د. بێوار خەنسی -
دریژاھیا دیروک وقویناغین بەرزبون ودابزینا بەھایێ نفتا خام ، ناھاتیە دیار کرێن،کو فاکترێێ شروشتی وەکو نەخوشیا(فایروسا ) دێ بیتە مەسترین کارتێکەر بوو دەمەکی دریژێ نە دیار لسەر تێک دان وشولقاندن وپشڤە برنا ھەمی پلان وپروگرامێ وکارێن رێڤەبەریێ وپاراستێن وپێش کەتنا ژیانا مرروڤا ل چیھانێ . ژبەر ڤێ چەندێ ، دوو دڵانێ پەیدابوینە دناف بەرا وەلاتێن زێل ھێز ، تابیەت ، ئەو رکاتیی وململاننا ئابوری وبازرکانی وتکنولوجی ورامیاری وزاخێ ھەین ، تایبەت دناف بەرا ئەمریکا روسیا وچینێ ، وە ھیّش دیار نینە ، کا دێ ئەنجامێت وێ بەرڤ کیفە چێن تا گوتاھی ب کونترول کردنا ڤێ نەخوشیا چیھانی نەھێت .
ژێدەرێن زاخی ب کشتی ونفتا خام رولەکێ سەرەکی ھەبوویە دێ ھبیت لسەر پاراستێن وپێش کەتنا ژین وژیانا مروڤا ل ھەمی وەلاتێن چیھانێ. بەرلا فبونا فایروکا کورونا بلەز وبترێس وزیان( تایبە مردنا مروفا) بوو ئەگەرا تێکدانا مبادئێن، سێستێما جیھانگیرێ ، ئەوا جیھان ھەمی کریە وەکو( پاژیّرەکێ بچیک) لسەر ھاتن وچوونێ وبازرگانێ وگەشت وگوزارێ ، خواراکێ وھەمیێ پێویستێن ژیانا مروفانە . ئەف نەخوشیا بەلاڤبوونا کورونا بویە ھوویا تێکدانا ھاتن وچونێ وبازرکانێ وگەشت وگوزارێ ، وە ھوویا راکێرتنا ھزارھا کومبانێت مەزنێنن تایبەت ، وەکو کومپانێت پیشەسازیا نفتا خام وکازێ سروشتی( پیشەسازیا پیتروکیمیائی ، پالاوگەھێت نفتا خام بەرھەم ھینانێ وتێک ھاتێن چوونا ( ئەسمانی ، ئەردی ودەریا) ، ئەوا روژانە پتری ٦٠% ژ نفتا خام ل ژێدەرین زاخی ( نفتی وبەرھەمێ پیشەسارزیا نفتی)، کە روژانە چیھانێ پێویستی ب ١٠٢ ملیون برمیلێت نفتا خام دھاتە بکارھینان . ئەڤرو بوو ھەوویەکا سەرەکی بو و زێددبونا ( نفتا خام ل سویکا چیھانی) ب رێژاھیەکا زور ، بەران بەری کێمبونا( داخازێ لسەر نفتا خام ). ئەفە بوو ھوویا دابەزینەکا بلەز ل ٦٠ دولارا بوو ٢٠-٢٥$ / بەرمیلا نفتا خام .
دویماھیکا ڤێ رویدانێ یا دیار نینە بوویە ویا بویە ھوویا ، کو بەھایێ نفتا خام ئەرزانترین کەرستێ بازرکانی لێ بیت ل چیھانێن. بەرزبوونا بەھایێ نفتا خام یاکرێدایە ب کونترول ونەما ترس وخەتەرا فایروسا کورنا ل چیھانێ .
ئەڤ ھەر ٣ێ دەستکاھێن سەرەکی ، وەکو ،(١- رێکخراروا ڕوپک ،٢- وەلاتێن دەرفەی ڕوپک، ئەوێت نفتا خام دفروشیێن ، تایبەت ( سعودیە و روسیا وامریکا)،کەئەو ھەرسێ وەلاتە روژانە پتری ٣٠ ملیون برمیلێت نفتا خام بەرھەم دئینین ، ،٣- کومبانێن مەزنێنین ، ناڤدارین ب ( حەفت خویشکا) ئەوین کونترول کردنا ٨٠% نفت وکازی وپیشە سازیا نفتا خام وکونترولکردنا بازارا سویکا چیھانیا نفتا خام ئێخستیە ژێر دەستێ خودا ) ،ھەر ئێکێ ژ وان دەستکاھا لدویف بەرژەوندیێن خوو بریارین خاف ونە جدی ھەبوون لسەر شوپ وئەنجامێن پەیدابونا کورونا لسەر بەرھەم وبازارا سویکا نفتێ، بەلکو ، ھەڤ رێکیا ونەگونجینا بەرژەوەندیێن وان ٣ێ دەستکاھیێن سەرەکی بوو ھوویا پتر دابەزینا بەھایێ نفتا خام ، لدەست پێکی بریار ھاتنە دانان کو ( بەرھەمی نفتا خام پتر لێ بکەن ، ئەو بوو ھوویا قەبارا نفتا خام ل بازارا سویکا چیھانی زور پتری قەبارا پێویست لسەر کرینا نفتا خام ، یا دیتر ژی ، بوو ھوویا بەرزبونا قەبارا مخزونێ نفتا خام یا وەلاتێن پیشە سازی، تاە پارسەنکا دناف بەرا قەبارا داخازا کرینی چارەکا دیتر بگەھتە قەبارا نفتا خام ل بازارا سویکا چیھانی َ وەخت و دەم ێێت ڤێت، ل دەمەکیدا ھیژ رێژاھیا بەرزبونا کورونا بەرڤ زێدبوونێ فە دچیت . ھەکەر وان ھەر ٣ێ دەستکاھا بریاری ڤێ دویماھێکێ یێ دیروکی بو دابەزینا بەرھەمی نفتا خام روژانە بوو ١٠ ملیون بەمیلا ژ لایێن رێکخراروا ڕوپک وەلاتێن دەرفەی ڕوپک، دابا لکەل پەیدابونا کورونا؟بەھایێ نفتا خام ھند زور ئەزان نەتبوو ، و ە دا شێن کونتولکردنا بەھایێ نفتا خام راکیرێن وبەرز ژی بکەنە ڤە تا ٤٠-٥٠$/ بەرمیلەکا نفتا خام ؟ ھەکەر چێ بەجێکردنا وێ کیرونەبا تا سەرێ مەھا گولانێ.
ئەڤروا ل چیھانێ چوو وەلات نامینە ( گودا ) فایروسا کورونا نەدای ونەدەت .وەلاتێن نفتێ دفروشێن گەتنە ژێر کاودانێت تەنک دا ، تایبەت وەلاتێن پتر ٨٠% داھاتێ وێ ژ فروتنا نفتا خام بوویە ، وەکو وەلاتێن کەنداڤی، ئیراق ، ئیران ، لیبیا ، جزائیر فنزویلا ، نیجیریا روسیا و..)، ونەخاسمە نوەلاتێن نرخێ دەرێخستنا برمیلەکا نفتا خام کرانتر بیت ب بەھایێ فروتنێ ؟، وەکو وەتێن ( حەوزا قەزوین ، دەریا باکور ، کەندا وامریکا ومکسیک )،. وەلاتێن نفتا خام دفروشێن مەھانە پتری ١٠٧ ملیار دولارا داھاتێ وان کێمبویە، ئەو زیانە وان ھەمی وەلاتان دکریت لدویڤ قەبارا نفتا خاما دفرشێن ، وەکو ئیراڤێ کە روژانە نێزیکی (٣.٥) ملیون برمیل داھاتنە فروتێن پتری ( ٣.٦ ملیار دولارا ) داھاتا وێ کێم بوویە ، ھەکەر ئێراق ٢٣% کو دکەتە نێزیکی ٨٥٠ بەرمیڵا د روژێدا ژقەبارا فروتنا نفتا خام کێمتر بکەت لدویف بریاری ڕوپک؟ دێ زیان ھێش پتر لێ ھێت . لێ تومێدەکا باش ھەیە ،کو ،ھەکەر بریارێ ڕوپک بکەفتە کاری لسەرێ مەھا گولاێ ؟ دێ بەھایێ نفتا خام بەرزبەنبیت وەکو پێشنیار تێتە کردێن دێ کەھتە ٤٠$ / بەرمیلا نفتا خام..
وەلاتێن پیشەسازیێن نفتی دکرێن وبکار دھینێن ، کەتنە ژیّر کەڤێن نەھیڵان وپاشە روژەکا رەشا خوو تێدا دبینێن، لبەرا راستیانا کارێ کومپانیا، زیدەبونا بێ کاریێ،کێمبونەکا زورا داھاتی ، ، ھەکەر روشا ئابوری نەزفریتە وەکو بەری پەیدابونا فایروسا کورنا ، وەلاتین داھاتێ وان کریدای ب گشەت وگوزارێ ، کاودانین نوو رەوشا گەشت وگوزارێ دێ تێک ھێتە دا ن ، وەکو ( چینێ ، اسپانیا ، ئیتالیا ، فرنسا ، میسر ، تورکیاو.مغرب و..)دێ داھاتێ وان زور کێم بیت ودێ کەفنەت تەنگافیێت نەخووش دا وە سەناھی نابیت ب زوی بێتە چارەیەرکردێن !. وەلاتێن داھاتێ ووان کرێدای تکنولوجی وبازرگانی ودراڤی وبانگا ، وەلاتێن داھاتێ ب پیشە سازیا لەشکەری وچەکی فەی ھەین؟ ھەمی دێ بەرێف خرابی فەدچێن. دیار دبیت،، حکوماتێت چوو وەلات نەشێن خوو باش راکێرێن ،؟ خودێ نەکەت ، ھەکەر شوپ وئەنچامیێن کورونا زوی ب گوتاھی نەھێن.
لیرەدا دیار دبیت ، کو ئەفرو .دێت ھەمی وەلاتێن چیھانێ بێگفە ھاریکاریا یەکتر بکەن وپشت کرتی بێن ب ( خودێ مەزێن) داکو ڤێ نەخوشیێ دناف خودا نەھێڵێن ، ئەڤە دبیتە تەنھا رێکە چارەسەر بو زفرینا رەوشا ژین وژیانی ل ھەمی وەلاتێن چیھانێ بو کاودانێن بەری پەیدابونا بوونا فایروسا کورونا. بێی ھاریکا ھەڤپشک یەک دڵ ، وەکو ( گوتێن وکریار)،؟ خودێ نەکەت ، کاودان نەکو دێ بەرف ئالوزتێر فە بچێن ، وبیتە ھوویا گوھرینەکا مەزن ل سێستێم وشێوازێت حکومرانێ ل ھەمی وەلاتێن چیھانی.
دبیت ژیّدەری، زاخی ( نفت وکاز ) فاکترەکێ سەرەکی بێن بوو توشبونا ووەلاتێن نفتێ دفروشێن ودێکرێن . لی نفتا چیھانێ لدویڤ رێزاھیا ئەڤرو تێتە بکارھینان بەشی( ٤٠-٥٠ )سالێت دیتر زەتێر ناکەت وکازا سروشتی بوو ( ٦٠-٦٥ )سالین دیتر ھەیە. لڤان ٤٠-٦٥) سالێن داھاتیدا ، ململانێ وھەڤ رێکی دویر نینە دژواتێر لێ بێت و شەرێن نافخوی واقلیمی پەیدابێن، وەکو نووکە لڕ ( سوریا ، ئێراقێ ، یمن ، ئیران ، لیبیا ن فنزویلا ، نیجیریا) لسەر ھەوولێن تێن کردن دناف بەرا وەلاتێن پیشە سازیێن زور نفت وکازا سروشتی بکاردھینینێن بو پێشکەتنا ئابوری ، ھەر وەسا ئەیدابونا تحالفاتێن ( مەزھەبی ئابوری، قومی ئەقلیمی،تسویات خراب ھاتینە ودێ ھینە کرێن دناف بەرا وەلاتان لسەر شەرێن نافخوو، زوربە ، چاران دبیت رەخەکێ حەقە ژی بیت ؟ لێ بویە ودێ کەنە قوربانێت بەرژەوەندێت خوو!.ل وان تسویاتێن ھاتینە وتێنە کردن لسەر بنەما وبەرژەوندیێن ئابورینە وە ب شێوازێن نەھێنی تێنە کردێن .پەیدابونا ھێرین توند رێ ل دەڤەرێ ( وەکو ، داعش ،. ).. زێدبوونا تێکەلێ ومای تێکردنا وەلاتێن مەزن لسەر کاروباریێن بافخووین دەڤەری- ئەقلیمی ، وەکو نووکە ل ( سوریا ، ئێراقێ ، یمن ، لبنان فنزویلا و...). ھەوول دان بوو ئاڤاکردنا تحالفاتێن ئەقلیمی . ئالوزکردنا چارەسەریا ململان وشەرێت نافخووی.زێدەبونا( فەوزێ )،کو دویر نینە ببیتە ھوویا دەرجوونا دەست ھەلاتا حکومەتا، تایبەت ل وەلاتێن ، حکومات نەشیێن سەرەدەریێ بکەت لکەل رەوش وئەنجامێن کورونا لدویڤ خووت ھیاینە .
ل قویناغا نووکە دا ، بەھایێ (دراڤی – پارەی) ، تایبەت بەھایێ (دولاری ) بەران بەری دراڤێت دیترن کارتێکرنەکا ھەی لسەر بەھایێ نفتا خام . نوکە، روژانە ١٠٢ ملیون بەرمیلێت نفتا خام تێتە فروتێن وتێن کرین ، ھەمی ب بەھایێ وێ ب دولاری تێتە کرین وفرەتێن . وپەیوەندەیکا ( عکسی) ھەیە دناف بەرا ( بەھاێ نفتا خام وبەھایێ دولاری) ، ھەما دولار گرانبو؟ دێ نفت ئەرزان بیت )..ململانا وەلاتا لسەر پروژی، نفت وکازێ وتایبەت پروژێن ڤەگوھاستنا کازا سروشتی ل ژێدەرا بو ناف سویکا چیھانی ، و ئەڤە دویر نینە ببیتە ھوویێن ئالوزتر کردنا پەیەوندیا دناف بەرا وەلاتا بەرژەوەندیێن وان نەگوچێن لگەل وان پروژێن کازا سروشتی ، نمونە ( پروژی کازا سروشتی دناف بەرا میسر ، یونان، قبرس) و حکومەتا تورکیا یا دژرە . ودویر نینە ئەفێ بببیتە ھوویا دابەزینا بەھایێ نفتا خام ( بو قویناغەکا کورت )، داکو داھاتێ وێ نەھێتە بکار ھینان بو دانانا پروژین کازا سروشتی .
برسیارەکێ تێتە پێش مە ، بەری کارھینانا نفت وکازی وپشتی نەمانا نفت وکازێ رویدانێت مەزن پەیدابوینە؟ ودێ پەیدابێن ؟ و بووینە ودێ بنە ھوویا ھەرڤین ونەمانا چەندھا شارەساتێت خودان ھێز وزانست وئاڤادانی وشان ودیروک وکولتور بوون . لەوانێ ژی ،دڤێت زور باش مە دیروکا خاندا ونووکە وێڤە ژی بزانین لڤان ٦٠٠٠ ھزار سالین بوریدا ، چەند شارستانی وئوول ھاتبوون، و چەوا پیدابوون ؟ وچەوا ھەرڤین ؟ وبوچی ھەرڤین؟ ئەرێ ئەگەرین نەمانا وان لپاشە روژێدا دێ ھینە دکراند؟ دا نووکە سەربوریێ بخوو لێ بکرێن ، دا خوو ئامادەکین بوو نەھلانا ،فاکتەرێن وئەگەرێن بووینە ئەکەرا ھەلوەشاندنا چەندھا شارەستانێت ھزاران سالا حوکمرانی کرێن ، وەکو ( سومەریا ، ئاشوریا ، بابلیا ، رومانیا ، یونانیا ، ئیمبراتوریا فارسی وعوسمانی و.....) وتنێ نووکە شوین وارێت وانێن شوولی ماینە .
ئەنجام وپێشنیار بو خوو راکرتی، بەران بەری شوپا کورونا.
پشتی کونترول کردن ونەمانا فایروسا کورونا . دڤێت ئەم ھەمی ( مراجەعتا خوو بکەن) لسەر ئاستێ ( تاکە سەس تا دچینە مالێ وکوندا وباژێرا ودەست ھەلاتایییا حکومەتاتێن وەلاتێن چیھانی ، داکو خوو پاک بکەین ل کار وکریارا ، داد پەروریێ بکینە بنامەیەک بو رێفەبەریا ژین وژیانی ، وەکو دەست ھەلات ، دڤێت ھە وەلاتەک کاری بکەت بو ( ئابوریەکا سەربخو) وە بێتە ئاڤاکردنێن لسەر شان وبنەما وکەرستێن خووین تایبەت لکەل قازانچ لێ کردن لسەر بوریا وەلاتێن کێمتر زیان لێ کەتین ل ئەنجامیێن بەلافبونا فایروسا کورونا .یا زور فەر خوالێت خوارێ نە:
١- ھاریکاریەکا زور دناف بەرا خەلکی وحکومەتێ دا بێتە کردێن ، دا کونترول کردنا نەخوشیا کورونا ئاسانتر لێ بیت ، چوونکە ، ھەکەر ھاریکاری نەبیت دناف بەرا خەلکی وحکومەتێ دا ، داھاتێ دونیایێ ھەمیت دەستێ ئێک حکومەت دا بیت ؟ نەشێت کونترول کردنا وگوتاھیھینا نەخووشیا کورونا بکەت ، وە خودێ نەکەت ، پاش ھەمی ،دێ تەر ھشکی ڤە بینە سووتێن.
٣- نووکە ،ئەرکێ سەرەکیێ حکومەتێ دڤێت ( پاراستنا سەلامەتیا خەکلی ودابین کردنا خزمەتێ وخوارکی ومووچەی .) ئەفە ژی دێ ھێتە کردێن لسەر وەرکرتنا بریارێن دبنە ھاریکر بو حکومەت بو جێ بە جێ ھینانا ئەرکێت خوویت پێویست . ژ وان بریاران ،وەکو ( ئابوری نیفەکا ژیانێ یە ، کێمکردنا خەرجیێت حکومەتێ ، دادپەرەوری ب دان دابەش کردنا موچە ، ھاریکا کەرتێ تایبەت، بو ئەنجاما پەیداکرنا سەربخوویا ئابوری . پاراستنا ئاسایشێ، دیارکردنا ئەولویاتێن خەرچییا، نھێلانا ئیسرافێ، پشتەڤانیا کەرتێن کشتی وەکو کھربایێ وئاڤێ وتەندروستی. زێدەکردنا ژێدرەرێن داھاتی.چاکسازی ورێکخستنەکا تەدریجی بو دام و دەستگاھیێن حکومی . لسەر ئاستێ چیفاکی ، دفێت پیتە لسەر پاقژیێ بێتە کردن ، نەھێلان ویان کێمکردنا نێزیک بوون وتێکلیێ دناف بەرا مروڤا دا .پەلافەکردنا روشەنبیریا پاراستنا مروڤا ژ نەخووشیا کورونا، بەرزکردنا روحا بەرسینکردنا نەخووشیا کورونا ونەتێرسیان ژ نەخووشیا کورونا، کارھینانا دەستکاھیێن راگەھاندنی بو ھشیار کردنا خەلی ، پیتە پێ کردێن ب مەسالێت روحێ ورحمێ وھاریکارێ وتوبێ وسەدەقا ،. ئەف خالە ھەمی پێکفە دێ چیفاکی ھشیار کەن وروحا ھاریکاریێ وخوو پاراستنێ وراکێرتنێ لبەران بەری تەنگاڤیاو ( تەنگاڤی ئێت دووم کورتێن) وپشێت کێرتین ب خودێ مەزێن ،، دێ خوو لێ خلاس کەن ب کێمترین زیان ل نەخووشیا کورونا .
٤- بو قویناغا پشتی کونترول کردنا کورونا لسەر وەلاتی، خودان بەرھەم وفروتنا نفت وکازێ ، دڤێت مراجعەتا سیاسەتا خوو بکەن . مە دیت رویدانا کرونا بو ھوویا دابەزینا بەھایێ نفتا خام بو پتر ژ ٦٠%، لێ بەھاێ بەرھەمێت پیشەسازیا نفتێ وکازێ ، زور کێم ھاتە دابەزین / وەکو ( بنزین )نەکەھشتە ١٥% ژ بەھایێ خوو بەری پەیدابونا کورنا ، بەلکو بەھایێ پیشەسازیا نفت وکازێ( پتروکیمیائی) کرانتر لێ ھاتێن پشتی رویدانا کورونا. لەوانی دڤێت وەلاتێن زەنکێن ب نفت وکازێ ، وەکو ئیراقێ ،پشت بە سیاسەستا پیشەسازیا نفت وکازێ بکەن ، وە یادیتر ، بەھایێ فروتنا بەرمیلەکا نفتا خام ، ویان ئیک مترا مکعبا کازا سروشتی دێ ٣ێ چارا پتری بەھای وداھاتێ فروتنا نفتا خام وکازا سروشتی لێ ھێت ، لەوانێ ھەرکەر ھەرێمەکا ، وەکو ھەرێما کوردستانێ، پشت ب پیشەسازیا نفت وکازێ بە بەرھەمی روژانە ٥٠٠ ھزار بەرمیلا بکەت ؟دێ داھاتێ وێ پتری داھاتێ فروتنا ١.٥ ملیون بەرمیلێت نفتا خام بیت د روژەکێ دا ، ویا فەتێر تووشی چوو کێشێت ئابوری ژی نەت بوو ، چوونکە بەھایێ پیشەسازیا نفت وکازێ ئەرزان نابیت؟ وەکو بەھایێ نفتا خام وکازا سروشتی. سەربوریا ژیانێ دیار کریە ، کو ،(ھەکەر مروڤێ خەلەت د کارێ خوودا ل نیڤەکا رێکی ژی بزفریتە فە یا باشە؟ ).دێت ئەم ڤێ سیاسەتا رێڤەبەریا نفت وکازێ بکەھینە گوھار وبکەینەت گوھێت خوودا ن دا ل پاشە روژێ چارەکا دیتر تووشی تەنگاڤیێت داھاتی وئابوری نەبین . ئەفە نەچارەکە بەھایێ نفتێ تێتە خواری وبەرزدبیت !...، ودیروکا بەرزبون ودابەزینا بەھایێ نفتی ل ئایندە دا دێ ھێتە دکرانن چوونکە ( دویر نینە شەرێ ئەھایێ نفتا خام دژوار تێر لێ بێت پشتی کونترول کردنا کورونا ) ، ودێ چەندەھا چارێت دیتر ،وەلاتێن پشت ب فروتنا نفتا خام وکازا سروشتی کەفنەت کرفتیارێت داھاتی وئابوری دا .




.
راویژکارێ ئاسایشا ئابوری یا ئاشانسا پاراستنا ھەرێما کوردستانێ