سیستەمی نێودەوڵەتی، كە لەوەتەی كۆتایی جەنگی ساردەوە و سەرۆكی پێشووتری ئەمریكا جۆرج بوشی باوك لە نیسانی 1990 رایگەیاند، بە قۆناغێكی ورد و هەستیاردا تێدەپەڕێت، كە لەنێوان تاكلایەنی و فرەجەمسەریدا دێت و دەچێت، ئەمەش تینێكی بەهێزی پێ دەدات، تاكو ركابەریی توندی نێودەوڵەتی بكات، كە هینری كێسنجەر پێشبینیی كرد و، هۆشیاریی دا لە گەڕاندنەوەی جەنگی ساردی نێوان ویلایەتە یەكگرتووەكان و چینی میللی.
لەم قۆناغەدا ویلایەتە یەكگرتووەكان رۆڵی بەرچاو دەگێڕێت، بەو پێیەی خاوەن فاكتەرگەلی هێزەو وا دەكەن وەك»تاكە هێزی جیهانی دەربكەوێت، بە وەسفی پڕۆفیسۆر هنتگتن»، بەڵام بە پەرەسەندنی رەوشەكان، چی دیكە ناتوانێت بێ نیگەرانی و سڵەمینەوە تواناییە گەورەكانی هێز قۆرخ بكات، تا لووتكەی سیستەمی جیهانی بگرێت، كەواتە ویلایەتە یەكگرتووەكان ئێستا لە قۆناغی نیگەرانیدایە، تایبەت بە پێگەكەی و هەوڵدەدات پارێزگاری لە پێشەنگی بكات، لە نێو هێزە جیاجیاكانی جیهانی (چینی میللی، رووسیای فیدڕاڵ و تا راددەیەكیش یەكێتیی ئەوروپا). سەرۆكی ئەمریكا دۆناڵد ترەمپ لە هەڵمەتەكەی هەڵبژاردنیدا لە ساڵی 2016 هەوڵی دا فۆكس بخاتە سەر دروشمی (ئەمریكا پێش هەموو شت) و بەهێزكردنی پێگەی ئەمریكا لە پەیوەندییە نێودەوڵەتییەكاندا، چونكە ئیدارەی سەرۆكی پێشوو (ئۆباما) ئەوەی نەكرد، ئیدارەكەی تووشی شكستی زۆر بووەوە، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا.
ترەمپ دەستی كرد بە جێبەجێكردنی دروشمی ناوەندی (ئەمریكا پێش هەموو شت) و هەوڵی دا لە چەقی كێشە نێودەوڵەتییەكان بكشێتەوە، بەتایبەتی لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاست، تا راددەیەكیش سەركەوتنی بەدەست هێنا لە بەدەستهێنانی پێشكەوتن لە پڕۆژەكەی (سەفقەی سەدە)و چارەسەركردنی ململانێی عەرەب – ئیسڕائیل، چەندین رێككەوتننامەی ئاساییكردنەوەی نێوان هەندێ دەوڵەتی عەرەبی و ئیسڕائیلیش واژۆ كران، بەڵام سەرهەڵدانی مەترسیی پەتای كۆڕۆنای 19 و زیادبوونی ژمارەی تووشبووان لە ئەمریكا، ئیدارەی ترەمپی خستە بەر ئالنگارییەكی مەترسیدار، دۆخێكی ناڕوونی لە مامەڵەكردن لەگەڵ پەتاكە خستەڕوو.
ئەو هەموو شتانە كاریگەرییان هەبوو بۆ سەر شەڕی هەڵبژاردنی سەرۆكایەتیی ئەمریكای نێوان دۆناڵد ترەمپ و جۆ بایدن، ئەو شەڕەی كە شێوەی هیچ شەڕێكی پێشووی هەڵبژاردن نییە، بە هۆی بابەتە مەترسیدارەكان كە دەورووژێنرێن وەك (كۆرۆنا، رۆژهەڵاتی ناوەڕاست و سەفقەی سەدە، بەڵام گرنگتر پەرتەوازەیی ناوخۆیی و دابەشبوونی كۆمەڵگەی ئەمریكا و سەرهەڵدانی حاڵەتەكانی رەگەزپەرستی و كینەی كۆمەڵایەتی).
لەم حاڵەتەدا پرسیارێك دێتە كایەوە دەربارەی جۆری كولتووری سیاسیی ئەمریكایی؟ ئایا ئەمریكییەكان كولتوورێكی سیاسیی یەكگرتوو، یان هاوبەش، یان فرەییان هەیە؟
لەبەردەم ئەو پرسیاردا كە دوای رووداوەكانی 11ی سێبتێمبەر هاتە ئاراوە، پڕۆفیسۆر (هینتكتن) پرسیارێكی جەوهەریی مەترسیداری خستەڕوو: ئێمە كێین؟ ئەو ئالنگارییانەی رووبەڕووی ناسنامەی ئەمریكا دەبنەوە، كە مامەڵە دەكات لەگەڵ گۆڕانكارییەكانی نێو سیما و جەوهەریی ناسنامەی نیشتمانیی ئەمریكا، دووپاتیشی كردەوە كە كولتوور فاكتەری كاریگەرە لە رەفتاری سیاسیی گەل، ئەمەش بە واتای ئەوەیە كە رەفتار لە كولتوورەوە سەرچاوە دەگرێت.
ئەم شیكردنەوەیەی رۆڵی كولتوور لە گۆڕانكارییەكانی كۆمەڵایەتی- ئابووری- سیاسی، فۆكۆیاما لە كتێبەكەیدا (متمانە) بەو شێوەیە جەخت لە گرنگیی كولتوور دەكاتەوە: «كولتووری هاوبەش بنەمای ئاستگەلێكی باڵایە لە متمانەی كۆمەڵایەتی لە وڵاتانی دیاریكراودا و بەشداریی زۆری لە سەركەوتنی ئابوورییان كردووە».
دوای ئەوەی هینتگتن كتێبە بە نرخەكەی ( ئێمە كێین؟ 2004)ی بڵاوكردەوە، بەوە تۆمەتبار كرا كە (رەگەزپەرستە) هەڵوێستیشی دژی كۆچبەرانە، فۆكۆیاما وەڵامی ئەو تۆمەتباركردنە دەداتەوە و كە هینتكتن راست بووە، كاتێ روونی كردەوە كە نیشتەجێبووانی (ئەنجلۆ- پرۆتستانت) لە ئەمریكای باكوور بەشداربوون لە سەركەوتنی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا، بەڵام نەك لەبەر رەگەزە، بەڵكو بەهۆی بەها كولتوورییەكان، لەوانەش كولتوورەكانی مۆرالی پرۆتستانی و تاكلایەنی و متمانە نەكردن بە دەسەڵاتی ناوەند.
بەڵام لە دوای ئەو جەختكردنەوە فراوانە لە بەردەوامبوونی كولتوور وەك دەستنیشانكاری رەفتاری سیاسی، هەندێك كێشە هەن دەربارەی بیرۆكەكەی (هینتگتن) پەیوەستن بە كولتوور، لە ویلایەتە یەكگرتووەكان رۆڵی ئایین روونە لە میانی رۆڵی موحافیزكاری ئایینی لە سیاسەتی ئەمریكادا.
فۆكۆیاما سەرنج لە دیاردەیەك دەدات كە بەم دواییە سەری هەڵداوە، ئەویش: گەڕانەوەی ناسیۆنالیستیی كۆنە، ئەمەش پشتیوانیی لە جووڵانەوەی پۆپۆلیستی كردووە (كە كاریگەریی هەبووە لە جیهانی هاوچەرخدا)، لەپاش فاكتەرگەلی دیكە پەیوەست بە رەگەزە و نایەكسانیی ئابووری و یادنامەی هاوبەشی مێژوویی.
(هنتگتن )مشتومڕ لەسەر ئەوە دەكات، سەبارەت بەوەی كولتوورو نەریت و بەهاكانی ئەنجلۆ- پرۆتستانت و پرەنسیپەكانی بیروباوەڕی ئەمریكا – ئازادی و یەكسانی و یاسا و مافەكانی تاك- كە ئەم وڵاتەی بەو شێوەیە لێ كردووە، لەم دەیانەی دواییدا، میتۆدەكانی فرەیی كولتووری و فرەجۆری كە ئیتن و رەگەز دەخەنە سەر ناسنامەی نیشتمانی و مەیلی زۆر بۆ كۆچبەران، بەتایبەتیش بە رەچەڵەك ئیسپانی، بۆ پاراستنی جووت ناسنامەیی لە جیاتی لەخۆگرتن و ئاوێتەكردن، ئەنجامیش سەرهەڵدانی كۆمەڵگەیەكی جووت زمانی و جووت كولتوورییە، كە بە جەوهەر جیاوازە، لە یەكێك لە سێ سەدەی رابردوو، لەگەڵ جەوهەری زمانی ئینگلیزیی پرۆتستانی.
سەبارەت بەو بابەتەی كە ئایا نەتەوە پێویستی بە جەوهەرێكی كولتووریی هەیە، تا بتوانێت پێناسەی خۆی بكات لەمیانی ئایدیۆلۆجیا بە تەنیا- واتا ئایا ئەمریكا دەتوانێت ببێتە نەتەوەیەكی یەكگرتوو ئەگەر بیروباوەڕی ئەمریكی تاكە سەرچاوەی پێناسە نیشتمانییەكەی بێت؟ وەڵامەكە نەخێرە، (هنتگتن) دەڵێت: گیانی نەتەوە مێژوو و نەریت و كولتووری هاوبەش دەستنیشانی دەكەن، بەڵام لێرەدا روو لەكوێ دەكەین، ئەو پێی وایە جیهان دەچێتە نێو سەردەمێكی تازەی ئایینەوە، چونكە جەنگی ئایدیۆلۆجی لەگەڵ شیوعییەتی توندڕۆدا گۆڕاوە بۆ جەنگێكی ئایینی و كولتووری لەگەڵ ئیسلامی توندڕۆدا.
لە وەسفی ناسنامەی ئەمریكیدا، (هنتگتن ) یەكەم جار رەخنە لە و بیرۆكەیە دەگرێت كە وڵات، وەك زۆرجار دووبارە دەبێتەوە (نەتەوەیەكە لە كۆچبەران)، ئەو دەنووسێت كە دامەزرێنەرانی ئەمریكا كۆچبەر نەبوون، بەڵكو نیشتەجێبوونە، لەوەتەی نیشتەجێبووانی بەریتانی هاتوونەتە ئەمریكای باكوور بۆ دامەزراندنی كۆمەڵگەیەكی تازە، لەجیاتی كۆچكردن لە كۆمەڵگەیەكی دامەزراوەوە بۆ كۆمەڵگەیەكی دیكە، وەك ئەوەی كۆچبەران دەیكەن، گەلانی دواتر كە هاتنە نێو ئەو كولتوورەی لە كۆلۆنییەكانی رەسەنی بەریتانیدا هەبوو، كە ئەو نیشتەجێبووانە دایانمەزراندووە، بە راستیش كۆچبەر بوونە.
ئالنگارییەكانی ناسنامەی ئەمریكا
(هنتگتن) مشتومڕی لەوە دەكات كە لە میانی شەستەكاندا ناسنامەی ئەمریكی داخورا، لەبەر ئەم فاكتەرانە:
سەرەتای جیهانگیریی ئابووری و سەرهەڵدانی ناسنامەگەلی جیهانیی سەرووی نیشتمانی.
كۆتاییهاتنی جەنگی سارد لە ساڵی 1989 بووە هۆی كەمكردنەوەی گرنگیی ناسنامەی نیشتمانی.
هەوڵەكانی پاڵێوراوان بۆ پۆستگەلی سیاسی لە پێناو مسۆگەركردنی ژمارەیەك دەنگدەر.
ئارەزووی سەركردەی گرووپەكانی خوارنیشتمانی لە بەهێزكردنی پێگەی گرووپەكانیان و بەرژەوەندیی تایبەتیی خۆیان.
لێكدانەوەی كارەكانی كۆنگرێس كە بە شێوازگەلێكی گونجاو جێبەجێ كران، بەڵام نەك وەك پێویست بەو رێگایانەی كە یاسادانەران مەبەستیان بوو.
گواستنەوەی هەست و سۆز و گوناح لە هەمبەر كارەكانی رابردوو بە هاندانی دەستەبژێری ئەكادیمی و رۆشنبیران.
گۆڕانكارییەكان لە دیدی ئیتنیدان، ئەو ئیتنییەی یاساكانی مافە مەدەنییەكان و كۆچ پشتگیرییان دەكات.
(هنتگتن) پارچەیەك و لێكدانەوەیەكی هەڵەی پەیوەست بە یاسای مافە مەدەنییەكانی ساڵی 1964 و یاسای مافەكانی دەنگدانی ساڵی 1965 دەخاتە ناوەندی رێكارەكانی حكوومی كە بووە هۆی داڕووخانی بیروباوەڕی ئەمریكی.
یەكێك لە پێكهاتەكانی دیكەی ناسنامەی ئەمریكی كە(هنتگتن) پێی وایە رووبەڕووی هێرش دەبێتەوە، بەكارهێنانی زمانی ئینگلیزییە. تا كۆتایی سەدەی بیستەم، زمانی ئینگلیزی زمانی باوی ئەمریكا بوو و بە چالاكییەوە بە كۆچبەران دەگوترایەوە، نەك ئەمە بە تەنیا، چونكە ئەمریكییەكان بە درێژایی مێژوو بەم زمانە قسەیان دەكرد، بەڵام دیسان لەگەڵ بوونی گرووپگەلی دیكەی زمان كە كۆمەڵێك كۆچبەری جیاواز هێنایانە ئەمریكا، بۆیە فێركردنی هەمووان تا قسەی پێ بكەن و بە زمانی ئینگلیزی بنووسن زامنی بەردەوامبوونی پەیوەندیی نێوان ئەو گرووپانەیە.
ئەم نەریتە بێ مەبەست، بەهۆی بەشی شەشەمی یاسای مافە مەدەنییەكان لابرا، كە بە جیاكاری لەسەر بنەمای (رەچەڵەكی نەتەوەیی) قەدەغە دەكات. ئەم یاسایە بەوە لێكدرایەوە، كە واتا دەنگدەران ئەوانەی بە ئینگلیزی قسە ناكەن، مافیان هەیە یارمەتی وەربگرن بە پێی بەندی (رەچەڵەكی نەتەوەیی)، تاكو بێبەش نەبن. ئەمەش بووە هۆی دەنگدانی جووت زمانی و سەرەتای فێربوونی جووت زمانی لە ساڵی 1974، یاسای مافە مەدەنییەكان هەموار كرایەوە، تاكو قوتابخانەكان ناچاربكرێن فێركردنی زمان و كولتووری دایك بۆ قوتابی پێش بخەن، بەوەی پێویستە رێگا بە منداڵ بدرێت، چالاكانە پێش بكەوێت لە رێی سیستەمی پەروەردەوە.
دواجار، تاكە ئالینگاری بەپەلە كە ئەمریكا رووبەڕووی بۆتەوە، بە رای (هنتگتن) بریتییە لە كێشەی كۆچی مەكسیكی و ئەنجامی بە ئیسپانیكردنی ئەو ناوچانەی ویلایەتە یەكگرتووەكان كە هاوسنوورن لەگەڵ مەكسیك. ئەو دەترسێت كە ئەنجامی كۆچی مەكسیكی بۆ ئەمریكا دابەش بێت،(هنتگتن) پێی وایە كە كۆچی مەكسیكی جیاوازە لەگەڵ كۆچی پێشوو بە چەند رێگایەكی بنەڕەتی.
كۆچی مەكسیكی تەنیا بە چەند رێگایەك جیاواز نییە لەگەڵ كۆچی پێشوو، بەڵكو(هنتگتن) پێی وایە كە مەكسیكییەكان جیاوازن لەگەڵ كۆچبەرانی دیكە كە ئاوێتەی كۆمەڵگەی ئەمریكا بوون، لەبەر چەند هۆیەك، لەوانە زمان، خوێندن، ناسنامە، دەشڵێت كە جیاوازییەكان سەرەئەنجامی جیاوازییە كولتوورییەكانە لەنێوان كولتووری ئەنجلۆ پرۆتستانتیی ئەمریكی و كولتووری كاسۆلیكیی ئیسپانی.
ئەم شێوازە بەردەوامییەی شەپۆلی رەوكردنی كۆچبەران لە ئەمریكای لاتینییەوە، بەتایبەتیش مەكسیك، بە كردەنی بووە هۆی گۆڕانكاری لە كولتوور و كار و زمان و خوێندن لە باشووری رۆژئاوای ویلایەتە یەكگرتووەكان، ئەگەر ئەم ئاراستەیە بەردەوام بوو، دەبێتە هۆی یەكخستنی ئەو بەشەی وڵات لەنێو كوتلەیەكی كولتووریی جیاوازی ناو ویلایەتە یەكگرتووەكان و دەبێتە هەڕەشەی دابەشبوونی ئەمریكا.
نوێكردنەوەی ناسنامەی ئەمریكا
دوای روونكردنەوەی ئەو مەترسییانەی پەیوەستن بە لاوازكردنی ئەمریكا و دواتریش پێشبینییەكان بە (لێكترازان)، ئەوەی كە رەنگە رووبدات بە شێوەیەكی لۆژیك بە هۆی فرە كولتوورییەوە، یان پێكهێنانی حكومەت لە دەستەبژێرگەلێكی دابڕاو لە ناسیۆنالیستی، بە شێوەیەكی زۆر ئیرادەی جەماوەر فەرامۆش دەكات، (هنتگتن) هەوڵدەدات چارەسەرێك بۆ ئەو كێشانە داڕێژێت، مشتومڕی ئەوەش دەكات كە پابەندبوون بە بیروباوەڕی ئەمریكی بە تەنیا بەس نییە بۆ پاراستنی ناسنامەی ئەمریكا، نموونەی یەكێتیی سۆڤیەت دێنێتەوە كە دەوڵەتێك بوو هەوڵی دا، تەنیا ئایدیۆلۆجیا بەكاربهێنێت، كە هەوڵی دابوو ئایدیۆلۆجییا بەسەر كولتوورو نەتەوە جیاوازەكاندا بسەپێنێت، بەڵام لە كۆتاییدا هەرەسی هێنا، دەكرێت هەمان چارەنووس بۆ ویلایەتە یەكگرتووەكانیش بێت، ئەگەر ئەمریكییەكان بەشداری لە ژیانی ئەمریكادا نەكەن، زمانی ئینگلیزی و مێژوو داب و نەریت فێربن، كولتووری ئەنجلۆ- پرۆتستانتیی ئەمریكی لەخۆ بگرن، بە شێوەی بنەڕەتی شارەزای ئەمریكا بن، لە جیاتی وڵاتی لەدایكبوونیان، ئەو پێشنیار دەكات كە ئەمریكییەكان روو لە پرۆتستانتی بكەن، دەرك بەوە بكەن كە ئەوەی ئەمریكا لە وڵاتانی دیكە جودا دەكاتەوە، ئەوەیە كە دەوڵەتێكی رۆژئاوایی ئایینداری توندە، لەسەر پرەنسیپی رۆشنگەری و چاكسازیی پرۆتستانتی دامەزراوە.
دواجار، (هنتگتن) رێگای دیكە دێنێتەوە كە ناسنامەی ئەمریكایان لاواز كردووە، كە بریتین لە: هەرەسهێنانی یەكێتیی سۆڤیەت كە ویلایەتە یەكگرتووەكانی بێ دوژمن بەجێ هێشت و كە خۆی بە دوژمنی بزانێت، داماڵینی رەگەزنامە لە دەستەبژێرگەلێكی بازرگانی و پیشەیی و فیكری و ئەكادیمی، مەبەستی (هنتگتن) لە داماڵینی رەگەزنامە، ئەوەیە كە ئەمریكییەكان زۆرجار خۆیان وەك ئەندام لە كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی دادەنێن، نەك لە ئاستیدا وەك هاووڵاتیانی ویلایەتە یەكگرتووەكان.
كولتووری سیاسیی ئەمریكا
لە توێژینەوەیەكی گرنگدا دەربارەی كولتووری سیاسیی ئەمریكا، توێژەر (كرینستۆن) بیرۆكەیەكی نووسیوە كە لە سیاسەتمەداری ئەمریكایی (باركەر) وەرگیراوە، كە لە سوودی (وتاری راگوزەرو هەمیشەیی مەسیحییەت)دایە. بابەتەكەی كرینستۆن هاوشێوەی بیركردنەوەكەی باركەرە، كە هەندێك لە مەسیحییەت لەناو سیاسەتی ویلایەتە یەكگرتووەكاندا هەیە، بەمەش كرینستۆن هەندێ خاڵی جیاكەرەوەی سیاسەتی ئەمریكای دەستنیشان كردووە، ئەم میتۆدەش رێگایەكی تازەی بیركردنەوە دەستەبەردەكات لە چەمكی مانۆڕایی سیاسەت، كە یەكێكە لە بابەتە زۆر دیارو دووبارەبووەوە لە ناونیشانەكان، بەو پێیەی ئەركێكی كولتووریی زۆر بەردەوامە لە سیاسەتی ئەمریكا.
فەزیڵەتی مەدەنی
(فەزیڵەتی مەدەنی) یەكێك لە دیارترینی ئەو بابەتانە بوو كە زاڵ بوون بە سەر دیبەیتییەكانی پاڵێوراوانی سەرۆكایەتیی ئەمریكا، كە تێیدا راكان دەخرێنە روو و داوا لە گەلی ئەمریكا دەكات، قوربانی لەپێناو خێروبێرێكی بەرزتر پێشكەش بكەن. ئەو بابەتانەی لەلایەن ركابەرانەوە دەخرێنە روو، لەنێوان بەها مەدەنییەكان و یەكێتیی نیشتمانی و پرەنسیپە گشتییەكانی سیاسەتی ئەمریكا و پرسەكانی پەیوەست بە فیدڕاڵییەتی ئەمریكادان.
پەیامی ئەمریكا
زیاتر لە سێ چارەكی ناونیشانی دیبەیتییەكان ئاماژە بۆ ئەركی نەتەوەی ئەمریكا دەكەن، بەو ناوەی ئەركێكی تایبەتیی نەتەوەیە لە مێژوودا بۆ بڵاوكردنەوەی پیرۆزییەكانی حوكمڕانی گەل لە جیهاندا، هیچ كەسێك بە قسە وەك (جۆرج واشنتۆن) بە رەوانبێژییەكی دیارەوە نەیگوتووە: «پارێزگاریكردن لە بڵێسەی ئازادی و قەدەری پیرۆزی نموونەی كۆماریی حوكمڕانی».
هەموو بەڵگەكان ئاماژە بۆ ئەوە دەكەن كە زۆربەی ئەمریكییەكان پێیان وایە دەوڵەتەكەیان (چاكترین هیوایە بۆ جیهان) و ماناكەی لە خۆی زیاترە. بە درێژایی ساڵان و لەگەڵ ئەوەشدا، سروشتی ئەركەكە گۆڕاوە و چەندین توێژینەوەی تازە بەكارهاتوون دەربارەی سیاسەتەكانی دەوڵەتی ئەمریكا، بە تایبەتیش بەكارهێنانی چەمكی كولتوور بۆ باسكردنی جیاوازییەكان لە خاسییەتە سیاسییەكانی دەوڵەتدا. هەموو بەڵگەیەكی ئەم هەوڵانە دەخرێنە روو بەوەی كە جیاوازییە كولتوورییەكان لە جیاوازییەكانی سیما سیاسییەكان یان ئابوورییەكان جودادەكرێنەوە.
لە زانستە كۆمەڵایەتییەكاندا، تەنیا ژمارەیەكی كەم هەیە لە چەمكە قەبەكان و بیرۆكە باوەكان كە پسپۆڕیین، بەڵام پەل دەكێشن بۆ پسپۆڕییەكانی دیكە، بۆیە دەگوترێت كە بەهێزترین چەمك، چەمكی كولتوورە كە لە كۆتایی سییەكان و سەرەتای چلەكانی سەدەی رابردوو سەری هەڵدا. لەوكاتەی كە زانستییە كۆمەڵایەتییەكان گەیشتنە ئەو ئاستەی پێگەیشتن، كە بەس بوون بۆ وتووێژ و شیكردنەوەی كێشەكان كە ئەو كاتە رووبەڕووی جیهان بووەوە. تازە ئەمریكا لە گۆشەگیرییەكەی بەئاگا دەهات، جیهانێكی ورووژێنەر لە كۆتایی جەنگی یەكەمی جیهان هەبوو، چەندین هێز سەریان هەڵداو دواتریش تۆتالیتاریی ئەڵمانی و سۆڤییەتی جێگیر بوون، جەختیان دەكردەوە راستەوخۆ لەسەر هاتنە ئارای نەوەیەك لە توێژەرانی ئەمریكی تا گرنگیی توێژینەوەی جیاوازییە كولتوورییەكان فێربن.
لەم ماوەیەدا و لەمیانی وازهێنانی گۆشەگیریدا، ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا بوو بە (هێزێكی جیهانی)، ئەم پەرەسەندنانە لە جیهانی سیاسەتدا بزر نەبوو، بۆیە لە ساڵی1948 زانای سیاسی (ناسان لییتس) توێژینەوەیەكی بڵاوكردەوە دەربارەی (گریمانەییە كولتوورییەكانی كردارە سیاسییەكان) كە زۆر نزیك بوون لە بەكارهێنانی چەمكی كولتووری سیاسییەوە. لەگەڵ ئەوەشدا، پەرەسەندنی جەوهەری لە ساڵی 1956 دەستی پێ كرد، كاتێك زانای سیاسیی ئەمریكی (گابریل ئەلمۆند) بە راشكاوی چەمكی كولتووری لە توێژینەوە سیاسییەكان بەكارهێنا، هەروەها كولتوور لە چوارچێوەی زانستی سیاسەتدا زیاتر بوو بە مایەی سەرسوڕمان، چونكە چەمكەكە وەڵامی چەندین پرسیاری ورووژێنەری لە زانستی سیاسەتدا دایەوە. بەم شێوەیە، لەكاتێكدا كە زانستە سیاسییەكان رەنگە زۆر لەسەرخۆ بوون لە وەرگرتنی چەمكی كولتووری سیاسی لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو، كە ئامادە بووە بۆ سوودوەرگرتنی خێرا و فراوان لە پەرەسەندنی چەمكەكە، دیارترینی ئەوانەی كە بەشدارییان لەم بابەتەدا كردووە (لاسۆیل) و (ئەلمۆند)ن. هێزی (لاسۆیل) لە بەستنەوەی نێوان شرۆڤەكردنی دەروونی و سیاسەتدا لە شیكردنەوەی ئەزموونەكانی خەڵكدا دەبینێتەوە، لەگەڵ ئاراستە جیاوازەكانی ئایدیۆلۆجییەت، كە كۆمەڵێكی هەمەجۆر رۆڵی سیاسی دەبینن لە بەرپرسان و رەخنەگر و نەیاران.
بەشداریكردنی بەرزی (لاسۆیل) لە تیۆری دروستكردنی بڕیار لە داڕشتنەكەیدا بووە، كە (پیاوی سیاسی) پاڵنەرگەلی تایبەت لەخۆدەگرێت كە بە شتی گشتی و عەقڵانی دەیگۆڕێت، ئەوەش بە واتای: چالاككردنی هێز كە سیاسەتمەدارەكان چالاكانی سیاسی پاڵ دەدەن كە هۆشیار بن و دواتر ئەمە بنەمایەكە بۆ پێكهاتەی كەسایەتییان.
جەختكردنەوەی لاسۆیل لەسەر سایكۆلۆجییەتی تاك لە دیراسەكردنی بەشداریكردنی هاووڵاتیان لە سیاسەتدا زوو بوو، دیراسەكردنی رەفتاری هەڵبژاردن گرنگییەكی بەرچاوی وەرگرت لە میانی تێڕوانینی دوورتر بۆ دیاریكردنی حزب، هەروەها لەجیاتی ئەوە جەختكردنەوە لەسەر خوێندن، بەو گریمانەیەی كە پاڵنەرەكان لە فاكتەرە كۆمەڵایەتی و ئابوورییەكان پێكدێن، هەروەها لە بنەما دیمۆگرافییەكانی وەك تەمەن و رەگەز و پاشخانی رۆشنبیریی هاووڵاتیان.
ئەمە ئەو میتۆدەی كۆمەڵێك توێژینەوەی وژوورێنەر بوو دەربارەی هۆكاری دەنگدان، یان دەنگ نەدانی هاووڵاتیان، كە لەگەڵ (چارلزمیریام) و( هارۆڵد لاسۆیل) ساڵی 1924 دەستی پێكرد، دواتر لای (سایمۆر لیبست) لە ساڵی 1960 پەرەی سەند. لەم قۆناغەدا (گابریل ئەلمۆند) جڵەوی دەستپێشخەریی گرتە دەست لە پۆلێنكردنی چەندین جۆری دەوڵەت، بەپێی تیۆری هەیكەلبەندیی كار دەربارەی سیاسەتی نیشتمانی، بۆیە سیستەمی سیاسی دەستنیشان كرا لە رووی زنجیرەیەك كارەوە كە هەیكەلبەندیی جیاجیا ئەنجامی دەدات، بۆ نموونە: (یاسادانان و سوپا لە سیستەمێكی دیكە، دەكرێت حزبێكی دەستڕۆیشتوو لە سیستەمێكدا ئەنجامی بدات، لە سیستەمی دیكەش ئەنجومەنەكانی یاسادانان بیكەن).
(تالكۆت بارسۆنەر) پێی وا نییە كە سیاسەت سیستەمێكی تەواو پێكبهێنێت وەك سیستەمە ئابووری و كۆمەڵایەتییەكان، هەروەها بە بەشداری لەگەڵ هاوڕێیەكەی (ئادوەرد شیلز) زیاتر دەڵێت: ئەستەمە سیستەمە گشتییەكان پەرەیان پێ بدرێت، بە تایبەتیش لە كایەی سیاسیدا، بە هۆی سروشتی تایبەتمەندیی پرۆسەی سیاسی كە لە پێناسەیدا بۆ سیاسەت دەستنیشانی كردووە: (كێ چی دەست دەكەوێت و كەی و چۆن؟) لەم دیاریكردنەی سیاسەتدا بەرژەوەندییەكان هێزی پاڵنەرن لە پێكهێنانی لایەنە سیاسییەكان، سیاسەتی بەوە داناوە كە بریتییە لە ململانێی بەردەوام دەربارەی بەها ماتریالی و ناماتریالییەكان.
(دەیڤید ئیستۆن) نموونەی خۆی وەك سیستەمی سیاسی پێشكەش كرد كە چەندین دەروازەو دەرچە لەخۆ دەگرێت، (كارل دۆیچ) روونی كردەوە كە سیستەمی سیاسی لە شێوەی ئامێری كۆمپیۆتەرە و دواجار دەكرێت شرۆڤە بكرێت لە رووی تیۆرگەلی تازەی سیبەرنەتیكییەوە، لاسۆیل 1930 نزیك بوو لە وێنەگرتنی سیاسەت وەك سیستەمێك لە وتووێژە شاردراوەكانیدا تا راددەی ئەوەی (دەوڵەت وەك فرە رووداوێكە)، تیۆری سیاسەتی نیشتمانی وەك سیستەمێكی كار و پرۆسەكان تێڕوانینێكی سەرتاپاگیری دەروازە و دەرچەكانی هێنا، كە هەلومەرجی كۆمەڵایەتی و دەروونی بە توندی كاریگەرییان بۆسەر دەروازەكان هەبووە، دەكرێت دەروونی سەركردەكان یەكلاكەرەوە بێت لە وەرگرتنی بڕیار تایبەت بە دەرچە سیاسییەكان.
زانستە سیاسییەكان هەمیشە هەوڵدەدەن، چاكترین شتی كۆمەڵناسی و دەروونناسی كۆبكەنەوە، چونكە بواری هەر یەك لە كۆمەڵە و تاك دەگرێتەوە، دەوڵەت و كۆمەڵگە لە لایەكەوە، سەركردەو هاووڵاتی لە لایەكی دیكەوە.
هەموو بیرمەندە باڵاكان لە فەلسەفەی سیاسیی كلاسیكیدا هەوڵیان دا، زانستی زۆر پێشكەوتوو بخەنە تیۆرەكانیانەوە، تایبەت بە رەفتاری مرۆیی و تاكەوە، دواتر بە تەواوی گونجاو بوو بۆ رێكاری گواستنەوەی تیۆری كولتووری لە ئەنترۆپۆلۆجیاوە بۆ زانستە سیاسییەكان، بڕێكی زۆری گومانی سەرەتایی هەبوو سەبارەت بە چۆنێتیی مامەڵەكردن لەگەڵ پەروەردەی كۆمەڵایەتی لە قۆناغی منداڵیدا. زۆر بە خێرایی روون بووەوە كە گواستنەوە لە مەشقكردن لەسەر كارە ئاسانەكان، بۆ رەفتاری بەرپرسانی حكوومی وەر??