكوڕك كە لە 19-7-1988 تا 5-9-1988 بەردەوام بوو، وێستگەیەكی گرنگ بوو، بەو پێیەی ئەم داستانە دەروازەیەك بوو بۆ بەرپابوونی ڕاپەڕینی 1991ی هەرێمی كوردستان كە لە ئەنجامی كۆمەڵێك فاكتەری نێوخۆیی و ئیقلمی و نێودەوڵەتی بوو بە ئەمری واقیع، دواتریش قۆناغی ئاوەدانكردنەوە و بنیاتنان و ئیداریی هەرێمی كوردستان دەستی پێ كرد، لە هەڵبژاردنی پەرلەمان و دامەزراندنی حكومەتی هەرێمی كوردستان.
خوێندنەوەی ئەم جۆرە بەرهەمە نموونەیەكە لە زۆر نموونەی دیكەی بەرهەمی شۆڕشگێڕیی گەلان، نموونەش بۆ ئەمە كتێبەكەی ماوتسی تۆنگ - ی سەركردەی چینی میللی( ڕێپێوانی مەزن)ــە كە شۆڕشی چین دەستی پێ كردو تا ساڵی 1949 و وڵاتەكەیان لە كۆڵۆنیالیزم ڕزگاری بوو، هەروەها شۆڕشەكەی جیڤاراو فیدل كاسترۆ لە كوبا، كە لە چیاكانی سیرامارا دەستیان پێ كردو توانیان دیكتاتۆرێكی وەك باتیستا لەناوبەرن و وڵاتێكی وەك كوبا دابمەزرێنن، تەنانەت كیم ئیل سۆنگ لە كۆریای باشوور كە لە ئەنجامی شەڕی دابەشبوونی كۆریا ڕۆڵێكی گرنگی بینی لە ڕزگاربوونی وڵاتەكەیدا.
ئەم كتێبە ئاماژە بە شۆڕشی چەكداری و بەرگریی میللی دەكات، بەڵام هەندێ شۆڕشی دیكەش هەبوون وەك بزاڤەكانی گاندی كە وڵاتی هیندستانی لە كۆلۆنیالیزمی بریتانی ڕزگاركرد، هەروەها نیلسۆن ماندیلا لە باشووری ئەفریقیا، نموونەی دیكەی لەم جۆرە زۆرن لە وڵاتانی دیكەی جیهاندا. بۆیە ئەم كتێبە خۆی لە خۆیدا سەلماندنی ڕاستییەكە كە بەرگری و ڕۆحی شۆڕشگێریی میللەتێك دەخاتە ڕوو، ئەزموونی زیاتر لە پەنجا ساڵ خەباتی گەلێك تۆماردەكات، كە جەورو ستەم و نادادپەروەریی قبووڵ ناكات و هەمیشە وەك كورد تینووی سەربەخۆیی و ئازادییە، بەپێی شیكردنەوە ئەكادیمی و سەربازییەكان دەڤەری بارزان لانكە و چاوگەی سەربازیی شۆڕشگێڕییە، بۆیە یەكەم چەخماخەی هەڵگیرسانی شۆڕش لەم دەڤەرە سەری هەڵدا، جا لەبەر ئەوە پێویستە ئەكادیمییانی كورد، بەتایبەتی لە زانكۆ و سەنتەرەكانی توێژینەوەی زانستی و كۆلیج و پەیمانگەكانی سەربازیدا وەك سەرچاوەیەكی گرنگی توێژینەوە و بە دیكۆمێنت كردنی مێژووی شۆڕشگێڕایەتی پشت بەم جۆرە كتێبانە ببەستن، هەروەها جگە لە نووسینی كتێبەكان، بۆچوون و یادوەرییەكانی ئەم بەڕێزانە بە وێنەی زیندوو و ڤیدیۆیی و تەكنیكیی پێشكەوتوو تۆماربكەن، تاكو ئەوانەی لە مێژووی سەربازی و ئەركان دەخوێنن، سوود لە ئەزموونی ئەم قارەمانانە ببینن، كە مام حاجی میرخان دۆلەمەڕیش یەكێكە لەم قارەمانانە.




(*)
پسپۆر لە ئاسایشی نەتەوەیی