(3)
جوانیی و دڵڕفێنیی ژینگەی كوردستان كاریگەریی هەبووە لەسەر پێدانی هەستێكی شاعیرانە و عەقڵێكی وەسفكار نەك شیكاری، بۆیە تاكی كورد لە ئەدەب و گۆرانی و تەنانەت سیاسەتكردنیشدا خاوەنی عەقڵێكی وەسفكارانەیە.
لێرەوەیە دەبینیت ئەو چیایەی تاكێكی كورد وەسفی رەنگەكانی دەكات، گەڕیدەیەكی وەك (كڵۆدیۆس جێمس ریچ) شیكردنەوە بۆ هۆی رەنگەكانی دەكات و دەڵێت: «لوتكەی كێوەكانیش، لە دەرەوەی سنە، هەڵوەریو و شەقار شەقار بوون و، هەندێكیان ئەوەندە زۆر شەقار ببوون، وەك شوێن ئاسەواریان دەنواند.. بەشێكی ئەم شەقاربووانەش لەوە دەچوون ئاسنیان زۆر تێدا بێت» (22).
لێكدابڕانی جوگرافیی یەكێك بووە لە هۆیەكانی دەركەوتنی دیالێكتی جیاواز بۆ ئاخاوتن وەك:
(كرمانجی باكوور: بایەزیدی، هەكاری، بۆتانی، شەمدینانی، بادینانی، دیالێكتی رۆژئاوا.
ناوەڕاست: موكری، سۆرانی، ئەردەلانی، سلێمانی، گەرمیانی.
كرمانجی باشوور: لوڕیی رەسەن، بەختیاری، مامەسەنی، لەك، كەڵهوڕ.
دیالێكتی گۆران: گۆرانی رەسەن، هەورامانی، باجەڵانی، زازا (23).
لەوانەیە هۆی زۆریی دیالێكتی زمانی كوردی زۆر بن، بەڵام دووانیان سەرەكین: هۆی جوگرافی و هۆی سیاسی.
هۆی جوگرافی: ئەو دابڕكارییە جوگرافیكردە لە زۆركردنی دیالێكتەكانی ئەم زمانەدا جێی دەستیان دیارە.
هۆی سیاسی: كوردستان یەكێتییەكی سیاسیی ئەوتۆی بە خۆیەوە نەدیوە، هەموو قۆڵ و ناوچە و هەرێمەكانی بگرێتەوە، ئەو میرنشینانەش كە ناوبەناو لەم هەرێم و ئەو هەرێمە دەهاتنە كایەوە، هەریەكەیان بایەخی زیاتری بە دیالێكتی ئاخافتنی ناوچەكەی خۆی دەدا. (24).
بەڵام لێرەدا پرسیارێك دێتە ئاراوە: ئەگەر ئەمانەی پێشەوە كاریگەرییە نێگەتیڤەكانی ژینگە بن، لەسەر چەند لایەنێكی كەسایەتیی كورد، بەڵام خۆ دواجار كوردان دێنە نێو شارەكان، ئەی ئەوسا ئەم كاریگەرییانە بۆچی بەردەوامییان دەبێت؟
وەڵام: شارەكانی كوردستان لە سەرەتادا میراتگری هەڵسوكەوتی تاكی كوردی لادێكان بوون و، هاتنیشیان بۆ شار لەبەر زۆر هۆی سیاسی و ئابووری و كۆمەڵایەتی بووە، نەك بە پێش قۆناغەكانی پێشكەوتنی كۆمەڵگە.
هۆی سیاسی، وەك سیاسەتی راگواستن و تێكدانی گوندەكان و سەرچاوەكانی ئاو و سووتماككردنی زەوییە كشتوكاڵییەكان، چونكە تا سەرژمێرییەكەی ساڵی (1965)یش رێژەی سەدی دانیشتووانی لادێ زیاتر بووە لە ژمارەی دانیشتووانی نێو شارەكان بەم شێوەی خوارەوە :
كەركووك: رێژەی سەدی دانیشتووانی گوند و لادێ = 52%
سلێمانی: رێژەی سەدی دانیشتووانی گوند و لادێ = 58%
هەولێر: رێژەی سەدی دانیشتووانی گوند و لادێ = 62%
دهۆك (ئەو كات بەشێك بووە لە پارێزگای مووسڵ): رێژەی سەدی دانیشتووانی گوند و لادێ = 67%
هۆكاری ئابوورییش وەك وشكەساڵی و نەمانی دانەوێڵە و لەوەڕگا، هانی زۆر كەسی دا، كە ڕوو لە شارەكان بكەن. وەك دكتۆر جەلیلی جەلیل دەڵێت: «برسێتی و بێدەرامەتی، كاریان كردە سەر كۆچەر و نیمچە كۆچەرەكانیش گەلێك لە كوردە خاوەن مەڕوماڵاتەكان ئەوانەی لە بەخێوكردنی مەڕوماڵات كەوتبوون، ناچاربوون شاخەكانیان بەجێبهێڵن و ڕوو بكەنە شارەكان.» (25).
بە هۆی بەردەوامیی لێشاوی ڕووكردنە شارەكانیش «جیاوازیی نێوان گوندو شار كەمتر بووەوە و، شارەكان بوونە درێژكراوەی سرووشتیی گوندەكان لە رووی دابونەریت و بەهاو ئاكارەوە». (26).