زۆر گرنگە دوای تێپەربوونی نزیكەی 30 ساڵ بەسەر حوكمڕانیی خۆماڵیی هەرێمی كوردستاندا، جارێكی دیكە هەڵسەنگاندنەوە بۆ هەردوو بواری «خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی» بكەین و لە خۆمان بپرسین: ئایا كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستان لە چ ئاستێكدایە؟
بە بۆچوونی من گرنگە لە دەروازەی ئەم هەڵسەنگاندنەدا لەو خاڵەوە دەست پێ بكەین كە لە دوای دامەزراندنی پەرلەمان و حكومەتی هەرێمی كوردستان لە ساڵی 1992 تا ئێستا ستراتیژیەتی «خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی» لە هەرێمدا نییە، لەمەش زیاتر، راستە لە ناو ئەنجومەنی وەزیراندا راوێژكارێكی خوێندنی باڵا هەبووە كە ئێستا بوونەتە دوو راوێژكاری خوێندنی باڵا، بەڵام ئەم شێوازە هیچی لە واقیعی خوێندنی باڵا نەگۆڕیوە و، پێویست بوو فەرمانگەیەكی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی سەر بە ئەنجومەنی وەزیران هەبێت، ئەوجا لەگەڵ ئەوەی بە درێژایی كابینەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستان ئەم لایەنە فەرامۆش كراوە و چاوی ئومێد لەسەر بەرنامەی كابینەی نۆیەم بوو، كە ئامانجی كوردستانێكی بەهێز بوو، بێگومان بەهێزیی هەر دەوڵەتێكیش پەیوەستە بە ئاستی بەرزی زانستەوە، بەڵام ئەوەی جێگەی نیگەرانییە لە بەرنامەی كابینەی نۆیەمیشدا تەنیا بە سێ دێڕ باسی گرنگی و بایەخی «خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی» لە كوردستان كراوە.
لێرەوە ئەگەر سەیری ئەو یاسایانە بكەین كە لە دوای ساڵی 1992 لەلایەن پەرلەمانی كوردستانەوە بۆ بواری خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی دەركراون، ئەوا دەكرێت بڵێین: هەر لە یەكەم یاسای «ئەنجومەنی خوێندنی باڵا» كە ساڵی 1993 لە پەرلەمانی كوردستان پەسەند كرا، ئەم یاسا تا ئاستێكی زۆر بەرز یاسایەكی بەرز و رێكوپێك بوو، ئەو ئەنجومەنی خوێندنی باڵایەش كە بەم یاسایە دامەزرا، پرانسیپی سەركردایەتیی كۆمەڵگەی ئەكادیمی تیادا بوو، لە ماوەی ساڵانی 1993 – 2006 زۆر ئەكتیڤانە ئەركەكانی خۆی جێبەجێ دەكرد و، توانی ببێتە چەترێك بۆ «خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی»ی كوردستان و، خاوەنی سەربەخۆییەكی ئەكادیمییانە بوو، لە هەردوو بواری سەربەخۆیی زانكۆكان و سەربەخۆیی كارگێڕیی، ئەو كاتیش تەنیا زانكۆ حكوومییەكان هەبوون و زانكۆی ئەهلی هێشتا دانەمەزرابوون.
لەدوای ساڵی 2004 كە یاسایەك بۆ دامەزراندنی وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە پەرلەمانی كوردستان دەركرا، وەرچەرخانێك بەسەر كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستاندا هات، بەڵام وەرچەرخانێكی نەرێنی، نەك ئەرێنی، ئەمەش لەبەر ئەوە بوو یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی كە لە چوارچێوەی ئەو یاسایەدا هەرەمی دەسەڵاتەكانی خۆی رێكخستەوە، رۆڵی زانكۆكانی سنووردار كرد، ئەوكات كە وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی-یش لە ساڵی 2008 دامەزرا، كوردستان تەنیا حەوت زانكۆی تێدا بوو، كە یەكێكیان زانكۆی «كوردستان»ـە كە ئامانج لێی ئەوە بوو ببێتە زانكۆی دەستەبژێر (نخبة) هەر لەسەر ئەم بنەمایەش زانكۆی كوردستان پەنسیپی تایبەتی خۆی هەبوو.
لە ساڵی 2012 یاسایەكی دیكە لە پەرلەمانی كوردستان دەرچوو كە تایبەت بوو بە یاسای «زانكۆ ئەهلییەكان» بۆ ئەوەی بنەماكانی زانكۆ ئەهلییەكان لە كوردستان رێك بخاتەوە، ئەوجا لە چوارچێوەی یاسای وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستیی هەرێمی كوردستان و یاسای زانكۆ ئەهلییەكان و یاسای ژمارە 23ی ساڵی 2008ی پەرلەمانی عێراق «یاسای خزمەتی زانكۆیی» لە كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستان دووبارە رێكخرایەوە، بەڵام ئەم رێكخستنەوەیە سەركەوتوو نەبوو، لەبەر ئەوەی لەسەر حیسابی پەرەپێدانی جۆری مەعریفەی ئەكادیمی، فراوانبوونێكی چەندیی لە ژمارەی زانكۆكانی كوردستان دروست كرد، هەر بۆیە هەر سێ یاسای خوێندنی باڵای هەرێم ساڵی 2008، یاسای زانكۆ ئەهلییەكان ساڵی 2012، هەروەها یاسای خزمەتی زانكۆیی عێراق، پێویستیان بە پێداچوونەوە و هەمواركردنەوە هەیە، ئەمەش لەبەر ئەوەی كۆمەڵگەی ئەكادیمی كۆمەڵگەیەكی دینامیكییە و دەبێت بەردەوام لە ئاستی ئەو دینامیكی و گۆڕانكارییانەدا بێت.
ئەوجا لێرەوە و بۆ گەڕان بە دوای چارەسەرەكاندا، گرنگە سەیری ئەزموونی هەندێك وڵات بكەین كە لە ناوچەكەدا لە ئێمە نزیكن و بپرسین: ئایا ئەو ژمارە زانكۆ حكوومییانەی لە كوردستان هەمانە زۆرن، یان كەمن؟ وەڵامی ئەم پرسیارە لە دەوڵەتانی نزیك خۆمان وەردەگرینەوە، هەر بۆ نموونە: دەوڵەتێكی وەك شانشینی ئەردەن و تەنانەت لوبنانیش، تەنیا یەك زانكۆ حكومییان هەیە، ئەمەش لە پێناو ئەوەیە حكومەت فەندی یەك زانكۆ دابین دەكات، بەڵام زانكۆكە مەرجەكانی زانكۆی تێدایە و، زانكۆی ئەهلییش دەكرێتەوە لەو وڵاتانە دیسان دەبێت لەسەر بنەمای وەبەرهێنان بێت لە مەعریفەی زانستی نەك تەنیا بزنس و قازانجی خێرا، لەم چوارچێوەیەدا زۆر گرنگە چەند هەنگاوێك هەڵبگرین:
1- پێداچوونەوە بكرێتەوە بە پرانسیپەكانی زانكۆ حكومییەكان لە كوردستان.
2- پێداچوونەوە بكرێتەوە لە هەیكەلییەتی خۆێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە كوردستان، ئایا پەنا بەرینەوە بۆ ئەنجوومەنی خوێندنی باڵا، یان ئەنجوومەنی باڵای زانكۆكانی كوردستان (حكومی و ئەهلی).
3- پێداچوونەوە بكرێتەوە بە پرسی توێژینەوەی زانستی كە لە ئێستادا ئەم پرسە بە تەواوەتی فەرامۆش كراوە، لەبەر ئەوەی یاسای ساڵی 2008ی خوێندنی باڵای هەرێم زۆر بایەخی بە توێژینەوەی ئەكادیمی نەداوە و ئەم لایەنەی فەرامۆش كردووە.
4- ئێستا وەزارەتی خوێندنی باڵا، سەركردایەتیی كۆمەڵگەی ئەكادیمی دەكات، ئەم سەركردایەتییەش لە رێگەی ئەنجوومەنی وەزارەتەوەیە، كە برتین لە (وەزیر، بریكار، بەرێوەبەرە گشتییەكان، راوێژكاران و سەرۆك زانكۆكان)، پرسیار لێرەدا ئەوەیە ئایا ئەم ئەنجوومەنە توانیویەتی سەركردایەتییەكی سەركەتووی كۆمەڵگەی ئەكادیمی بكات؟ بە بۆچوونی من ئەم ئەنجوومەنەی وەزارەت كۆنتڕۆڵی ئەو هەموو فرابوونەی ئێستای خوێندنی باڵای پێ ناكرێت و، پێویستە لەبری ئەوە ئەنجوومەنێكی باڵای زانكۆكان و ئەنجوومەنێكی باڵا بۆ توێژینەوەی زانستی هەبێت.
5- سەبارەت بە شێوازی دەسنیشانكردن و دانانی سەرۆك زانكۆكان و راگری كۆلێژەكان، لە سەر كۆمەڵێك بنەمایە كە رەچاوی (تەمەن و لێهاتوویی ئەكادیمی و پلەی ئەكادیمی)ی نەكردووە، بۆیە خەڵكانێكی لاوازن و تەنیا وەك پۆستێك سەیری ئەم ئەركە دەكەن و لەو ئاستەدا نین كە بۆ ماوەی چوار ساڵ سەركردایەتیی ئەم دامەزراوە گرنگانە بكەن، كە بەپێی ئەم بنەمایە سەرۆكی زانكۆ بۆی هەیە دوو خول سەرۆك بێت و راگریش تەنیا ماوەی چوار ساڵ، لەسەر ئەم بنەمایە پێشنیاری من ئەوەیە كە پێداچوونەوەیەكی ورد بە یاسای ساڵی2008 ی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی بكرێتەوە، لەبەر ئەوەی ئەم یاسایە كەموكورتیی زۆری تێدایە و پێویستە چوارچێوەی هەیكەلی، هەروەها چوارچێوەی چەپكە یاسایەكە پێداچوونەوەی تێدا بكرێتەوە.
6- سوود وەرنەگرتن لە بەرهەمەكانی خوێندنی باڵا «نامەكانی ماستەر و دكتۆرا» لەلایەن وەزارەتەكانی حكومەتی هەرێمی كوردستانەوە.
7- پێداچوونەوە بكرێت بە پڕۆسەی پلەبەندیی زانكۆكانی كوردستاندا، بۆ ئەمە گرنگە دەزگایەكی سەربەخۆ و ئەگەر بكرێت دەزگایەكی ئەكادیمی لەسەر ئاستی زانكۆكانی جیهان ئەم ئەركە بگرێتە ئەستۆ، ئەمەش لەبەر ئەوەی ئەو پلەبەندییەی ئێستا وەزارەتی خوێندنی باڵا دەیكات، متمانەیكی ئەوتۆی نییە، راستە رەچاوی چەندین پێوەری زانستی دەكرێت، بەڵام لە كاریگەريی موجامەلەی سیاسی بەدوور نییە، پرسیار لێرەدا ئەوەیە كە چۆن دەبێت بڵێن: ئەم سێ زانكۆیە لە پلەی A و سیانی دیكە لە پلەی B بەشێكی دیكە لە پەلەی C دان، بۆیە گرنگە راشكاوانە بگوترێت فڵان زانكۆ لە فڵان پلەدایە و ئەوی دیكە لە پلەیەكی دیكەدایە.
8- سەبارەت بە دروستبوونی ناهاوسەنگی لە شێوازی بەرزكردنەوەی پلەی زانستیدا، ئەمەش یەكێكە لە ئیشكالییەتەكانی كۆمەڵگەی ئەكادیمیی كوردستان و گرنگە ئەم لایەنەش پێداچوونەوەی پێدا بكرێتەوە.
9- خاڵێكی زۆر گرنگ كە كاریگەریی تەواوی لەسەر بەرهەمە ئەكادیمیەكان «نامەی ماستەر و دكتۆرا» هەیە نەبوونی دەستپاكیی ئەكادیمییە (النزاهة الاكادیمیة)، لەسەر ئەم پرسە ئێستا دیاردەیەك لەم بوارە هەستی پێ دەكرێت كە خەڵكانێك، یان نوسینگەیەك لەبری پارە ئەم كارانە دەكات، ئەمەش جۆرێكە لە پێشێلكردنی ئاكاری ئەكادیمی، ئێستا لەوەزارەتی خوێندنی باڵا بە هەماهەنگی لەگەڵ زانكۆكان پێداچوونەوە بەم پرسە دەكرێت، هەوڵەكان بەو ئاراستەیەن كە تۆژەر لە هەردوو بواری «ماستەر و دكتۆرا» دەبێت بەڵێنامە بنووسێت كاتێك دەستپاكی ئەكادیمی رەچاو نەكات دەبێت خۆی بەرپرسیاریەتی یاسایی هەڵبگرێت.
ئەنجامدانی وۆرك شۆپی هەمەلایەنە و دووركەوتنەوە لە كۆنفرانسە زانستییەكان
كێشەكانی خوێندنی باڵاو توێژینەوەی زانستی لە هەرێمی كوردستان زۆرن و هەموویان لە چوارچێوەی كۆنفرانسێكدا چارەسەر ناكرێت، بۆیە واباشترە كێشەكان لەسەر ئاستی جیاواز دەسنیشان بكرێن و بە گرێدانی وۆرك شۆپی زانستی چارەسەری زانستییان بۆ بدۆزرێتەوە، وەزارەتی خوێندنی باڵا و توێژینەوەی زانستی لە كابینەی هەشتەم دەستیكرد بە ئەزموونی ئەنجامدانی وۆرك شۆپ و سەركەوتنی باشی بەدەستهێنا، بە تایبەتی ئەو وۆرك شۆپانەی لە بوارەكانی (گۆڕینی پڕۆگرامی خوێندن، زانستی سیاسی، گۆڤارە زانستییەكان) ئەنجام دران، لە ماوەی دوو رۆژی وۆرك شۆپەكەدا چەندین پەیبەری ئەكادیمی بۆ چارەسەری كێشەكان پێشكەش كران، بۆیە دەكرێت جارێكی دیكە ئەم ئەزموونە زیندوو بكرێتەوە و چەندین ۆورك شۆپی تایبەتمەند بۆ (سەركردایەتیی زانكۆ، خوێندنی باڵا – ماستەر و دكتۆرا-، توێژینەوەی زانستی ...هتد) ئەنجام بدەین.
لایەنێكی دیكە كە گرنگە لە وۆرك شۆپەكاندا پەنای بۆ بەرین «توانا و لێهاتوویی ئەكادیمیی دەرەوەیە» كە دەكرێت هاوشان لەگەڵ ئەكادیمیەكانی خۆمان سوود لە ئەزموونی ئەوانیش وەربگرین، لەم چوارچێوەیەدا حكومەتی هەرێمی كوردستان هەوڵیداوە كە سوود لە توانا و لێهاتوویی ئەو كادرە ئەكادیمییانە وەربگرێت كە لە دەرەوە بڕوانامەیان وەرگرتووە، بەڵام نەتوانرا وەك پێویست سوود لە هەموویان وەربگیرێت، لەبەر ئەوەی بەداخەوە بەشێك لەو ئەكادیمییە بەڕێزانە تەنیا بۆ پۆست و ئیمتیاز هاتنەوە و لە بچووكترین تەنگژەشدا جارێكی دیكە كوردستانیان بەجێهێشت و چوونەوە هەندەران، بۆیە ئەم لایەنەش گرنگە پێداچوونەوەی پێدا بكرێت و، گرنگە بۆ لەمەودا بۆ سوودوەرگرتن لە « توانا و لێهاتوویی ئەكادیمی دەرەوە»ش، لەسەر بنەمای لێهاتوویی ئەكادیمیی راستەقینە و ئەزموون و دڵسۆزی بۆ كوردستان پەنایان بۆ ببەین.
هەر سەبارەت بە سوودوەگرتن لە توانا و لێهاتوویی ئەكادیمی دەرەوە، گرنگە پێداچوونەوەیەك بە پڕۆگرامی تواناسازیی حكومەتی هەرێمی كوردستاندا بكرێتەوە، ئەمەش لەبەر ئەوەیە ئەم پڕۆگرامە لەسەر ئەو بنەمایە بوو كە لە هەردوو بواری خوێندنی ئەكادیمی و ئەكتیڤكردنی هەڵسووڕاندنی دامەزراوەكاندا دەوڵەت سوود لە پەرەپێدانی توانای كادرانی خۆمان وەربگرێت، هەر بۆیە شێوازی كاندیدكردن بۆ بەشداری لە پڕۆگرامی تواناسازی بە دوو شێوە بوو، یەكەمیان ئەو كەسانەی زانكۆكان كاندیدیان دەكرد، ئەوانەشی فەرمانگاكانی حكومەت، سەبارەت بەو كاندیدانە لە زانكۆكان كاندید دەكران، بەشێكیان ئێستا گەڕاونەتەوە بۆ زانكۆكان و تا رادەیەك سوودیان لێ وەرگیراوە، بەڵام ئەوانەی گەڕاونەتەوە دامەزراوەكانی حكومەت، وەك پێویست سوودیان لێ وەرنەگیراوە و پەراوێزخراون.
گرنگیی « ئابووریی مەعریفە» بۆ زانكۆكانی كوردستان
لە هەموو وڵاتانی جیهاندا ئەگەر زانكۆ لەلایەن حكومەتەوە خەرجیی بۆ دابین بكرێت، ئەوا بارێكی قورسی دارایی دەكەوێتە سەر حكومەت، ئەمەش لەبەر ئەوەیە خەرجی زانكۆكان تەنیا مووچەی مامۆستا و فەرمانبەرانی زانكۆكان نییە، بەڵكو زۆر بواری دیكەش دەگرێتەوە وەك خەرجییەكانی (وانەبێژی، توێژینەوەی زانستی، گفتوگۆی زانستی و.. هتد).
لە زۆربەی زانكۆكانی جیهاندا هەوڵدراوە كە زانكۆكان خاوەنی «ئابووری سەربەخۆیی مەعریفی» خۆیان بن، بۆ ئەمەش لەسەر ئاستی زانكۆكانی كوردستان هەوڵدرا كە سیستمی خوێندنی «پارالێڵ» پیادە بكرێت، بۆ ئەوەی زانكۆكان ئابووریی سەربەخۆیی خۆیان هەبێت و پشت بە خۆیان ببەستن، ئەم سیستمە لەگەڵ ئەوەی سەرچاوەیەكی داهاتی گرنگی بۆ زانكۆكان دروست كرد، بەڵام وەك پێویست سوودی لێ وەرنەگیراو هەمووی لە خزمەتی ئەركەكانی زانكۆدا نەبوو، بۆیە گرنگە سەربەخۆیی (ئابووریی مەعریفی) بۆ زانكۆكانی كوردستان بایەخی زیاتری پێ بدرێت و، ئەو داهاتەش تەنیا بۆ كارە سەرەكییەكانی زانكۆ وەك (ئەنجامدانی توێژینەوەی زانستیی ئاست بەرز، ئەنجامدانی وۆرك شۆپی زانستی و...هتد) بۆ ئەوەی بتوانرێت ئاستی زانستی زانكۆكان بگاتە ئەو ئاستەی كادری تەكنۆكراتی زانستیی ئەوتۆ بەرهەم بهێنن و، كۆمپانیاكان بەدوایاندا بگەڕێن، هەروەك چۆن لە ناو زانكۆی سیئول لە كۆریای باشوور نووسینگەی كۆمپانیاكان كراونەتەوە و پێش ئەوەی قوتابیەكان بڕوانامە وەربگرن، كۆمپانیاكان گرێبەستیان لەگەڵ دەكەن و لە كۆمپانیاكانی خۆیاندا كاریان بۆ دەدۆزنەوە، لایەنێكی دیكە كە گرنگە هەڵوەستەی لەسەر بكەین، سیاسەتی زانكۆیە، كە رۆڵێكی گرنگ لە بایەخ و ئەركی زانكۆ لەو ژینگەیە دەگرێتەوە كە كاری تێدا دەكات، بەڵام پرسیار لێرە ئەوەیە: ئایا لە زانكۆكانی كوردستان باشترە هەر زانكۆیەك سیاسەتێكی تایبەت بە خۆی هەبێت، یان هەموویان یەك سیاسەت پیادە بكەن؟ بە بۆچوونی من باشترە هەر زانكۆیەك سیاسەتی خۆی هەبێت، بۆ ئەوەی پڕۆگرام و توێژینەوەكانی خزمەتی ئەو كۆمەڵگەیە بكات، كە زانكۆكە كاری تێدا دەكات، لەسەر ئەم بنەمایە ئەگەر سەیری زانكۆكانی خۆمان بكەین، دەبینین بۆ نموونە زانكۆی دهۆك نەیتوانیوە خزمەتی دەڤەرەكەی خۆی بكات، هەولێر و سلێمانیش و زانكۆكانی دیكەش بە هەمان شێوە







پسپۆر لە ئاسایشی نەتەوەیی