ناوچەكانی ناوەوەی شاخاوین، تەنیا بوونەتە لادێ و گوندی بچووك، پێدەشتەكانیشی دەكەونە دەرەوەی شارەكانی، بوونەتە شوێنی شار و شارۆچكەكانی، بەم شێوەیەش زەحمەت بووە بتوانێت لە پێدەشتەكاندا بەرگریی لە شارەكانی بكات. لە هەمان كاتیشدا رووبەری بەپیتی كشتوكاڵیی هەر كەوتووەتە پێدەشتەكان و ناوچە شاخاوییەكانیش رووبەری كشتوكاڵییان زۆر كەمە و نەیانتوانیوە ببنە بەرهەمهێنەری ئابوورییەكی بەهێز.
بۆیە دكتۆر جەلیلی جەلیل دەڵێت: «سرووشتی شاخاویی وڵاتەكە شوێن پەنجەی بە ئاشكرا بەسەر جۆری پێشكەوتنی گەلی كوردەوە بەجێهێشتووە، ریزە شاخەكان كە دۆڵ و دەشتە بەپیتەكان دەبڕن، رێگەیان لەوە گرتووە میللەتەكە ببێتە خاوەن ژیانێكی ئابووریی یەكگرتووی پتەو»(12).
زۆربەی كاتیش، وەك دكتۆر شاكر خەسباك دەڵێت: «گوندی كوردان شوێنێكی بڵند هەڵدەبژێرن لەسەر گردێك، یان تەپۆڵكەیەك بە مەبەستی زیاتر خۆپاراستن لە زیانە سرووشتییەكان و دەستدرێژییەكانی دوژمنان»(13).
چیاكانیش وەك سنوورێكی سرووشتی وابوون بۆ لێكدابڕان و، دواتریش بۆ دەركەوتنی بەرژەوەندیی یەكتربڕ و سەرهەڵدانی شەڕ و ناتەبایی.
دكتۆر جەلیلی جەلیل دەڵێت: «هۆی سەرەكیی سەرنەكەوتنی راپەڕینەكەی كوردی ساڵی 1880 لەوەدا بوو كە لە رووی رێكخستنەوە لاواز بوو.. گەلێك لە سەرۆكە كوردەكان بیروڕا و بەرژەوەندیی تەنگی عەشرەتخوازیی خۆیان لە سرووشت و خواستی راپەڕینەكە گرنگتر بوو»(14).
بۆیە (عەبدولقادر رۆستەمی بابان)یش لای وایە كە چیاكان هۆكاری ئەوەن كە كورد نەبووەتە خاوەنی بەرهەمێكی یەكگرتووی نەتەوەیی. ئەوەتا دەڵێت: «خەڵكی هەر بەش و هەرێمێكی كوردستان زیاتر بەرهەمی مێژووی تایبەتی بەش و هەرێمێكی خۆیانن، نەك بەرهەمی مێژووی سەرتاسەری نەتەوەكەمان، زیاتر هەست بە ئینتیمای هەرێم، یان بەشە كوردستانەكەی خۆیان دەكەن، نەك بە ئینتیمای سەرتاسەری كوردستانی» (15).
وەك عەبدولقادر رۆستەمی بابان دەڵێت: «ناتوانین نالی و سالم و كوردی و مەولەوی و مەولانا خالید كە لوتكەی ژیانی ئەدەبی و رۆحی ئەو سەردەمەی نەتەوەكەمانن، بە درێژەپێدەری مەلای جزیری و خانی دابنێین»(16).
هەرەها چیاكان بوونە مایەی دابڕان، دابڕانێكی دەروونیی نێوان تاكەكان، بۆیە دەبینیت كورد بە ئاسانی كۆدەبنەوە، بەڵام بە خێراییش پەرش و بڵاو دەبنەوە، بۆیە رۆژهەڵاتناسانی وەك بۆكستۆن و نیكیتین دەڵێن : «كورد زۆر تێكەڵن، بەڵام زۆر كەم تەبان»(17).
هەرەها چیاكان بوونەتە هۆی نەبوونی بیرۆكەی سەنگەرلێدان لە پێدەشتەكان و، لاوازیی لە شەڕی پێدەشتەكاندا و، گرتنی پێدەشتەكان بۆ ماوەیەكی كەم و، بەجێهێشتنی بۆ ئەوانی دیكە، بۆیە مینۆرسكی دەڵێت: «دەتوانین بە شێوەیەكی گشتیی بڵێین: كورد و چیاكان دووانەیەكی لێك جیانەكراوەن، هەر كات بگاتە پێدەشتەكان، كورد پێدەشت بۆ عەرەب بەجێدەهێڵێت»(18).
چیاكان كاریگەرییان بە سەر هونەری مۆسیقاشەوە هەبووە، وەك (حەمەی حەمە باقی) دەڵێت: (ناوچە زۆزان و سەختەكان پلەی دەنگ و ریتمی مۆسیقاو گۆرانییان توندو گورجە، تا بەرەو ئاران و پێدەشت و هەردو هەڵەتی باشووریش شۆڕتر بینەوە، ریتمی مۆسیقاو گۆرانییەكان هێمنترو خاوترو ئارامتر دەبنەوە)(19).
پشتبەستن بەهێزی چیاكان بوو بە هۆی پشتگوێخستنی هەر ئەگەرێگی دیكە، لەوێشەوە بوو بە دیاردەی پشتبەستن بە هێزی دەرەكی وەك تاكە پشتیوان، وەك (ئیگڵتن) لە زمانی (قازی محەمەد)ـەوە چیرۆكێك دەگێڕێتەوە، كە لە یەكێك لەو دانیشتنانەدا كردوویەتی كە لەگەڵ (باقرۆف)دا بوویەتی لەبارەی زیاد لە راددە چاوەڕوانیی لەوان كە «ئەم جۆرە بیركردنەوە و چاوەنۆڕییە لە راستیدا نموونەیەك بووە بۆ جۆری بیركردنەوەی هەموو سەرانی كورد سەبارەت بەو چاوەنۆڕییە زۆرەی لە هێزە زلەكانی دونیایان هەبوو»(20).
هەبوونی گۆڕانكاریی توند لە تۆپۆگرافیا و ئاو و هەوادا بە شێوەیەكی توندڕەوانەیە نەك هارمۆنی، وەك دووانەی: چیا، دۆڵ، هەوراز- نشێو، سارد- گەرم، هاوین، زستان و.. هتد.
ئەمانە بوونەتە هۆی ئەوەی كە تاكی كوردی نێو ئەو ژینگەیە ببێتە خاوەن كەسایەتییەكی توندو، دوور لە میانەڕەوی لە گوفتارو رەفتاردا، هەروەها ببێتە خاوەن عەقڵییەتێكی دایپۆڵیی و دوو پۆڵیی كە هەڵوێستی لە شتەكان تەنیا یەك لەدووان بێت: ئا یان نا؟ باش، یان خراپ، موسڵمان یان كافر، نیشتمانپەروەر یان خاین، یان من یان تۆ و.. هتد.
بۆیە «توندڕەویی كەشوهەوا و سەختیی جوگرافیا كاریگەرییان لە سەر بینای دەروونیی كەسایەتیی كورددا بەجێهێشتووە، تا ئەو راددەیەی كە تاكی كورد بە شێوەیەكی گشتیی ببێتە خاوەن كەسایەتییەكی توند و هەڵچوو كە بە توندی خۆشی دەوێیت، یان بە توندی رقی لێت دەبێت» (21).

تێبینیی: ئەم باسە چوار بەشە، هەر جارەو بەشێكی بڵاودەكرێتەوە، لە بەشی كۆتاییدا ئاماژە بە تەواوی سەرچاوە و پەراوێزەكان دەدرێت.