خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی (الذاكرة السياسية)ی فازڵ میرانی پەنجا ساڵ لە ئەزموونی خەباتی سیاسی و پێشمەرگایەتی
د.نەژدەت ئاكرەیی
گرنگترین تەوەرەكانی ئەم كتێبە بریتین لە خەباتی رزگاریخوازیی گەلی كورد و رۆڵی بارزانیی نەمر و سەركردایەتیی پارتی دیموكراتی كوردستان و پەیوەندییەكان لەگەڵ پارچەكانی دیكەی كوردستان، هەروەها پەیوەندییە ناوخۆیی و ئیقلیمی و نێودەوڵەتییەكان، پرۆژەی داهاتووی كورد، پەیوەندیی تایبەت لەگەڵ ئێران و توركیا و ئیسڕائیل، پەیوەندیی لایەنەكانی بزاڤی نەتەوەیی كورد، لەسەر ئەم بنەمایە بەڕێز میرانی بە پێگە و رۆڵی خەباتی خۆی وەك مرۆڤێكی دایەلۆگ و سیاسەت و پەیوەندیی هەمەجۆر و رۆشنبیرییەكی هەمەلایەن و لەسەر بنەمای كەلتووری بارزانیی نەمر و پرەنسیپەكانی پارتی دیموكراتی كوردستان، هەڵبەتە ئەزموونی خۆیشی لە بەشداریكردن لە حوكمڕانی ئاماژە بە خاڵەكانی ئەو تەوەرانە دەدات.
ئەوەی من تێبینیم كرد لە خوێندنەوەم بۆ ئەم كتێبە بریتییە لە وردبینی و بێ لایەنی و واقیعییە و بابەتییانە و دیكۆمێنتێكی مێژووییە، لە رووی باسكردنی رووداوەكان و دوور لە بۆچوونی تایبەت، یان سایكۆلۆجی و دیدی تەسك، لە راستیدا ئەم زاكیرەیە ئاماژە بۆ ئەنجامی خەبات و تێكۆشان دەكات لە دیدی حزبێكی رەسەن و مێژوویی و زاكیرەیەكی زیندوو لە تۆماركردنی دیدارەكان.
بەڕێز فازڵ میرانی پتر لە پەنجا ساڵ لە ئەندامێتی پارتی دیموكراتی كوردستاندا و چل ساڵیش لە پێگەی سەركردایەتی لەنێو پارتی و لە شۆڕشی كورد، هەڵبەتە بۆچوونەكانی حیسابی تایبەتیان بۆ دەكرێت.
زنجیرەی یەكەم لە دیدارەكە باس لە خەونی دەوڵەتی كوردی و بەرگریی خۆی دەكات، چونكە ئاماژە بەوە دەكات، كورد گەلێكن مێژوو و ئابووری و كەلتوور و خاكیان هەیە، لە كۆماری كوردستان لە مەهابادەوە دەست پێ دەكات، كە چۆن ئەو كۆمارە لە ئەنجامی بەرژەوەندییە نێودەوڵەتییەكان كۆتاییەكەی ئاشكرا بوو، بەڵام رۆڵی بارزانیی نەمر لەم كۆمارەو بەرگری و بەردەوامیی لە خەبات لە یەكێتیی سۆڤییەت پاش رووخانی ئەم كۆمارە ئاماژەی پێكراوە. دوای ئەمە باسی شۆڕشی چواردەی تەمموز وەك خاڵێكی وەرچەرخان لە پەیوەندییەكانی كوردی-عەرەبی دەكات و ئاماژە بە ماددەی(3)ی دەستووری 1958 دەكات لە وەڵامی پرسیارەكانی بۆ پێشكەشكاری بەرنامەكە و جەختیش دەكاتەوە كە شۆڕشەكە بەرەو ئاستێكی دیكە چوو، هەروەها پاشگەزبوونەوە لەم ماددەیەو نەمانی مانای شەراكەت لەم وڵاتەدا.
بەڕێز میرانی باسی ئەوە دەكات كە بارودۆخی كورد لە عێراق جودایە لەگەڵ ئێران و توركیا، چونكە لە عێراق جۆرە كرانەوەیەكی بزاڤی نیشتمانی عێراقی هەبوو بە سەر كێشەی كورد، بۆ نموونە حزبی شیوعی و بزاڤی سۆسیالیستی عەرەبی ددانیان بە مافی گەلی كورد دانا (مافی چارەی خۆنووسین)، ئەنجامەكەی ئەوە بوو كە بەرەو ئۆتۆنۆمی بڕوات لە هەرێمی كوردستان.
زنجیرەی دووەم لە دیدارەكە، یان لە تۆماركراوەكەدا ئاماژە بە پەیوەندییەكان دەكات لەگەڵ ئێران و ئیسڕائیل، بەڕێز میرانی روونی دەكاتەوە كە ئەم پەیوەندییانە لەسەر بنەماكانی واقیعییانە بووە و گەلی كورد لە خەباتدا گەڕاوە كە بە هەر شێوەیەك بێت بۆ ئەوەی پشتگیری بۆ خۆی پەیدا بكات، تایبەت بە پەیوەندییەكان لەگەڵ ئیسڕائیل ئاماژە بە وەڵامی سەرۆك بارزانی دەكات و لە وەڵامی یەكێك لە پرسیارەكان كە پەیوەندیی كورد و ئیسڕائیل چۆنە؟ ئەو دەڵێت: ئەم پەیوەندییانە ئەگەر بمانەوێت بیكەین، ئەوا لە رێگەی عێراقەوە دەبێت، نەك لە رێگەیەكی دیكەوە.
لە زنجیرەی سێیەمی دیدارەكە بەڕێزیان ئاماژە بەوە دەكات كە پاش نسكۆی 1975 دەبوایە پەنا بۆ بەرگری ببردرێت، بەڵام كاتێك جۆرە راوەستانێك هەبوو كە ئەمەش خوێندنەوەو پێداچوونەوە بوو بۆ واقیعەكە، ئاماژەش بە خاڵێكی دیكە دەكات كە پاش نسكۆی 1975 بزاڤی رزگاریخوازیی كورد جۆرە پێشكەوتنێكی بە خۆیەوە بینی، لایەنی دیكەی سیاسیش هاتنە كایەوە، میرانی روونی دەكاتەوە كە لە دوای نسكۆ وەڵامی پرسیارێكی گرنگ درایەوە، (دەبین، یان نابین) ئەگەر پێویستە بۆ داهاتوو هەموو هەوڵێك بدەین تا ببین، ئەگەرنا نابین، باسی ئەوەش دەكات كە لایەنە سیاسییەكانی كوردیش بە داخەوە تووشی قۆناغی هەوراز و نشێوی بوون، ئەنجامەكەشی ئەوە بوو لە رێكخستنی رێكەوتننامەی ساڵی 1998 بە سەرپەرشتیی ئەمریكا سنوورێك دانرا بۆ ئەو ناخۆشییەی نێوان لایەنەكان، گرنگترین خاڵەكانی گەشبینی لای بەڕێز میرانی كە مایەی دڵخۆشییە رێككەوتننامەی 11ی ئادار بوو، هەروەها قۆناغەكانی دیالۆگ لەگەڵ حكومەتەكانی عێراق، سەبارەت بە پەیوەندی لەگەڵ عێراق جارێكی دیكە پرسیاری لێ دەكرێت، بەڕێزیان ئاماژە بەوە دەكات كە پەیوەندیمان هەبوو لەگەڵ ئێران لەسەر بنەمای ئەوەی دوژمنێكی هاوبەشمان هەبوو كە رژێمی ئەوكاتی عێراق بوو، ئەوەی كە پەیوەستیشە بە ئیسڕائیل روونی دەكاتەوە كە لە ئیسڕائیل رەوەندێكی كوردی هەیە كە كەلتووری خۆیان هەیە و ئێمەی كوردیش پەیوەندیمان لەگەڵ ئەو رەوەندە هەبووە، ئەوانە پێش ئەوەی بە جوولەكە هەژمار بكرێن بە كورد هەژمار دەكرێن، بۆیە لەسەر ئەم بنەمایە پەیوەندیی نەتەوەییمان هەیە و ئەوانیش پاڵپشتی كێشەی كوردن، دەربارەی ئەوەی بۆچی دیالۆگەكانی كورد لەگەڵ حكومەتە یەك لە دوای یەكەكانی عێراق سەرنەدەكەوتن، وەڵامی بەڕێز میرانی ئەوە بوو كە ئەوان بڕوایان بە چارەسەری دادپەروەرانە و دیموكراسییانەی كێشەی كورد نییە، بە رای بەڕێزیان جارێكی دیكە دەڵێت: رێككەوتننامەی 11ی ئادار چارەسەرێكی نموونەیی بوو بۆ كێشەی كورد، بەڵام پاش ئەو بەداخەوە رژێمەكانی عێراق پاشگەز بوونەوە لە رۆحی ئەم رێككەوتننامەیە، هەوڵی تیرۆركردنی شەهید ئیدریس و بارزانیی نەمریشیان دا.
بەڕێز میرانی تیشك دەخاتە سەر خاڵێكی گرنگ لە خەباتی بزاڤی رزگاریخوازییی كورد، بارزانیی نەمر نموونەی سەركردەی نەتەوەیی و رۆحی، نەك بۆ عێراق بۆ توركیا و ئێران و سووریاش هەژماردەكرێت، نموونەیەكە پەیوەستە بە كات و شوێنی خۆیەوە، رەنگە ئەمە دووبارە نەبێتەوە.
لە زنجیرە چوارەمی دیدارەكەیان باس لە گۆڕانكارییەكانی عێراق دوای ساڵی 2003 دەكات، ئاماژە بەوە دەكات كە كورد بەشێك بووە لە خەبات دژی رژێمی سیاسیی عێراق، بەڵام لە هەمان كاتدا لە داگیركردنی سەربازی لە كوردستانەوە عێراق داگیر نەكراوە، بەڵكو لە كەنداوەوە هاتن، باس لەوەش دەكات كە ئێران بەرژەوەندییەكی گرنگی هەبوو لە پێشهاتەكانی عێراق، ئەمریكاش تا راددەیەك، بەڵام عێراقی دوای 2003 عێراقێكە پڕیەتی لە كێشەو گرفت، راستە دەستوورێكی نموونەیی هەیە، بەڵام پێشێل دەكرێت و جێبەجێ ناكرێت، بۆیە كێشەكان سەریان هەڵداوە.
لە زنجیرەی پێنجەمدا، بەڕێزیان باس لە هەندێ خاڵی دڵتەزێن دەكات لە كێشەی كورد وەك هەڵەبجە و ئەنفال و جینۆسایدی گەلی كورد، بەڵام ئەنجامەكەی راپەڕینی ساڵی 1991 بوو، بەڵام ئەم راپەڕینە سەركوت كرا لەلایەن رژێمی عێراقەوە و كۆڕەوی ملیۆنی بەدواداهات، هەروەها رۆڵی هاوپەیمانان لە دۆزینەوەی ناوچەی ئارام، لەسەر ئەو بنەمایەش بۆ بەرژەوەندیی گەلی كورد جۆرە پەیوەندییەك بەردەوام هەبوو لەگەڵ رژێمی عێراق، بەڕێزیان ئاماژە بەوە دەكات كە بڕیاری ریفراندۆم یەكێك بوو لە بڕیارە هەرە بوێرەكان، دەبێت ریفراندۆم لە سەربەخۆیی جیابكەینەوە، چونكە سەربەخۆیی مەرجەكانی خۆی هەیە، لە سیاسەت، لە ئابووری، لە بەرگری، ریفراندۆم میكانیزمێكە بەرەو سەربەخۆییت دەبات، بۆیە هەڵەیەكی گەورە بوو لە تێگەیشتن لە مەسەلەی ریفراندۆم، لەبەر ئەوە ئەم خاڵە لە مێژوو و ویژدانی كورددا هەمیشە بە زیندوویی دەمێنێتەوە.
لە ئەنجامدا دەڵێین بەڕێز فازڵ میرانی وەك مرۆڤێكە خاوەن خەباتی پتر لە 50 ساڵی خەباتی مەدەنی سیاسی و پێشمەرگایەتی و پەیوەندیی نێودەوڵەتی و پەیوەندییەكانی هەمەجۆری رۆشنبیری و بەشداریكردنە لە حوكمڕانی، بۆیە بەڕێزیان توانییان لەم كتێبە (الذاكرة السياسية)دا وەڵامی گرنگترین پرسیارە هەستیارەكان بداتەوە، هەڵوێست و پەنجەمۆری خۆی لە مێژوودا تۆماربكات، ئەگەر بزانین بەڕێزیان خاوەن دیپلۆماسییەتێكی خوێندراوە لەگەڵ گشت ئەوانەی لە دەوروبەریدان، قەد خۆی جیا ناكاتەوە لە رەوڕەوەی ژیانی سیاسی و ئابووری، بەڵكو رۆڵێكی كاریگەر و ئەكتیڤی هەیە و فاكتەرێكی گرنگیشە لە دروستكردنی رووداوەكاندا.
ئەم كتێبە لەدوای زنجیرە كتێبێكی دیكەی بەڕێزیان هەژمار دەكرێت، بۆ نموونە كتێبی (دایەلۆگ وەك چارەسەر)، هەروەها وەك ئەوەی من تێبینیم كردووە و لە بابەتەكانی لە دیداری جۆراوجۆر لەگەڵ كەناڵە عەرەبییەكاندا پەیوەندییەكی باشی هەیە، ئەمەش هەڵوێستێكی باشە، چونكە بمانەوێت، یان نەمانەوێت، دراوسێی 500 ملیۆن هاووڵاتیی عەرەبین، كە دەبێت ئەوانیش ئاگاداری راستییەكانی ئێمە بن، روونكردنەوەكانی بەڕێز میرانی بۆ رای گشتیی عەرەبی و ئیسلامین، لە كۆتاییدا هیوای سەركەوتنی بۆ دەخوازم.
