بیرمەندی ئەمریكی و بەڕەچەڵەك ژاپۆنی(فرانسیس فۆكۆیاما لە دایكبووی 1953)(1) یەكێكە لە چالاكترین زانای هاوچەرخی زانستی سیاسی بەدواداچوون بۆ ئەو گۆڕانكارییانە دەكات كە لەسەر ئاستی جیهانی ڕوودەدەن، هەروەها شرۆڤەیان دەكات و تیۆریزەی ئاستبەرز بۆ ئەو گۆڕانكارییانە پێشكەش دەكات. لەبەردەم ئەو پەتایەی كۆرۆنا كە لەوەتەی نۆڤەمبەری 2019 وە جیهانی گرتۆتەوە، ڕاو شرۆڤەی خۆی لە گفتوگۆكردن بە(ڤیدیۆ كۆنفرانس) خستەڕوو لە پەیمانگای هۆڤەر بۆ توێژینەوە (2)، هەروەها لە دواژمارەی تەمموز- ئابی 2020 لە گۆڤاری بەناوبانگی ئەمریكا Foreign Affairs، توێژینەوەیەكی تێۆری – پراكتیكی بە ناونیشانی پەتاو سیستەمی سیاسی The Pandemic and Political Order. It Takes a State پێشكەشكرد، چەندین ناوونیشانی لاوەكیی پێویستی بەڵگەدارو ئاماژەداری قووڵی تێدا بوو، گرنگترینیان:* پەیوەندیی نێوان شارەزایی تەكنۆكراتی و سیاسەتی گشتی كە ئەمڕۆ لە جاران لاوازتر بووە، ئەو كاتەی دەستەبژێر دەسەڵاتی زۆری هەبوو.* ویلایەتە یەكگرتووەكان هەڵەی كرد لە كاردانەوە بە شێوەیەكی خراپ و هەیبەتی گەورەی خۆی خستەڕوو.* دابەشكردنی جیهان بۆ دەسەڵات لە ڕووكردنە ڕۆژهەڵات بەردەوام دەبێت، چونكە ئەدای ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە ئیدارەدانی دۆخەكە لە ئەوروپا یان ویلایەتە یەكگرتووەكان باشترە.فۆكۆیاما توێژینەوەكەی بەم قسەیە دەست پێكرد: قەیرانە گەورەكان ئەنجامی زیانبەخشیان لێ دەكەوێتەوە، كە زۆرجار چاوەڕواننەكراون، نموونەی زۆر دەهێنێتەوە، ئاماژەش بەوە دەكات كە ئەو پووكانەوە گەورەیەی ساڵی 1929 جیهانی گرتەوە هاندەر بوو بۆ گرتنەبەری سیاسەتی گۆشەگیری، هەروەها سەرهەڵدانی مەیلی ناسیۆنالیزم و فاشییەت، ئەم ڕووداوانە كەڵەكە بوو بووە هۆی هەڵگیرسانی جەنگی دووەمی جیهان، بەڵام لە هەمان كاتدا ئەنجامی ئەرێنی لێ كەوتەوە.وەك دامەزراندنی نەتەوە یەكگرتووەكان 1945 و سەرهەڵدانی ویلایەیتە یەكگرتووەكان وەك زلهێزێكی جیهانی، كاركردن لەسەر پاكسازیی كۆلۆنیالیزم، لەكاتێكدا هێرشەكانی 11ی سێپتێمبەر دوو دەستێوەردانی سەرنەكەوتووی بەدوای خۆیدا هێنا، لەلایەن ئەمریكاوە، هەڵكشانی ئێران و پەیدابوونی شێوازی هەمەجۆری پەڕگیریی ئیسلامی. لە 2008 و لەگەڵ قەیرانی داراییدا جیهان پۆپۆلیزمی دژ بە دامەزراوەكانی بەخۆوە بینی كە لەجیاتی سەركردەكان توانی كۆنتڕۆڵی جڵەوی ئیش و كارەكان بكات.ئێستا لەگەڵ پەتای كۆرۆنا دەبێتە كارێكی مێژوونووسان لە داهاتوودا، فۆكۆیاما جەخت لەوە دەكاتەوە، بەدواداچوونی ئاسەواری قووڵی ئەم پەتایە ، بەڵام تەحەدییەكە بریتییە لە: دۆزینەوەی پێشوەختەی ئەو ئاسەوارە، لە چوارچێوەی ئەم تەحەددییە ڕوون دەبێتەوە كە بۆچی هەندێ دەوڵەت زۆر چاكتر مامەڵەیان لەگەڵ پەتاكەدا كردووە لە چاو دەوڵەتانی دیكەدا. فۆكۆیاما دووپاتی دەكاتەوە كە ئەم شتە پەیوەست نییە بە جۆرو شێوەی سیستەمی حوكمڕانی، بەڵكو هەندێ لە دەوڵەتە دیموكراسییەكان چاكتر مامەڵەیان لەگەڵدا گردووە لە دەوڵەتانی هاوشێوە، ئەمە بۆ دەوڵەتانی دەسەڵاتخوازیش هەر وایە. فۆكۆیاما لێرەدا ڕایەكی زۆر گرنگ دەخاتە ڕوو، ئەو دەڵێت كە فاكتەرەكانی بەرپرس لە مامەڵەكردنی سەركەوتوو لەگەڵ پەتاكە سێ فاكتەرن: توانای دەوڵەت، متمانەی كۆمەڵایەتی، سەركردایەتی. ئەو دەوڵەتانەی ئەو فاكتەرانەیان هەیە ئەداكانیان مایەی سەرسامی بوون و توانیان زیانی ئەم پەتایە كەم بكەنەوە.بەڵام ئەو دەوڵەتانەی كارا نین و كۆمەڵگاكانیان جەمسەربەندیی توندیان و سەركردایەتیی لاوازیان هەیە، بە شێوەیەكی نادروست كاریان كردووەو هاووڵاتی و ئابوورییەكانیان بە لاوازی هێشتۆتەوە. بۆیە دەبێ ئەو دەوڵەتانە لەبیریان بێت كە ئەم پەتایە وەك هیچ پەتایەكی دیكە نییە، وا دیارە درێژە دەكێشێت و ئاسەوارییەكانی بە ساڵانە، نەك بە چارەكی ئەم ساڵانە. فۆكۆیاما تێبینی ئەوە دەكات كە خەڵك ئەو پەتایەیان بە هەند وەرنەگرتووە، بۆیە وا بە خێرایی بڵاوبۆتەوەو سەرتاسەری جیهانی گرتۆتەوەو خەڵكێكی زۆری كوشتووە. بۆیە فۆكۆیاما دەگاتە ئەنجامێكی مەترسیدار: هیچ چركەساتێك نابینن كە ئاهەنگ بە سەركەوتن بگێڕن، بەڵكو بە پێچەوانەوە ئەنجام و ئاسەوارەكانی ئەم پەتایە: كرانەوەی ئابووری هێواش دەبێت و پێشكەوتنەكەیشی هەر هێواش دەبێت( بەهۆی پێشبینیی شەپۆلگەلی تازەی پەتاكە)، ئەمەش بە واتای ئەوەی كە ئابووریی جیهانی بە هیچ شێوەیەك ناگەڕێتەوە دۆخی پێش پەتاكە، ئەم دۆخەش درێژە دەكێشێت و هەرەس و شكست بە بازرگانی و پیشەسازی دێنێت و بازاڕ و سەنتەرەكانی بازرگانی و دەرفەتەكانی گەشتكردن لاوازو كز دەكات.بەڵام هەروەك فۆكۆیاما پێشبینی دەكات، تەنیا گەورە كۆمپانیاكان توانای قوتاربوونیان لەم قەیرانە هەیە، بەڵام لەگەڵ سوودوەرگرتن لە تەكنەلۆجیای زۆر پێشكەوتوو، بە تایبەتیش كە كارلێكە ژمارەییەكان لە هەموو كات زیاتر گرنگتر دەبن.بەڵام ئەنجام و ئاسەوارە سیاسییەكانی پەتاكە چین؟بە ڕای فۆكۆیاما ئەنجام و ئاسەوارە سیاسییەكانی پەتاكە زۆر گرنگن، هاووڵاتیان هەتاهەتایە ناتوانن ببنە قوربانی، ئەم پەتایە هۆكاری جەوهەرییە لە لەدەستدانی وەزیفەو كار و كەڵەكەبوونی قەرزو شتی دیكە، بەڵام بابەتەكە تەنیا ئەم دیاردانە نییە، بەڵكو پەلدەكێشێت بۆ بواری سیاسی، واتا گرژی و ململانێ و كاری توندوتیژی سەرهەڵدەدەن، كە دەبنە پەرچەكرداری سیاسی، بەڵام فۆكۆیاما دەپرسێت: پەرچەكردار دژی كێ؟ وەڵامی ئەوەش تا ئێستا ڕوون نەبۆتەوە.فۆكۆیاما پێشبینی دەكات كە گواستنەوەی دەسەڵاتی جیهانی بۆ ڕۆژهەڵات بەردەوام دەبێت، چونكە دەوڵەتانی ڕۆژهەڵاتی ئاسیا لە ئیدارەدانی دۆخەكە لە ئەوروپا یان لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا باشتر بوون، چین توانی دۆخەكە كۆنتڕۆڵ بكات هەرچەندە پەتاكە بۆ یەكەم جار لەوێ بڵاوبووەوە، بەڵام فۆكۆیاما دەپرسێت:ویلایەتە یەكگرتووەكان چی كرد؟ ئەو دەڵێت بەتەنگەوەهاتنی ویلایەتە یەكگرتووەكان خراپ بوو و كاریگەریی كردە سەر هەیبەتی و ڕووی لە هەرەس كرد، بەڵام بۆچی ئەمە ڕووی دا؟ فۆكۆیاما دەڵێت: ئەو وڵاتە توانایەكی زۆری هەیە و پێشتر بەسەر قەیرانەكاندا سەركەوتووە، بە شێوەیەكی سەرسوڕهێنەر، بەڵام ئێستا كۆمەڵگای ئەمریكی دووچاری جەمسەربەندییەكی توند بۆتەوە، هەروەها ڕووبەڕووی سەركردەیەكی بێ توانا بۆتەوە و ناهێڵێت دەوڵەت بە تەواوی كاری خۆی بكات، ئەو سەركردەیە ئاگری دابەشكاریی هەڵكرد، لەجیاتی هاندانی یەكێتی و هێرشیشی كردە سەر دامەزراوە نێودەوڵەتییەكان. لەبەر ئەوە فۆكۆیاما گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كە ئەو پەتایە ئەو كارلێكانەی لێ دەكەوێتەوە:* هەرەسهێنانی ڕێژەیی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكا.* هەڵوەشانەوەو داخورانی بەردەوامی سیستەمی جیهانیی لیبرالی.* ژیانەوەی فاشییەت لە جیهاندا.بەڵام ڕەنگە ببێتە هۆی:* ژیاندنەوەی دیموكراسییەتی لیبرالی كە وەك سیستەمێك توانایەكی بەرزی هەیە لە نەرمونیانی و تازەبوونەوە، بەڵام فۆكۆیاما جارێكی دیكە دووپاتی دەكاتەوە هەر دوو ئاراستە (فاشییەت و دیكوكراسی) لە شوێنی جیاجیا دەردەكەون، بەڵام ئەگەر ئاراستەكانی ئێستای جیهان نەگۆڕێن، ئەوا پێشبینییەكان ڕەشبینتر دەبن.سەرهەڵدانی فاشییەت فۆكۆیاما پێی وایە كە ئاسانە ئەنجامە ڕەشبینییەكانی پەتاكە وێنا بكرێت، گرنگترینیان: هەڵكشانی مەیلی ناسیۆنالیزم، ڕووكردنە سیاسەتی گۆشەگیری، زیادبوونی رق و كینەی بیانییەكان، هێرشەكانی سەر سیستەمی جیهانیی لیبرالی، ئەو پەتایە ڕۆڵی نەرێنی هەبوو لە خێراكردنی ئەو ئاراستانە، سیاسەتی حكومەتەكانیش لەم بوارەدا ڕۆڵیان هەبوو، حكومەتەكانی مەجەرو فلیپین و چین و سلفادۆر و ئۆگەندا ئەو قەیرانەیان وەك پاساوێك بەكارهێنا بۆ جێبەجێ كردنی دەسەڵاتی فریاگوزاری، كە بە هۆیەوە لە دیموكراسییەت دووركەوتنەوە. لەنێو جەرگەی ئەوروپاشدا، حكومەتەكان ڕێكارگەلیان گرتە بەر كە بووە هۆی پەكخستنی جووڵەی هاووڵاتیان، لەجیاتی هاوكاریكردن بە شێوەیەكی بنیادنەرانە و لە پێناو بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیان، دەوڵەتەكان هاتنە ناوەوەو لەگەڵ یەكدی بوونە ڕكابەر، نەیارەكانیان كردنە قۆچی قوربانی لە ڕووی سیاسییەوە تا شكست بهێنن.هەڵكشانی مەیلی ناسیۆنالیزم ئەگەر سەرهەڵدانی ململانێی نێودەوڵەتی زیاددەكات، بەڵام، هەروەك فۆكۆیاما پێی وایە كە بەردەوامبوونی هێزی سەقامگیریی چەكی ناووكی( هاوسەنگیی ناووكی) و تەحەدییە هاوبەشەكان كە ڕووبەڕووی یاریكەرە سەرەكییەكان دەبنەوە، بەڵام ئەگەری گرژیی نێودەوڵەتی لە گرژی و ململانێی ناوخۆ كەمترە. وڵاتانی هەژار كە شارەكانیان قەرەباڵغە زەرەرمەند دەبن، چونكە لەوێ سیستەمەكانی تەندروستیی گشتی زۆر لاوازە، هاووڵاتیانیش بە شێوەی رێك وپێك ئاوی پاكیان دەست ناكەوێت، زۆرجار حكومەتەكان ئیشەكانیان خراپتر كردووە لەجیاتی ئەوەی باشی بكەن، چ لە ڕێگای سووربوون، یان هاندان بۆ گرژیی تایفەگەریی و تێكدانی پتەوبەندیی كۆمەڵایەتی، یان بە هۆی بێ كارامەیی. فۆكۆیاما لەم بارەوە دەنووسێت: قەیرانەكە هیوای سەدان ملیۆن خەڵكی لە وڵاتانی هەژار بە با دا، ئەوانەی كە دوو دەیە بوو سوودمەندبوون لە گەشەی بەردەوامی ئابووری. تووڕەبوونی میللی زیاددەكات، نائومێدان هەوڵدەدەن كۆچ بكەن، سەركردە دیماگۆگییەكان رەوشەكە دەقۆزنەوە تا كۆنتڕۆڵی دەسەڵات بكەن، سیاسییە گەندەڵەكانیش بە دەرفەتی دەزانن ئەوەی پێیان بكرێت بیدزن، لەو كاتەدا، لەبەرامبەردا شەپۆلێكی تازەی هەوڵدانی كۆچ لە باشووری جیهانەوە بۆ باكوور ئەم جارە ئەنجام بدرێت بە هاوسۆزییەكی كەم و بەرگرییەكی گەورەتر، دەكرێت كۆچبەران تۆمەتباربكرێن بەوەی كە نەخۆشی و ئاژاوە لەگەڵ خۆیاندا دەهێنن. لە كۆتاییدا فۆكۆیاما دووپاتی دەكاتەوە كە زەحمەتە پەناببرێت بۆ تیۆری بلاك سوان(3).بە پێی ئەو تیۆرە ناكرێ پێشبینی بە ڕووداوەكان بكرێت، بەڵام ئەگەری هەیە و زۆریش كە مرۆڤ دوورتر بڕوانێت، پەتاكانی ڕابردوو بۆچوونی كۆتایی جیهانیان بەهێزكرد، لە ڕاستیدا، دەكرێت سەیری فاشییەت بكرێت وەك ئەوەی ئەنجامێك بێت كە لە توندوتیژی و ئاڵۆزیی دوای جەنگی یەكەمی جیهان سەری هەڵدابێت، پێشبینی دەكرێت كە بەردەوامبوونی مەینەتییەكان پەلبكێشێت بۆ هەمان ئەو ئەنجامەی لە جەنگ كەوتەوە، ئەویش سەرهەڵدانی فاشییەت یان تەنانەت پۆپۆلیزم.دیموكراسیی نەرم لەگەڵ هەموو چاوەڕوانكراوە ڕەشبینییەكاندا، فۆكۆیاما مێژوو دەخوێنێتەوەو سەرنج دەدات كە ئەم هەرەسە گەورەیەی 1929 فاشییەتی بەرهەم نەهێناوە، بەڵكو بە پێچەوانەوە بووە هۆی چالاككردنی دیموكراسیی لیبرالی، چونكە پەتاكە هەندێ ئەنجامی ئەرێنیی سیاسییش بەرهەم دێنێت،. زۆرجار ئەو قەیرانانە وەك شۆكێكی گەورەی دەرەكی بوو، جاری واش هەبووە بۆ شكاندنی ڕژێمە سیاسییە پەڕگیرەكان و هێنانە كایەی هەلومەرج بۆ چاككردنی ئەو هەیكەلبەندیییە بووە كە ماوەیەكی زۆر چاوەڕوانی دەكرا.پەتاكە ڕۆشنایی خستە سەر دامەزراوەكان لە هەموو شوێنەكاندا، ڕووی كەموكوڕی و لاوازی هەڵماڵی، لە هەمان كاتدا كەلێنێكی لەنێوان دەوڵەمەندو هەژارانان كردەوە، چ لە نێوان خەڵك و گەلان یان دەوڵەتاندا، بە ڕای فۆكۆیاما گرنگترین دۆزینەوەی دەستمان كەوتبێت لەمیانی ئەو پەتایەدا، توانای حكومەت بوو لە دابینكردنی چارەسەر بە پشتبەستن بە داهاتی بە كۆمەڵ لەم پرۆسەیەدا، فۆكۆیاما دووپاتی دەكاتەوە كە هەستكردنی بەردەوام (بە تەنیامان لەگەڵ یەكدی) ڕەنگە هاریكاریی كۆمەڵایەتی ببووژێنێتەوەو ببێتە هۆی فراوانكردنی پاراستنی كۆمەڵایەتی، بە تەواوی وەك ئەوەی مەینەتییەكانی هاوبەشی نیشتمانی لە جەنگی یەكەمی جیهانیدا و دڵەڕاوكێ كە بووە هاندەر بۆ گەشەكردنی دەوڵەتی خۆشگوزەرانی لە بیستەكان و سییەكانی سەدەی بیستەمدا. ئەو كاریگەرییە ئەرێنی و نەرێنییەی پەتاكە، وەك فۆكۆیاما ڕوونی دەكاتەوە، ڕەنگە ئاراستە ڕادیكالییەكان لەناو ئاراستەی فیكریی(نیولیبرالی)دا لاوازبكات، بە تایبەتیش ئایدیۆلۆجییەتی بازاڕی ئازاد( لەلایەن بیرمەندانی ئابووری لە زانكۆی شیكاگۆ پێشكەشكرا وەك: كاری بیكەر، میلتۆن فریدمان، جۆرج ستیگلەر)، ئەم ئاراستە فیكرییە كە خۆی لە (قوتابخانەی شیكاگۆ)دا دەبینێتەوە پاساوێكی فیكریی دایە سیاسەتەكانی سەرۆكی ئەمریكا ڕۆناڵد ڕیگان و سەرۆك وەزیرانی بەریتانیا مارگرێت تاچەر كرد، كە پێیان وا بوو حكومەتی گەورەو شاڵاوبەر تەگەرەیە لەبەردەم گەشەی ئابووری و پێشكەوتنی مرۆیی.لەگەڵ ئەوەشدا لیبرالییەت هەر دوژمنایەتیی دەنایەوە لەهەمبەر كاری دەوڵەت لەنێو نەوەیەكی ڕۆشنبیری پارێزگار، بە تایبەتیش لە ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا.فۆكۆیاما لەو دەرئەنجامانەیدا پێی وا بوو، كە پەتاكە تاقیكردنەوەیەكی گوشاری سیاسیی جیهانییەو دەوڵەتانی خاوەن شەرعییەت و كارا چاكسازیی دەگرنەبەر كە بە هێزیان دەكات، دواجار ئەدای ئاییندەیان ئاسان دەكات، بەڵام دەوڵەتانی لاوازو یان خاوەن سەركردایەتیی لاواز لە دۆخێكی قورسدا دەبن، لە ڕەوشێكی هەژاری و ناسەقامگیری، كێشەكە ئەوەیە بە شێوەیەكی زۆر گروپی دووەم بە ژمارە بەسەر گروپی یەكەمدا سەردەكەون. بۆ بەدبەختی، تاقیكردنەوەی ماندووبوون بۆ زاڵبوون بەسەر پەتاكەدا زۆر زەحمەت بوو تا ئەو ڕادەیەی ڕەنگە زۆر كەمیان سەربكەون، لە مامەڵەكردن لە قۆناغەكانی یەكەمی قەیرانی پەتاكەدا بە سەركەوتوویی دەوڵەتان بە تەنیا پێویستییان بە دەوڵەتانی بە تواناو داهاتی پێویست نەبوو، بەڵكو پێویستیان بە بڕێكی زۆری سازانی كۆمەڵایەتی و سەركردەی لێهاتوو بوو، ئەم پێداویستییانە حكومەتی كۆریای باشوور دابینی كردن، كە ئیدارەدانی پەتاكەی دایە دەست بیرۆكراتییەتی تەندروستیی پیشەیی، هەروەها ڕاوێژكار ئەنجیلا مێرگل لە ئەڵمانیا، بەڵام ئەوەی كە باوە ئەوەیە، حكومەتەكان شكستیان هێنا لە مامەڵەكردن لەگەڵ پەتاكە، بە هەر ڕێگایەك بێت، بۆیە زەحمەتە بۆیان ئیدارەی قۆناغەكانی دیكە بكەن. هۆكارێكی دیكەی ڕەشبینی، فۆكۆیاما لە توێژینەوەكەیدا دەنووسێت: سیناریۆ ئەرێنییەكان پێویستیان بە جۆرێك لە گوتاری گشتیی عەقڵانی و فێركردنی كۆمەڵایەتی هەیە، لەگەڵ ئەوەشدا، پەیوەندیی نێوان شارەزایی تەكنۆكراتی و سیاسەتی گشتی ئەمڕۆ لاوازترە لە ڕابردوو، كاتێك دەستەبژێران دەسەڵاتی زۆریان هەبوو، دیموكراتیزەكردنی دەسەڵات كە شۆڕشی ژمارەیی هێنایە كایەوە زنجیرەبەندی هەرەمیی مەعریفی لەپاڵ زنجیرەبەندییە هەرەمییەكانی دیكە ڕێكخست، بڕیاری سیاسیی دروست كرد كە بە(درێژدادڕیی چەك) ناسراوە، ڕەنگە نەبێتە ژینگەیەكی نموونەیی بۆ ڕەخنەی خودیی بەكۆمەڵی بنیادنەر، لەگەڵ ئەوەشدا هەندێ سیاسەتی ناعەقلانی بۆ ماوەیەكی زۆر دەمێننەوە. فۆكۆیاما هەوڵدەدات ئەو فیكرو دەرهاویشتانە لە شرۆڤەكردنی سیاسەتەكانی ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكادا تەوزیف بكات لە سەردەمی سەرۆك دۆناڵد ترەمپ، دەنووسێت: گەورەترین گۆڕانكار ویلایەتە یەكگرتووەكانی ئەمریكایە، بۆ تاكە بەدبەختی ئەو وڵاتە سەركردەیەكی بێ توانا لە لووتكەی دەسەڵاتە كە زۆر پەرتەوازەكارە لە مێژووی تازەی وڵات، كاتێ پەتاكە ڕووی تێكرد، لەگەڵ ئەوەشدا شێوازی حوكمی نەگۆڕی، بەڵكو لە حاڵەتی شەڕدا بوو، لەگەڵ ئەو دەوڵەتەی كە خۆی سەرۆكییەتی، بە شێوازی ڕووبەڕووبوونەوە و ڕق و كینە حكومی كرد لەجیاتی یەكێتیی نیشتمانی، قەیرانەكەی قۆستەوە بۆ شەڕكردن و زیادكردنی پەرتەوازەیی كۆمەڵایەتی، لاوازیی ئەدای ئەمریكی لە كاتی پەتاكە هۆكاری زۆرە، بەڵام گرنگترینیان ئەوەیە سەركردەیەكی نیشتمانی شكستی هێنا لە سەركردایەتیكردندا.فۆكۆیاما لەوە دوورتر دەڕواو پێشبینی ئەوە دەكات كە ئەگەر ویلایەتی دووەم لە نۆڤەمبەری 2020 درایەوە بە سەرۆك، ئەوا دەرفەتەكانی گەڕانەوەی دیموكراسی یان سیستەمی نێودەوڵەتیی لیبرالی كەمتر دەبنەوە، ئەنجامەكانی هەڵبژاردن هەر چۆن بن، ئەوا دیاردەی جەمسەربەندیی توند هەر بۆ ولایەتە یەكگرتووەكان دەمێنێتەوە.ئەنجامدانی هەڵبژاردنەكان لەمیانی پەتاكە زەحمەت دەبێت، هەندێ هاندەر هەن بۆ زیانلێكەوتووانی تووڕە بۆ تانە لێدان لە شەرعییەتی هەڵبژاردنەكان، هەتا ئەگەر دیموكراتییەكان سەربكەون و كۆنتڕۆڵی كۆشكی سپی و هەردوو ئەنجومەنی كۆنگرسیان كرد، ئەوا دەوڵەت بە نیوەچڵی وەردەگرن، داخوازییەكانی كار بەدەست دێنن، بەڵام لەگەڵ كۆمەڵێك قەرز و بەرگرییەكی توند لە نەیارە سەرسەختەكان. دامەزراوە نیشتمانی و نێودەوڵەتییە لاوازدەبن، دوای چەند ساڵێك لەبەر خراپ مامەڵەكردن بەلادا دێن، چەندین ساڵیشی پێ دەچێت تاكو بنیادبنرێتەوە.لە كۆتاییدا فۆكۆیاما بە گەشبینییەوە دەڵێت: لەگەڵ تێپەڕبوونی زۆر قۆناغی مەینەتباری پەتاكە، جیهان ڕوو لە گەڕێكی درێژی شكستخواردوو دەكات، بەڵام گرژییە توندوتیژەكانی جیهانی بێ ئەگەرە، پێشتر دیموكراسی و سەرمایەداری و ویلایەتە یەكگرتووەكان هەموویان توانای خۆیان سەلماند بۆ گۆڕین و خۆگونجاندن. بەڵام فۆكۆیاما دووپاتی دەكاتەوە لەمیانی بەكارهێنانی ئەو نموونەیە كە دەڵێت: پێویستیان بەوەیە كە جارێكی دیكە كەروێشك بە شەبقە ڕاكێشن.------------------------------------------------------------------------------------ (1) (یوشهێرو فرانسیس فۆكۆیاما لە 27ی ئۆكتۆبەری 1952 لەدایك بووە، زاناو فەیلەسووف و ئابووریناس و سیاسەتمەدارە، كتێبنووس و مامۆستای زانكۆی ئەمریكاییە، بە نووسینی كتێبی كۆتایی مێژوو و مرۆڤ كە لە 1992 دەرچوو، ناوبانگی دەركرد، كە تێیدا مشتومڕی كردووە لەسەر ئەوەی كە بڵاوبوونەوەی دیموكراسییەكانی لیبرالی و سەرمایەداری و بازاڕی ئازاد لە سەرتاپای جیهان، ئاماژەیە بۆ خاڵی كۆتایی پەرەسەندنی كۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیری و سیاسیی مرۆڤ. فۆكۆیاما ناوی بە پارێزگارانی تازەوە پەیوەست بوو، بەڵام دواتر لێیان دووركەوتەوە.فۆكۆیاما لەوەتەی 2010وە لە سەنتەری دیموكراسی و پەرەپێدان و سەروەریی یاسای زانكۆی ستانفۆرد كاردەكات، پێش ئەوەش ، مامۆستا و بەڕێوەبەری بەرنامەی پەرەپێدانی نێودەوڵەتی بووە لە كۆلیجی دیراساتی پێشكەوتووی نێودەوڵەتی لە زانكۆی جۆنز هۆبكنز و مامۆستای سیاسەتی گشتی لە زانكۆی جۆرج ماسۆن. نامەو نووسراوەكانی فۆكۆیاما دەربارەی كێشەكانی پەرەپێدان و سیاسەتی نێودەوڵەتین، لەوانە سیستەمی سیاسی و لەناوچوون: لە شۆڕشی پیشەسازی بۆ جیهانگیریی دیموكراسی(2014)، ئەمریكا لە دووڕیاندا: دیموكراسی، دەسەڵات، میراتی پارێزگارانی تازە(2006)،ئاییندەمان دوای مرۆڤایەتی: لێكەوتەكانی شۆڕشی زیندووی تەكنیكی(2002)، متمانە: بەها بەرزەكانی كۆمەڵایەتی و بەدیهێنانی گەشانەوە(1995)، كەموكوڕییە گەورەكە: سروشتی مرۆڤایەتی و بنیادنانەوەی سیستەمی كۆمەڵایەتی(1999)، بنەچەكانی سیستەمی سیاسی، وێڕای كاری زانكۆیی، فۆكۆیاما لە بەشی زانستە سیاسییەكان لە دامەزراوەی ڕاند كاری كردووە، ئەندامە لە ئەنجومەنی گارگێڕیی سەندووقی نیشتمانیی دیموكراسی و دامەزراوەی تازەی ئەمریكا، ئەندامە لە پەیمانگەی سیاسەتی دەرەوە لە زانكۆی جۆنز هۆبكنز.(2) دامەزراوەی هۆڤەر بۆ جەنگ و شۆڕش و ئاشتی دامەزراوەیەكی فیكرییە، دامەزراوەیەكی توێژنەوەیی لە سیاسەتی گشتیی ئەمریكی لەناو زانكۆی ستانفۆرد لە كالیفۆرنیا.(3) تیۆری بلاك سوان یان تیۆری ڕووداوەكانی بلاك سوان خوازەیەكە باس لە ڕووداوێك دەكات كە لەناكاو دێت، كاریگەریی زۆری هەیە، ئەو زاراوەیە پشت بە گوتەیەكی كۆن دەبەستێت كە بلاك سوانەكان نین، ئەو قسەیە وا لێكدرایەوە بۆ گوتنەوەی وانەیەكی جودا دوای دۆزینەوەی بلاك سوانەكان. ئەم تیۆرە لەلایەن نەسیم نیكۆلاس لەدایكبووی 1960- لبنان، مامۆستای زانكۆی لوبنانی- ئەمریكی لە زانكۆی نیویۆرك پەرەی پێدرا، تەنیا ئاماژەیە بۆ ڕووداوە چاوەڕواننەكراوەكان كە قەبارە و ئەنجامەكانیان گەورە و ڕۆڵی زاڵبووی لە مێژوو. ...................................................... لە عەرەبییەوە: (( بەهادین جەلال))